Η Kυψέλη και η Αγορά της: σύγκρουση και συνύπαρξη στις γειτονιές του κέντρου

Η Κυψέλη, μια από τις παλαιότερες γειτονιές του Δήμου Αθηναίων, είναι σήμερα μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες και πολυεθνικές γειτονιές και ένα παράδειγμα συνύπαρξης ντόπιων και μεταναστών, μιας συνύπαρξης που μεταλλάσσεται στο χρόνο σε συνάρτηση με γενικότερες εξελίξεις στη πόλη και πέρα από αυτήν.

Εικόνα 1: δρόμος στην Κυψέλη (με έγχρωμο καταστήματα μεταναστών)

Πηγή: greekscapes

Σύντομη ιστορία αστικοποίησης

Στις αρχές του 20^ου αιώνα η Κυψέλη είναι ακόμη μια περιοχή όπου υπάρχουν κυρίως αγροκτήματα και διάσπαρτες αγροτικές κατοικίες, ενώ αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες επαύλεις. Ως το Μεσοπόλεμο εξακολουθεί να είναι αραιοκατοικημένη, αλλά η συρροή πληθυσμού από την ύπαιθρο στην πρωτεύουσα οδηγεί στις απαρχές της μετατροπής της σε αστική συνοικία, με μονοκατοικίες και διπλοκατοικίες. Με τις επεκτάσεις του ρυμοτομικού σχεδίου του 1930 αποκτά περίπου τη σημερινή της έκταση και κτίζονται οι πρώτες πολυκατοικίες για εύπορα κυρίως νοικοκυριά (εικόνα 2). Το 1937 σχεδιάζεται από τον αρχιτέκτονα Βασίλειο Τσαγρή η διευθέτηση του ρέματος Λεβίδη (σημερινή Φωκίωνος Νέγρη) σε γραμμικό κήπο, με δέντρα, θάμνους, πίδακες νερού, γλυπτά και χώρους παιχνιδιού (εικόνα 3). Την ίδια περίοδο κατασκευάζεται και η Δημοτική Αγορά.

Εικόνα 2: Χάρτης οριοθέτησης της Κυψέλης

Πηγή: Μ. Βασενχόβεν 2003

Εικόνα 3: Η Φωκίωνος Νέγρη στον ιστό της Κυψέλης

Πηγή: greekscapes

Η εντατική οικοδόμηση της περιοχής ξεκινάει μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως σε πολλές άλλες περιοχές της Αθήνας, με το σύστημα της αντιπαροχής, και συνεχίζεται εντατικά έως και τη δεκαετία του 1970. Έτσι, ολοκληρώνεται σταδιακά η σημερινή εικόνα της γειτονιάς που, σύμφωνα με όλες τις πολεοδομικές μελέτες, είναι μια από τις πιο προβληματικές του Δήμου Αθηναίων, με υψηλές πυκνότητες, ρύπανση, προβλήματα κυκλοφορίας και στάθμευσης, ελάχιστους ελεύθερους χώρους και ανεπαρκείς υποδομές. Οι νέες πολυκατοικίες αντικαθιστούν τις μονοκατοικίες, ενώ ταυτόχρονα αρχίζει μια περίοδος ακμής της Κυψέλης που γίνεται διάσημη για τη νυχτερινή ζωή της με θέατρα, κινηματογράφους, ζαχαροπλαστεία και εστιατόρια. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 εντοπίζεται μια μετακίνηση κυρίως νέων νοικοκυριών προς τα βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά προάστια. Παραμένουν όμως στην περιοχή οι πιο ηλικιωμένοι κάτοικοι, ιδιαίτερα στους ανώτερους ορόφους και τα μεγαλύτερα διαμερίσματα των πολυκατοικιών.

Η δεκαετία 1990 είναι μια τομή για την Κυψέλη, καθώς η μαζική εγκατάσταση μεταναστών αναστρέφει τις τάσεις μείωσης τόσο του πληθυσμού, όσο και του μέσου μεγέθους νοικοκυριού και της πυραμίδας ηλικιών. Η «φυγή» των παλαιών κατοίκων αρχίζει να αντισταθμίζεται από την εγκατάσταση πολυμελών και ηλικιακά νέων νοικοκυριών μεταναστών. Τα ίδια περίπου χαρακτηριστικά της γειτονιάς, που για τους παλιούς κατοίκους συνιστούσαν υποβάθμιση, λειτουργούν διαφορετικά για τους μετανάστες. Τα διαμερίσματα, συνήθως υπόγεια ή ισόγεια, αλλά ακόμη και πλυσταριά στις ταράτσες, που οι παλιοί κάτοικοι θεωρούν μικρά και κακοφτιαγμένα ή ανεπαρκή σε χώρο, ενοικιάζονται γρήγορα από μετανάστες, οι οποίοι τα επισκευάζουν με προσωπική εργασία και επιτυγχάνουν πιο φτηνά ενοίκια κατοικώντας πολλοί μαζί. Ξαναμπαίνει έτσι στην αγορά ακινήτων ένα μεγάλο μέρος του κτηριακού αποθέματος που παρέμενε για μεγάλο διάστημα απαξιωμένο ή/και κενό.

Ταυτόχρονα, η γεωγραφική θέση της Κυψέλης, που οι παλιοί κάτοικοι εγκαταλείπουν εξ αιτίας του θορύβου, της ρύπανσης, της έλλειψης πράσινου και χώρων στάθμευσης, προσφέρει στους μετανάστες προσπελασιμότητα, καλές συγκοινωνίες, κοντινά σχολεία και τη σημαντική δυνατότητα να συνδυαστεί σχετικά εύκολα με την εργασία σε άλλες περιοχές της πόλης και με τη φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών.

Από τα στοιχεία της Απογραφής Πληθυσμού 2001, μετανάστες/ριες κυρίως από την Αλβανία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, την Ουκρανία αλλά και τη Μολδαβία, τη Ρωσική Ομοσπονδία, τη Γεωργία, τη Γιουγκοσλαβία, την Αρμενία, τη Νιγηρία, την Αιθιοπία, τη Γκάνα, τη Νότια Αφρική, την Αίγυπτο, τις Φιλιππίνες, το Μπαγκλαντές, την Ινδία, το Πακιστάν, το Ιράκ, το Ιράν, την Τουρκία, και τη Συρία συνθέτουν, με διαφορετικές δυναμικές και μεγέθη, το μωσαϊκό των «νέων» κατοίκων της Κυψέλης. Πέρα από τις ποικίλες προελεύσεις, αξίζει να σημειωθεί το σχετικά υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης (ιδιαίτερα μεταναστριών που προέρχονται από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης) και το υψηλό ποσοστό οικονομικά ενεργού πληθυσμού, τόσο στην επίσημη οικονομία όσο και στον άτυπο τομέα (χάρτης 1).

Χάρτης 1: Κατανομή μεταναστών ανά Απογραφικό Τομέα (Πηγή: Απογραφή Πληθυσμού 2001)

Η Κυψέλη, παρά τις μεταλλαγές που έχουν συμβεί κατά τη διαδρομή της στο χρόνο, διατηρεί ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως η μεγάλη ποικιλία και μίξη χρήσεων γης με έμφαση στην κατοικία, την αναψυχή και το εμπόριο, καθώς και έναν πυκνοδομημένο και πυκνοκατοικημένο αστικό ιστό, με πυκνότητες που υπερβαίνουν τους 350 κατοίκους/Ηa. Η παρουσία πολυάριθμων μεταναστών, εγκατεστημένων από το 1990, συνέτεινε στην ανάπτυξη δραστηριοτήτων και υπηρεσιών προσανατολισμένων προς τον «νέο» πληθυσμό, αλλά και στην αναζωογόνηση παλαιών χρήσεων. Η κατανομή των λειτουργιών, όπως και του πληθυσμού, δεν είναι προφανώς ομοιογενής. Η Φωκίωνος Νέγρη, παραδοσιακός υπερτοπικός πόλος αναψυχής, συγκεντρώνει δημόσιες υπηρεσίες και τράπεζες, τα πιο ακριβά εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία και καφετέριες, μερικά από τα οποία λειτουργούν συνεχώς από τη δεκαετία 1960, καθώς και την πιο ακριβή κατοικία (εξ ου και δεν καταγράφεται κατά μήκος της κατοικία μεταναστών). Στα περιφερειακά οικοδομικά τετράγωνα υπάρχουν συνοικιακά καφενεία, καταστήματα μεταναστών και τοπικές υπηρεσίες (φούρνοι, μπακάλικα, κομμωτήρια, καθαριστήρια, τηλεφωνικά κέντρα, money transfer, υδραυλικοί, ηλεκτρολόγοι, εργαστήρια φασόν κλπ).

Η Δημοτική Αγορά

Η Δημοτική Αγορά της Κυψέλης κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1930, με μια τυπολογία κτηρίου συνηθισμένη την περίοδο εκείνη, και λειτούργησε ως αγορά τροφίμων ως το 2003. Στη συνέχεια κινδύνεψε να μετατραπεί σε πολυώροφο εμπορικό κέντρο και γκαράζ και, με ενέργειες της δημοτικής παράταξης Ανοιχτή Πόλη, κηρύχτηκε διατηρητέα το 2005. Στο τέλος του 2006 το κλειστό μέχρι τότε κτήριο καταλήφθηκε από ομάδα κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι την επισκεύασαν με προσωπική εργασία και πόρους. Με τη συμβολική αυτή κίνηση, η «Ανοιχτή Κατάληψη Δημοτικής Αγοράς» συνέβαλε στην επαναδραστηριοποίηση του χώρου και την ένταξή του στην καθημερινότητα της γειτονιάς μέσω πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Η ιδέα της εναλλακτικής λειτουργίας και η πυκνότητα των δράσεων διαμορφώθηκε σταδιακά, καθώς διάφορες ομάδες κατοίκων πήραν πρωτοβουλίες και διατήρησαν το χώρο ζωντανό. Στα έξι χρόνια της λειτουργίας της πραγματοποιήθηκε εκεί πληθώρα δράσεων, μεταξύ των οποίων ξεχώρισαν το Σχολείο Μεταναστών, όπου, με τη συμβολή εθελοντών, προσφέρονταν δωρεάν μαθήματα ελληνικής γλώσσας σε μετανάστες από τη γειτονιά κι όχι μόνο, η αγορά βιοκαλλιεργητών, οι λογοτεχνικές και κινηματογραφικές βραδιές, συναυλίες, πολιτιστικές και πολιτικές εκδηλώσεις, συλλογικές πολυεθνικές κουζίνες, λαϊκές συνελεύσεις, δανειστική βιβλιοθήκη, εκθέσεις, κ.ά. Οι δράσεις αυτές έκαναν την Αγορά έναν κατ’ εξοχήν δημόσιο χώρο της γειτονιάς, πόλο έλξης και χώρο συνάντησης για κατοίκους και επισκέπτες, ντόπιους και μετανάστες, άνδρες και γυναίκες (εικόνες 4 και 5).