Αμφισβητώντας την κρίση: Συνεργατική / κοινωνική οικονομία και αλληλεγγύη ή φιλανθρωπία;

Δεν πιστευτώ στην φιλανθρωπία. Πιστεύω στην αλληλεγγύη.
Η φιλανθρωπία είναι κατακόρυφη. Πηγαίνει από πάνω προς τα κάτω.
Η αλληλεγγύη είναι οριζόντια. Σέβεται τον άλλον.
Έχω πολλά να μάθω από άλλους ανθρώπους.

Εντουάρντο Γκαλεάνο

Με αφορμή την παγκόσμια κρίση, οι πολιτικές λιτότητας, δημοσιονομικής ‘εξυγίανσης’ και οι δραστικές μειώσεις σε δαπάνες κοινωνικής πρόνοιας αποτελούν τα κύρια εργαλεία άσκησης πολιτικής στην ‘ατζέντα’ των κυβερνήσεων των χωρών της Ευρώπης. Οι πολιτικές λιτότητας, η εφαρμογή και η έκβαση τους στην Ελλάδα δείχνουν ότι η μεταβίβαση του οικονομικού φορτίου με τη μορφή του χρέους προς τους ασθενέστερους αποτελεί μια στρατηγικού τύπου μετατόπιση της ευθύνης, «εξαναγκάζοντας άλλους (και όχι τους υπευθύνους) να πληρώσουν το τίμημα της δημοσιονομικής πολιτικής» που ασκείται τα τελευταία χρόνια (Peck 2012). Οι ‘αλυσιδωτές’ επιβαρύνσεις που έχουν υποστεί κυρίως τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, εργαζόμενοι και μεσαία τάξη, ως αποτέλεσμα των εθνικών και ευρωπαϊκών πολιτικών λιτότητας είναι πλέον ορατές σε αρκετές πόλεις της Ευρώπης, όπως και στην Αθήνα. Σε αυτό το πλαίσιο, οι αστικές πολιτικές λιτότητας, μέσω των ριζικών περικοπών σε δημόσιες υπηρεσίες και υποδομές, οι επιχειρηματικές και αναπτυξιακές πολιτικές και ιδιωτικοποιήσεις, καθώς και τα αυξανόμενα ποσοστά ανεργίας και το πρόβλημα των αστέγων, καθιστούν την Αθήνα ένα «καθ’ υπόδειγμα έδαφος δημοσιονομικού ρεβανσισμού» (Peck 2012).

Οι σκληρές επιπτώσεις των παραπάνω σε ζητήματα κοινωνικής αναπαραγωγής ‘ευαίσθητων’ και επισφαλών κοινωνικών ομάδων είναι ορατές στον όλο και αυξανόμενο πληθυσμό, ανέργων, αστέγων και προσφάτως περιθωριοποιημένων ως αποτέλεσμα των πολιτικών λιτότητας. Η κατάρρευση της κοινωνικής πρόνοιας, των δημοσίων υποδομών και των εθνικών συστημάτων υγείας και εκπαίδευσης έχουν επισπεύσει κινητοποιήσεις εντός της κοινωνίας των πολιτών, που αφορούν κυρίως πρακτικές βοήθειας και εκπλήρωσης αμέσων αναγκών, όπως συλλογή και διανομή τροφίμων, ιατρικών και φαρμακευτικών ειδών και άλλων αγαθών, συσσίτια, οργάνωση κοινωνικών εκδηλώσεων για την συγκέντρωση χρημάτων και ανταλλαγή υπηρεσιών και αγαθών χωρίς χρήμα. Αν και συχνά αυτές οι πρακτικές ερμηνεύονται μέσα από το πρίσμα από-πολιτικοποιημένων κανονιστικών ρητορικών περί φιλανθρωπίας, ως μέσο μιας καθολικής ανθρωπιστικής προσέγγισης των ‘αναξιοπαθούντων’, θέλω εδώ να προσεγγίσω κριτικά αυτές τις πρακτικές, εξετάζοντάς τες στην πολιτική τους βάση.

Ως εκ τούτου, είναι επιτακτική η εννοιολογική διαφοροποίηση μεταξύ της ‘φιλανθρωπίας’ και της ‘αλληλεγγύης’ έτσι ώστε να γίνουν ευδιάκριτες οι λογικές πίσω από, αφενός, τα συσσίτια «μόνο για Έλληνες» που διοργανώνει η Χρυσή Αυγή και τις διανομές τροφίμων από εταιρικούς ομίλους και μέσα μαζικής ενημέρωσης και, αφετέρου, πρωτοβουλίες και δομές αλληλεγγύης ‘από τα κάτω’. Ενώ η φιλανθρωπία σηματοδοτεί μια ‘άυλη παροχή φροντίδας από απόσταση’ και υποστήριξη προς ‘κάποιους μακρινούς άλλους’, η αλληλεγγύη αποτελεί μια «σχέση που έμπρακτα αμφισβητεί μορφές καταπίεσης» (Featherstone 2012). Η εννοιολογική διαφοροποίηση έγκειται στους τρόπους με τους οποίους οι συμμετέχοντες εμπλέκονται σε αυτές τις πρακτικές. Αφενός, οι φιλανθρωπικές πρακτικές αντικειμενοποιούν τους παθητικούς αποδέκτες της βοήθειας και με αυτόν τον τρόπο διαιωνίζουν ανισότητες, σχέσεις εξουσίας και μορφές καταπίεσης. Αφετέρου, η αλληλεγγύη ως σχέση συνιστά μια κοινή εμπειρία, η οποία αποτελεί τη βάση για την ενεργητική συνεργασία των συμμετεχόντων. Αυτού του τύπου η σύμπραξη, με τη σειρά της, ενέχει την εν δυνάμει κοινωνική χειραφέτηση διαμέσου του πολιτικού αγώνα, χωρίς αυτή η διαδικασία να είναι γραμμική.