Η πολυκατοικία της αντιπαροχής και ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός

Γράφημα 5: Ποσοστό ατόμων ανάλογα με την υποκοότητά τους ανά όροφο στις πολυκατοικίες του Δήμου Αθηναίων (2011)

Γράφημα 6: Ποσοστό ατόμων ανάλογα με το καθεστώς ενοίκησης κατά όροφο στις πολυκατοικίες του Δήμου Αθηναίων (2011)

Οι γειτονιές της πόλης που συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία κάθετου διαχωρισμού είναι εκείνες όπου σημαντικό ποσοστό των κατοίκων τους βρίσκεται στις κοινωνικά «ακραίες» θέσεις των κτηρίων (σε υπόγεια / ισόγεια και σε υψηλούς ορόφους αντίστοιχα). Πρέπει να σημειώσουμε, ωστόσο, ότι όλες οι πολυκατοικίες της αντιπαροχής δεν προσφέρουν τις προϋποθέσεις αυτές.

Μόνο όσες κατασκευάστηκαν μέχρι το 1980 έχουν δομή και εσωτερική διαρρύθμιση που ευνοεί τον κάθετο κοινωνικό διαχωρισμό. Σε αυτές βρίσκουμε τα μικρά και υποβαθμισμένα διαμερίσματα στο ημιυπόγειο και ισόγειο, σε αντίθεση με τα προνομιούχα και μεγάλα στους υψηλούς ορόφους. Στις πολυκατοικίες αυτής της περιόδου, σημαντικό ποσοστό των κατοίκων τους (40%) συγκεντρώνεται στις «ακραίες» θέσεις, εκ των οποίων 16% στο ισόγειο και χαμηλότερα (γράφημα 7).

Γράφημα 7: Πληθυσμός κατά όροφο ανάλογα με την περίοδο κατασκευής πολυκατοικίας (Δ Αθηναίων)

Έκτοτε, με την αλλαγή του οικοδομικού κανονισμού, αλλάζει ριζικά η χρήση του υπογείου και ισογείου (αποθήκη, πιλοτή, εμπορικές χρήσεις) και, παράλληλα, περιορίζονται οι ποιοτικές διαφοροποιήσεις μεταξύ ορόφων από τον 1^ο και πάνω. Συνεπώς, δεν ευνοούν τον κάθετο κοινωνικό διαχωρισμό όλες οι πολυκατοικίες της αντιπαροχής, αλλά μόνο εκείνες που κατασκευάστηκαν μέχρι το 1980. Ωστόσο, αυτές οι πολυκατοικίες που κατασκευάστηκαν κατά την περίοδο ακμής της αντιπαροχής εξακολουθούν να στεγάζουν το μεγαλύτερο τμήμα όσων ζουν σε πολυκατοικίες (75% στον Δήμο Αθηναίων).

Η συγκέντρωση πληθυσμού σε πολυκατοικίες που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1946 και 1980 βοηθά σημαντικά να εντοπισθεί η χωροθέτηση του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού. Από τον χάρτη 2 προκύπτει ότι οι περιοχές συγκέντρωσης πολυκατοικιών εκείνης της περιόδου περιλαμβάνουν κυρίως γειτονιές του Δήμου Αθηναίων (Πατήσια, Αχαρνών, Κυψέλη, Γκύζη, Αμπελόκηποι, Παγκράτι, Εξάρχεια, Ιστορικό Κέντρο, Κολωνάκι, Ιλίσια, Νέος Κόσμος) και δευτερευόντως γειτονιές σε όμορους δήμους (Ζωγράφου, Καλλιθέα, Νέα Σμύρνη) και στο κέντρο του Πειραιά.

Η χαρτογράφηση του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού

Με τα αναλυτικά δεδομένα τοης Απογραφής Πληθυσμού του 2011 (Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011) μας δόθηκε η δυνατότητα, όχι μόνο να πιστοποιήσουμε την παρουσία του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού στην Αθήνα, αλλά και να επιβεβαιώσουμε το γεγονός ότι αφορά σημαντικό ποσοστό των κατοίκων, ιδιαίτερα στο κέντρο της πόλης. Τα δεδομένα αυτά επέτρεψαν τη χαρτογράφηση σε πολύ αναλυτικό επίπεδο (ΜΟΧΑΠ [Μονάδες Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων] που αποτελούν επανεπεξεργασμένη μορφή των Απογραφικών Τομέων της ΕΛΣΤΑΤ ώστε να έχουν όλες ανάλογο μέγεθος: ελάχιστο 900 και μ.ό. 1.250 κατοίκων).

Η χαρτογράφηση του κάθετου διαχωρισμού παρουσιάζει σημαντικές προκλήσεις. Σε αντίθεση με την κλασική μορφή του στεγαστικού διαχωρισμού (όπου αναδύεται η διαφορετική κοινωνική φυσιογνωμία οριζόντιων ενοτήτων, όπως δήμοι ή γειτονιές) ο κάθετος διαχωρισμός δεν έχει μέχρι τώρα αποτυπωθεί χαρτογραφικά. Η βασική πρόκληση στην προκειμένη περίπτωση είναι το πώς μπορεί να αποτυπηθεί ο διαχωρισμός όταν οι κοινωνικά ή εθνοτικά διαφορετικές ομάδες κατοικούν κυριολεκτικά η μία πάνω στην άλλη και όχι σε διαφορετικές γειτονιές. Εάν χρησιμοποιήσουμε τις πάγιες μεθόδους χαρτογράφησης του κοινωνικού διαχωρισμού, η κάθετη διαφοροποίηση δεν αναδεικνύεται και απομένει μόνο μια εικόνα περισσότερο ή λιγότερο έντονης κοινωνικής ή εθνοτικής ανάμιξης.

Με δεδομένη την πρόθεση να αναδείξουμε όσο το δυνατόν καθαρότερα το σχήμα του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού, επικεντρώσαμε στον πληθυσμό εκείνο που καταρχήν σχετίζεται με το φαινόμενο αυτό, δηλαδή στους κατοίκους των πολυκατοικιών που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1946 και 1980. Πρόκειται για σημαντικό τμήμα του πληθυσμού, το οποίο φθάνει το 70% για τον Δήμο Αθηναίων. Επίσης, περιορίσαμε την έκταση της χαρτογράφησης στις ΜΟΧΑΠ όπου ο σχετικός πληθυσμός αριθμεί τουλάχιστον 150 άτομα και όπου εκείνοι που ζουν στις “ακραίες” θέσεις των κτηρίων (υπόγεια και ισόγεια, από την μία πλευρά, και 4ος όροφος και άνω, από την άλλη) αποτελούν τουλάχιστον το 15% του πληθυσμού. Με τον τρόπο αυτό επιλέχθηκαν 1.010 ΜΟΧΑΠ -από ένα σύνολο 3.000- στο σύνολο της μητροπολιτικής περιοχής. Από αυτές, οι 426 ανήκουν στο Δήμο Αθηναίων και οι υπόλοιπες σε όμορους κυρίως δήμους -όπως η Καλλιθέα-, σε ορισμένα προάστια που δομήθηκαν με ειδικό καθεστώς -όπως ο Χαλαργός και το Παλαιό Φάληρο- και στο δεύτερο μεγάλο κέντρο, τον Δήμο Πειραιώς.

Το βασικό ζήτημα ήταν η ανάδειξη των περιοχών κάθετου διαχωρισμού και η χαρτογραφική διαφοροποίησή τους από εκείνες όπου δεν υφίσταται. Βασική υπόθεση ήταν ότι μια περιοχή κάθετου διαχωρισμού πρέπει να εμφανίζει υπερεκπροσώπηση των υψηλότερων κοινωνικών κατηγοριών ή/και των κυρίαρχων εθνοτικών ομάδων στους υψηλότερους ορόφους και, ταυτόχρονα, υπερεκπροσώπηση των χαμηλότερων κατηγοριών και των αδύναμων ομάδων στα ισόγεια και τα υπόγεια.

Πρακτικά, και με στόχο να απλοποιηθεί η εικόνα, εντάξαμε τους ορόφους σε τρεις κατηγορίες (χαμηλοί = ισόγειο και υπόγειο, μεσαίοι = 1ος έως και 3ος όροφος, και υψηλοί = 4ος όροφος και άνω). Με ανάλογο τρόπο ομαδοποιήσαμε τις κοινωνικές κατηγορίες (υψηλές = διευθυντικά στελέχη και επαγγελματίες, μεσαίες = τεχνικοί, υπάλληλοι γραφείου και παροχής υπηρεσιών, και χαμηλές = ειδικευμένοι και ανειδίκευτοι εργάτες). Παράλληλα, ορίσαμε δύο επίπεδα υπερεκπροσώπησης των κοινωνικών ή εθνοτικών κατηγοριών στους διάφορους ορόφους: έντονη υπερεκπροσώπηση όταν το ποσοστό της κατηγορίας είναι μεγαλύτερο από τον μ.ό. της στη μητροπολιτική περιοχή κατά τουλάχιστον μία τ.α. (τυπική απόκλιση) και απλή υπερεκπροσώπηση όταν υπερβαίνει την τιμή του μ.ό. έως μία τ.α.

Στον χάρτη του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού (χάρτης 3), οι περιοχές διαφοροποιούνται, καταρχάς, μεταξύ κοινωνικά ομοιογενών και κάθετα διαχωρισμένων. Οι πρώτες περιλαμβάνουν τις περιοχές όπου κάποια από τις τρεις βασικές κοινωνικές κατηγορίες υπερεκπροσωπείται -έντονα ή απλώς- σε όλους τους ορόφους. Οι δεύτερες περιλαμβάνουν όσες περιοχές εμφανίζουν υπερεκπροσώπηση των υψηλών κατηγοριών στους υψηλούς ορόφους και των χαμηλών στους χαμηλούς. Η έντονη υπερεκπροσώπηση αναδεικνύεται στο χάρτη με εντονότερο χρώμα, είτε πρόκειται για ομοιογενή, είτε για διαχωρισμένη περιοχή. Από τον χάρτη 3 προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των 1.010 ΜΟΧΑΠ που συμπεριλάβαμε στην ανάλυση αφορά περιοχές κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού και ότι το φαινόμενο παρουσιάζεται διαίτερα έντονο σε περιοχές όπως του Γκύζη, Εξάρχεια, Νεάπολη, Κυψέλη, Αμπελόκηποι, Ζωγράφου κ.λπ. Οι περιοχές κοινωνικής ομοιογένειας σε όλους τους ορόφους των πολυκατοικιών είναι λιγότερες, ιδιαίτερα όσον αφορά τις υψηλές κοινωνικές κατηγορίες και, ακόμη περισσότερο, τις μεσαίες. Ωστόσο, εμφανίζεται μια σημαντική και χωρικά συνεκτική συγκέντρωση για τις χαμηλές κατηγορίες στην ευρύτερη περιοχή γύρω από τους άξονες των λεωφόρων Πατησίων και Αχαρνών.

Χάρτης 3: Περιοχές κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού και κοινωνικά ομοιογενείς περιοχές στην Αθήνα (2011) (κάτοικοι πολυκατοικιών κατασκευής 1946-1980)

Ο χάρτης 4 παρουσιάζει την αντίστοιχη εικόνα του κάθετου εθνοτικού διαχωρισμού. Παρά τις διαφορές μεταξύ των δύο χαρτών, οι ομοιότητες είναι τόσες που δεν αφήνουν αμφιβολίες όσον αφορά την έντονη συσχέτιση μεταξύ κοινωνικής ανισότητας και εθνοτικής ιεράρχησης στους ορόδφους των πολυκατοικιών της πόλης, ιδιαίτερα στις κεντρικότερες περιοχές.

Χάρτης 4: Περιοχές κάθετου εθνοτικού διαχωρισμού και εθνοτικά ομοιογενείς περιοχές στην Αθήνα (2011) (κάτοικοι πολυκατοικιών κατασκευής 1946-1980)

Συμπέρασμα

Η περίπτωση της πολυκατοικίας της αντιπαροχής στην Αθήνα εικονογραφεί τρόπους με τους οποίους το κτισμένο περιβάλλον μπορεί να διαμεσολαβεί τη διαμόρφωση της κοινωνικής γεωγραφίας της πόλης με διαδικασίες που συνήθως δεν είναι ούτε προσχεδιασμένες ούτε προβλέψιμες.

Ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός δεν αποτελεί αποκλειστικό χαρακτηριστικό της Αθήνας. Εμφανίζεται τον 19^ο και τις αρχές του 20^ου αιώνα στο Παρίσι και σε ορισμένες άλλες πόλεις της ηπειρωτικής Ευρώπης με άλλη όμως λογική και αντίστροφη κοινωνική φορά: οι εύποροι στους κάτω ορόφους και οι φτωχότεροι στις στέγες. Τότε αφορούσε κτήρια χωρίς ανελκυστήρα, τα οποία στέγαζαν κυρίως μεσαία και υψηλά-μεσαία στρώματα. Τα ίχνη εκείνου του κάθετου διαχωρισμού έχουν πλέον σβήσει με τη σταδιακή αναβάθμιση των επάνω ορόφων (ριζικές ανακαινίσεις και συνενώσεις μικρών διαμερισμάτων, προσθήκη ανελκυστήρων) και την αλλαγή της κοινωνικής φυσιογνωμίας των ενοίκων τους μέσα από διαδικασίες εκτοπισμού των παλαιών κατοίκων («εξευγενισμός» / gentrification) ή σταδιακής εξάπλωσης των υψηλών-μεσαίων στρωμάτων (embourgeoisement) σε γειτονικές προς τις δικές τους περιοχές.

Η συγκεκριμένη μορφή του κάθετου διαχωρισμού στην Αθήνα και, κυρίως, το μεγάλο ειδικό του βάρος αποτελούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της πόλης. Το χαρακτηριστικό αυτό διακρίνει την Αθήνα και από τις υπόλοιπες μεγάλες ελληνικές πόλεις (με εξαίρεση, ως ένα βαθμό τη Θεσσαλονίκη) κυρίως επειδή η αντιπαροχή αναπτύχθηκε σε αυτές με κάποια χρονική υστέρηση, με αποτέλεσμα το ποσοστό τους που κατασκευάστηκε πριν από το 1980 να είναι μικρότερο.

Οι αρνητικές πλευρές της αντιπαροχής, όσον αφορά την πολεοδομική οργάνωση της πόλης, είναι γνωστές και έχουν συζητηθεί διεξοδικά. Θετική της πλευρά αποτελεί το γεγονός ότι δημιούργησε περιοχές κοινωνικής συγκατοίκησης μέσω του κάθετου διαχωρισμού. Ωστόσο, όπως έδειξε και η συνέχεια, η κοινωνική και εθνοτική ανάμιξη δεν εγγυώνται από μόνες τους ούτε την αρμονική συγκατοίκηση, ούτε τη σύγκλιση των τρόπων ζωής μεταξύ των διαφορετικών ομάδων που ζουν στους ίδιους χώρους.

Το μεγάλο απόθεμα κατοικιών που δημιούργησε η αντιπαροχή βρίσκεται σε περιοχές της πόλης όπου τα κοινωνικά προβλήματα είναι πολλά και έχουν επιδεινωθεί ιδιαίτερα στα χρόνια της κρίσης. Στις περιοχές αυτές εμφανίζεται σημαντικό ποσοστό κενών διαμερισμάτων και επαγγελματικών χώρων λόγω περιορισμένης ζήτησης, έλλειψη συντήρησης του κτηριακού αποθέματος, ενώ υπάρχουν ομάδες με σημαντικές ανάγκες (άνεργοι, μετανάστες, ηλικιωμένοι …) με αποτέλεσμα να αυξάνεται η πίεση στην αγορά κατοικίας τόσο για τους ενοικιαστές όσο και για τους μικροϊδιοκτήτες. Μέσα σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες, που επιδείνωσε σημαντικά η φορολόγηση της κατοχής μικρο-ιδιοκτησίας, οι περιοχές αυτές αποτελούν ενδεχομένως ένα προνομιακό πεδίο για την ανάπτυξη πολιτικών κοινωνικής κατοικίας και την ενδυνάμωση των σχέσεων αλληλοβοήθειας μεταξύ των τοπικών ομάδων.