Η Αθήνα στον οθωμανικό χάρτη του 1827

Στην συλλογή των αυτοκρατορικών διαταγών του Οθωμανικού Αρχείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη, βρίσκεται ένας έγχρωμος χειρόγραφος χάρτης της Αθήνας. Είναι ταξινομημένος υπό τον τίτλο «Σχέδιο του Κάστρου και της Πόλης της Αθήνας» (Atina kalesiyle varoşunun krokisi) και αποτελεί τον μοναδικό οθωμανικό χάρτη που γνωρίζουμε για την πόλη.

Οι διαστάσεις του είναι 141,5 x 112 εκ, αλλά παρέμεινε διπλωμένος για χρόνια με αποτέλεσμα να υπάρχουν ορατά σημάδια υγρασίας και αλλοίωση των χρωμάτων. Όλες οι ενδείξεις και τα ονόματα του χάρτη είναι γραμμένα στην οθωμανική γλώσσα, συμπεριλαμβανομένων των επιγραφών στα δύο ορθογώνια πλαίσια δεξιά και αριστερά στο πάνω μέρος. Ο χαρτογράφος παραμένει ανώνυμος.

Εικόνα 1: Η κατεύθυνση του χάρτη

Ο χάρτης έχει κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ και η εικονιζόμενη περιοχή είναι η πόλη της Αθήνας εντός των τειχών. Πρόκειται για το λεγόμενο «τείχος του Χασεκή», βοεβόδα της Αθήνας κατά τα έτη 1774-1795. Η κατασκευή του έγινε με καταναγκαστική εργασία πολλών Αθηναίων το 1778 μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα (τα χρονικά μιλούν για μία περίοδο από 70 ως 108 μέρες). Ο χαρτογράφος έχει επισημάνει όλους τους πύργους κατά μήκος του τείχους, καθώς και έξι πύλες. Είναι αξιοσημείωτο ότι, παρότι στις πηγές υπάρχουν καταγεγραμμένα ποικίλα ονόματα στα ελληνικά και τουρκικά για καθεμία από τις επτά πύλες του τείχους της Αθήνας (για παράδειγμα η πύλη εισόδου στον βράχο της Ακρόπολης ονομαζόταν Πόρτα του Κάστρου, των Μνημάτων ή Καραμπαμπά), ο χαρτογράφος φαίνεται να μην τα γνωρίζει καθόλου. Αντίθετα, οι ονομασίες που συναντάμε στον χάρτη είναι εντελώς νέες, κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον για την τοπογραφία και τοπωνυμιογραφία της Αθήνας, και φυσικά ένα στοιχείο για την σχέση του χαρτογράφου με την πόλη.

Το οδικό δίκτυο εντός των τειχών και πλησίον αυτών χαρτογραφείται ικανοποιητικά, με την λέξη tarik (δρόμος) να εμφανίζεται συχνά δίπλα στις παχιές γραμμές που δηλώνουν τους δρόμους. Στα νοτιοανατολικά, μία διάστικτη γραμμή υποδηλώνει τον Ιλισσό Ποταμό, που ονομάζεται εδώ Kuru Dere (Ξηροπόταμος). Το γεωγραφικό ανάγλυφο δηλώνεται γύρω από τον βράχο της Ακρόπολης, την Πνύκα και τον λόφο των Μουσών στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης. Ο χαρτογράφος χρησιμοποίησε παχιές μαύρες γραμμές για να σχεδιάσει τους βραχώδεις λόφους που στέγαζαν πολλές στρατιωτικές εγκαταστάσεις και προμαχώνες.

Ομάδες απλών τελειών και κοφτών γραμμών γύρω από τα τείχη της πόλης υποδηλώνουν την βλάστηση, ενώ, εντός των τειχών, ο χάρτης γίνεται πιο ακριβής, με έγχρωμα σχέδια οικιών με σκεπές και κήπων. Όλη η πόλη έχει σχεδιαστεί χωρίς ίχνος τρισδιάστατης προοπτικής, ακολουθώντας την παράδοση της δυτικής χαρτογραφίας των μέσων του 18^ου αιώνα, όταν τα σχέδια πόλεων με προσεκτικά οριοθετημένες οδούς και κτήρια σε περίγραμμα, αποτελούσαν τον κυρίαρχο τρόπο προβολής της πόλης. Στον οθωμανικό χάρτη της Αθήνας βλέπουμε στέγες, κήπους, δέντρα και θόλους ως κυκλικά και ορθογώνια σχήματα. Μία μόνο είναι η εξαίρεση, οι μιναρέδες των τζαμιών, που έχουν σχεδιαστεί με όλες τις αρχιτεκτονικές τους λεπτομέρειες και εμφανίζονται ακριβώς δίπλα στα τζαμιά.

Εικόνα 2: Η κεντρική περιοχή της πόλης της Αθήνας, σημερινή Πλάκα-Μοναστηράκι

Παρότι το περίγραμμα των σπιτιών είναι σημειωμένο με μαύρο χρώμα, τα μη οικιστικά κτήρια, τα οποία αναφέρονται ως τζαμιά, εκκλησίες, λουτρά κ.ά. έχουν κόκκινο περίγραμμα. Συγκεκριμένα, τα οθωμανικού ενδιαφέροντος κτήρια (τζαμιά και λουτρά) έχουν κόκκινο περίγραμμα και κανένα γέμισμα, ενώ οι εκκλησίες και οι ναοί έχουν κόκκινο περίγραμμα με γκρι φόντο. Μία από τις ενδιαφέρουσες πτυχές αυτού του χάρτη είναι ότι δεν προσφέρει τα ονόματα των κτηρίων που επισημαίνει. Παρότι υπάρχουν σχεδιαστικές λεπτομέρειες που διαφοροποιούν τα κτήρια ανάλογα με το αν αυτά έχουν θόλους ή απλές σκεπές, οι εκκλησίες δηλώνονται όλες ως μοναστήρια (manastır) και τα τζαμιά απλά ως ιερά τζαμιά (cami-i şerif).