Στεγαστικός διαχωρισμός με βάση το φορολογητέο εισόδημα στην μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας
Πανταζής Παναγιώτης|Ψυχάρης Ιωάννης
Κοινωνική Δομή
2016 | Ιαν
Εννοιολογικές προσεγγίσεις για τον εισοδηματικό διαχωρισμό
Το εισόδημα είναι καθοριστικός παράγοντας για την επιλογή τόπου κατοικίας, ενώ το κόστος στέγασης συνδέεται στενά και με το κόστος γειτονικών κατοικιών. Οι μεσίτες, οι εκτιμητές, και οι αγοραστές χρησιμοποιούν τις πρόσφατες τιμές της συγκρίσιμης ακίνητης περιουσίας στις τοπικές αγορές κατοικίας για να αξιολογήσουν το επίπεδο τιμών. Παράλληλα, επειδή και τα ενυπόθηκα δάνεια είναι συνδεδεμένα με το εισόδημα, οι επιλογές των οικιστών οριοθετούνται από τα εισοδήματά τους. Σε γενικές γραμμές, αυτοί οι μηχανισμοί θέτουν (έστω και αδρά) εισοδηματικά όρια στα άτομα που επιλέγουν να ζήσουν σε μια περιοχή, οδηγώντας σε στεγαστική ιεράρχηση των τόπων κατοικίας με βάση το εισόδημα. Ο εισοδηματικός αυτός διαχωρισμός –η άνιση δηλαδή κατανομή ατόμων και νοικοκυριών στις διάφορες χωρικές ενότητες με βάση το εισόδημα– είναι ιδιαίτερα αισθητός στις περισσότερες πόλεις και χαρακτηρίζεται από ουσιαστικά τρεις διαστάσεις:
- Καταρχάς, η ταξινόμηση των περιοχών κατοικίας με βάση το εισόδημα είναι δυνατόν να οδηγήσει στο λεγόμενο διαχωρισμό της ευημερίας ή/και το διαχωρισμό της ένδειας −με «το διαχωρισμό της ευημερίας» να υποδηλώνει την άνιση κατανομή των υψηλών εισοδηματικά και μη-υψηλών-εισοδηματικά νοικοκυριών σε τοπικό επίπεδο, και με «το διαχωρισμό της ένδειας» να προσδιορίζεται από την ανομοιόμορφη κατανομή των χαμηλών και μη-χαμηλών-εισοδηματικά οικογενειών μεταξύ των χωρικών κατατμήσεων.
- Μια δεύτερη σημαντική διάσταση του εισοδηματικού διαχωρισμού είναι η σχέση του με γεωγραφικά σχήματα άλλου τύπου κοινωνικού διαχωρισμού (π.χ. φυλετικού). Οι προτιμήσεις των κατοίκων για τους γείτονές τους, συντείνουν στη διαμόρφωση ιεραρχήσεων των περιοχών κατοικίας που δεν ταυτίζονται, αλλά συμπληρώνουν εκείνες που προκύπτουν από την εισοδηματική ανισότητα.
- Μια τρίτη διάσταση του εισοδηματικού διαχωρισμού είναι η γεωγραφική κλίμακα. Η ιεράρχηση των κατοίκων με βάση το εισόδημα μπορεί να εκφράζεται κυρίως από μεγάλης κλίμακας σχήματα ιεράρχησης περιοχών κατοικίας (όπως θα συνέβαινε εάν όλες οι υψηλού εισοδήματος οικογένειες ζούσαν στα προάστια, και όλες οι χαμηλού εισοδήματος οικογένειες στο κέντρο της πόλης) ή από μικρής κλίμακας σχήματα ιεράρχησης ζωνών κατοικίας (όπως θα συνέβαινε εάν οι υψηλού και χαμηλού επιπέδου εισοδήματος κάτοικοι διανέμονταν σε ένα σχέδιο τύπου σκακιέρας σε μια μητρόπολη, με τις ομοιογενείς πλούσιες γειτονιές δίπλα στις ομοιογενείς φτωχές γειτονιές).
Ο διαχωρισμός είναι μια διαδικασία με αυξημένο βαθμό ετερογένειας. Όσον αφορά την ανάλυση χωρικών επιδράσεων μεταξύ κοινωνικών-επαγγελματικών ομάδων διακρίνονται δύο εννοιολογικά συστατικά του στεγαστικού διαχωρισμού:
- Το πρώτο συστατικό είναι η χωρική έκθεση (spatial exposure) ή, με άλλα λόγια, η χωρική απομόνωση (spatial isolation). Η χωρική έκθεση αποτιμά το βαθμό στον οποίο άνθρωποι που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα έχουν την τάση να παραμένουν απομονωμένοι από (ή αντίστοιχα να αναμιγνύονται με) μέλη από άλλες ομάδες.
- Το δεύτερο συστατικό είναι η χωρική ισοκατανομή (spatial evenness) ή χωρική συγκέντρωση (spatial clustering). Ως χωρική ισοκατανομή ορίζεται ο τρόπος με τον οποίο τα μέλη μιας πληθυσμιακής ομάδας κατανέμονται, αποτιμώντας το πόσο ομοιόμορφη είναι η κατανομή τους στο χώρο ή, αλλιώς, ο βαθμός στον οποίο τα μέλη της χωροθετούνται κοντά ή μακριά το ένα με το άλλο.
Δεδομένα και περιοχή μελέτης
Τα ποσοτικά δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για τις στατιστικές επεξεργασίες αντλήθηκαν από την Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων (ΓΓΠΣ) του Υπουργείου Οικονομικών και αφορούν στις φορολογικές δηλώσεις των φυσικών προσώπων ανά ταχυδρομικό κωδικό, και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: τον αριθμό των δηλώσεων και το μέγεθος του δηλωθέντος εισοδήματος (σε τρέχουσες τιμές), σε προκαθορισμένα εισοδηματικά κλιμάκια και ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες. Το χρονικό εύρος των διαθέσιμων δεδομένων περιλαμβάνει τα οικονομικά έτη 2003 έως και 2013.
Πίνακας 1:
Η καταγραφή του δηλωθέντος εισόδημα ενδέχεται να αποκλίνει από την ακριβή αποτύπωση της ευημερίας, στο βαθμό που δεν αποτυπώνει το (άγνωστο) μέγεθος της παραοικονομίας και φοροδιαφυγής.
- Ακόμη και στην περίπτωση που γίνουν οποιεσδήποτε προσεγγίσεις σχετικά με το μέγεθος της παραοικονομίας σε εθνικό επίπεδο, δεν υπάρχει δυνατότητα διαπίστωσης του βαθμού χωρικής ετερογένειας της παραοικονομίας σε τοπικό επίπεδο.
- Διαχρονικά, όπως διαπιστώνεται και από την καταγραφή των στοιχείων παρακάτω, παρατηρείται σημαντική διακύμανση δηλωθέντος εισοδήματος –ειδικά σε ορισμένες κατηγορίες επαγγελμάτων– λόγω κυρίως της αλλαγής φορολογικών νόμων (πχ. αλλαγή τεκμηρίων, υποχρέωση υποβολής έστω και μηδενικής δήλωσης σε περίπτωση κατοχής ακίνητης περιουσίας), με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η καμπύλη κατανομής δηλωθέντος εισοδήματος και να διαφοροποιείται ο υπολογισμός του μέσου εισοδήματος.
- Η χρήση σταθερών εισοδηματικών κλιμακίων με τρέχουσες οικονομικές αξίες είναι δυνατόν να δημιουργεί προβλήματα διαχρονικών συγκρίσεων της εισοδηματικής ανισότητας ειδικά σε περιόδους έντονων οικονομικών μεταβολών.
Η περιοχή μελέτης αναφέρεται στο σύνολο της περιφέρειας Αττικής και περιλαμβάνει 508 εγγραφές που αντιστοιχούν σε ταχυδρομικούς τομείς, με 289 από αυτές να προσδιορίζονται χωρικά. Οι υπόλοιπες εγγραφές αναφέρονται σε Ταχυδρομικές Θυρίδες (ΤΘ) και Ταχυδρομικά Γραφεία και ως εκ τούτου δεν είναι δυνατή η γεωγραφική τους αντιστοίχιση.
Γενική επισκόπηση
Η περιφέρεια Αττικής αντιπροσωπεύει πάνω από το 42% του δηλωθέντος εισοδήματος των φυσικών προσώπων της χώρας, αν και με σταθερά φθίνουσα τάση για το χρονικό διάστημα 2003-2013 (γράφημα 1). Αντίστοιχα, το μέσο δηλωθέν εισόδημα (λόγος δηλωθέντος εισοδήματος προς αριθμό δηλώσεων) διατηρείται σταθερά πάνω από το 115% του εθνικού μέσου όρου για όλη την περίοδο ανάλυσης. Η εξέλιξη του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος τόσο σε επίπεδο χώρας όσο και στην Αττική μπορεί αδρομερώς να αναλυθεί σε τρεις υποπεριόδους (διάγραμμα 2.1 και διάγραμμα 2.2): α) Την περίοδο 2003-2008 παρατηρείται έντονα σταθερή ανοδική τάση με αποκορύφωμα το 2008 (18.900 ευρώ), που συνδέεται με το γενικό οικονομικό κλίμα της περιόδου. β) Την περίοδο 2008-2010 παρατηρείται σχετική στασιμότητα (σε υψηλά επίπεδα εισοδήματος), γεγονός που δείχνει να μην συμβαδίζει με τις ευρύτερες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, αλλά πιθανότητα σχετίζεται με την αλλαγή του φορολογικού καθεστώτος το 2009, οπότε οι τάσεις συρρίκνωσης του διαθέσιμου εισοδήματος αντισταθμίστηκαν από την διεύρυνση της φορολογικής βάσης. γ) Από το 2011 έως και το 2013 όμως γίνεται αισθητή η επίδραση της οικονομικής κρίσης και στη φορολογητέα ύλη, με ραγδαία μείωση μέχρι και το 2013, οπότε το επίπεδο του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος (σε σταθερές τομές) βρίσκεται κάτω από το αντίστοιχο του 2003. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σταθούμε στην εξέλιξη της μεσαίας τιμής εισοδήματος, που υποδεικνύει σημαντικές αλλαγές στην κατανομή των τιμών: μέχρι και το 2005 εμφανίζονται ακραίες μέγιστες και ελάχιστες τιμές που επηρεάζουν την τιμή μέσου δηλωθέντος εισοδήματος (γράφημα 2.1 και γράφημα 2.2).
Γράφημα 1: Συμμετοχή της Περιφέρειας Αττικής στο συνολικό αριθμό φορολογικών δηλώσεων και δηλωθέν εισόδημα στο σύνολο της χώρας (2003-2013)
Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014
Γράφημα 2.1: Εξέλιξη του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος σε σταθερές τιμές 2005, για την Περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της χώρας (2003-2013)
Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014
Γράφημα 2.2: Κατανομή του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος σε σταθερές τιμές 2005 στην Περιφέρεια Αττικής (2003-2013)
Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014
Αναφορικά με την κατανομή φορολογικών δηλώσεων και την αξία του δηλωθέντος εισοδήματος στα εισοδηματικά κλιμάκια για την περίοδο 2003-2013 (γράφημα 3) παρατηρείται σταδιακή αύξηση της συμμετοχής στα υψηλά εισοδηματικά κλιμάκια σε βάρος των μεσαίων-χαμηλών μέχρι και το 2010. Το 2011 ανατρέπεται αυτή η τάση, με τη συρρίκνωση του κατώτατου κλιμακίου και τη διεύρυνση των χαμηλών-μεσαίων κλιμακίων, με επαναφορά σε επίπεδα αναλογιών προηγούμενων ετών. Διαχρονικά, η εισοδηματική ανισότητα, όπως αποτυπώνεται με το δείκτη Gini (γράφημα 4.1), συνδέεται με την αύξηση του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος μέχρι το 2010, την ραγδαία πτώση στα επίπεδα του 2003 και τη σταθεροποίηση τα δύο πιο πρόσφατα έτη (2012-2013). Αντίστοιχα, η σχετική πόλωση (δηλ. η αναλογία των δύο υψηλότερων εισοδηματικών κλιμακίων προς τα δύο χαμηλότερα εισοδηματικά κλιμάκια) φανερώνει τη διαφορά στον ρυθμό μεταβολής των ανώτερων και κατώτερων εισοδηματικά κλιμακίων τόσο στην περίοδο μεγέθυνσης όσο και στην περίοδο ύφεσης (γράφημα 4.2).
Γράφημα 3: Κατανομή φορολογικών δηλώσεων και δηλωθέντος εισοδήματος σε 10 εισοδηματικά κλιμάκια για την Περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της χώρας (2003-2013)
Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014
Γράφημα 4.1: Δείκτης Gini (εισοδηματική ανισότητα) του δηλωθέντος εισοδήματος για την Περιφέρεια Αττικής (2003-2013)
Γράφημα 4.2: Σχετικός δείκτης εύρους εισοδηματικής ανισότητας (αναλογία εισοδήματος υψηλών/χαμηλών κλιμακίων) του δηλωθέντος εισοδήματος για την Περιφέρεια Αττικής (2003-2013)
Όσον αφορά την κατανομή σε ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες, οι βασικές παρατηρήσεις συνοψίζονται στα εξής σημεία (γράφημα 5.1): Οι κατηγορίες Μισθωτοί και Συνταξιούχοι αποτελούν κυρίαρχη πηγή φορολογητέας ύλης των φυσικών προσώπων. Με τη διαδικασία διεύρυνσης της φορολογικής βάσης την τελευταία τριετία διαφαίνεται η ελαφρά αύξηση της συμμετοχής της κατηγορίας Εισοδηματίες στις δηλώσεις, χωρίς όμως την αναμενόμενη αναλογική συνεισφορά και στο δηλωθέν εισόδημα. Αντίθετα, το ειδικό βάρος της κατηγορίας Συνταξιούχοι αυξάνει σταδιακά από το 2003 (μερίδιο δηλώσεων και εισοδήματος), σηματοδοτώντας και τα διαρθρωτικά προβλήματα της απασχόλησης τόσο στην Ελλάδα και στην Αττική. Οι κατηγορίες Έμποροι-Βιοτέχνες/Επιτηδευματίες και Ελεύθεροι Επαγγελματίες, ο οποίες θεωρητικά αποτελούν και το ανώτερο τμήμα της κοινωνικό-οικονομικής διαστρωμάτωσης, διατηρούν σχεδόν σταθερή τη θέση τους με βάση το ποσοστό του δηλωθέντος εισοδήματος, ενώ αποδίδουν ολοένα και μικρότερο ποσοστό των συνολικών εσόδων της φορολογίας των φυσικών προσώπων. Όλες οι επαγγελματικές κατηγορίες στην περιφέρεια Αττικής τοποθετούνται σαφώς άνω του μέσου όρου της χώρας ως προς το μέσο δηλωθέν εισόδημα. Η μείωση των εισοδημάτων «μετατίθεται» χρονικά μετά το 2010, οπότε σημειώνονται και οι σημαντικότερες περικοπές σε μισθούς και συντάξεις, παρότι οι κατηγορίες Εμπόρων-Βιοτεχνών/Επιτηδευματιών και Ελευθέρων επαγγελματιών φαίνεται ότι πλήττονται πιο έντονα από την οικονομική κρίση (γράφημα 5.2).
Γράφημα 5.1: Κατανομή φορολογικών δηλώσεων και δηλωθέντος εισοδήματος σε ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες για την Περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της χώρας (2003-2013)
Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014
Γράφημα 5.2: Μέσο δηλωθέν εισόδημα των ευρύτερων επαγγελματικών κατηγοριών σε σταθερές τιμές 2005 για την περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της χώρας (2003-2013)
Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014
Χωρική Ανισότητα
Η χαρτογράφηση του δηλωθέντος εισοδήματος στον ευρύτερο μητροπολιτικό χώρο της Αθήνας για το έτος 2013 αναδεικνύει ευδιάκριτα σχήματα συγκεντρώσεων υψηλών και χαμηλών τιμών (χάρτης 1.1). Χάριν συγκρίσεως παρατίθενται σε μικρότερο μέγεθος και χαρτογραφικές απεικονίσεις για τα έτη 2003, 2008, 2010. Ο αναγνωρίσιμος –από προηγούμενες μελέτες (Μαλούτας 2001, Καλογήρου 2011)– άξονας στεγαστικού διαχωρισμού Ανατολής-Δύσης, και κέντρου-περιφέρειας με τοπικές διαφοροποιήσεις βορρά–νότου, ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα της Περιφέρειας Αττικής, αποτυπώνεται με σαφήνεια. Πιο συγκεκριμένα, στο βορειανατολικό τμήμα του πολεοδομικού συγκροτήματος (Ερυθραία, Εκάλη, Νέα Πεντέλη, Βριλήσσια), στο κέντρο του Δ. Αθηναίων σε περιοχές πέριξ του Λυκαβηττού (Κολωνάκι, Πλατεία Μαβίλη, Ευαγγελισμός), στο νότιο τμήμα (Βούλα, Βουλιαγμένη) καθώς και σε ένα θύλακα που περιλαμβάνει το Ψυχικό και ζώνες του Δ. Φιλοθέης, παρατηρούνται υψηλότερες τιμές δηλωθέντος εισοδήματος. Αντίστοιχα, η δυτική περιοχή του Δ. Αθηναίων με επίκεντρο το Μεταξουργείο, ζώνες του Δ. Άγιου Ιωάννη Ρέντη και Ταύρου, τμήματα της βορειοδυτικής ζώνης που περιλαμβάνει τον Ασπρόπυργο, Φυλή, Αχαρνές και Καματερό, αποτελεί την άλλη πλευρά του νομίσματος με τις χαμηλές τιμές. Μάλιστα, η «κινητικότητα» των ζωνών ανάλυσης στην εισοδηματική ιεραρχία είναι περιορισμένη για το άνω άκρο της κατανομής, ενώ οι χαμηλές-μεσαίες περιοχές έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να «μετακινηθούν» είτε υψηλότερα είτε χαμηλότερα (πίνακας 2.1).
Χάρτης 1.1: Μέσο δηλωθέν εισόδημα κατά Ταχυδρομικό Κωδικό στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας για τα οικονομικά έτη 2003, 2008, 2010 και 2013
Πίνακας 2.1: Πίνακας πιθανοτήτων μετάβασης από την αρχική στην τελική κατανομή σε δεκατημόρια για τις τιμές του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος, στις χωρικές ενότητες ανάλυσης στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας την περίοδο 2003-2013
| Για τη διερεύνηση της «κινητικότητας» ενός συστήματος χρησιμοποιείται η στατιστική μέθοδος Μαρκοβιανών αλυσίδων (Markov chain), όπου διερευνάται η πιθανότητα μεταβολής της κατανομής τιμών από μια συγκεκριμένη (αρχική) κατάσταση σε μια τελική μέσα από μια μεταβατική διαδρομή με διακριτά βήματα. Η (υποθετική) πιθανότητα κατανομής του συστήματος στο επόμενο βήμα (και κατά βάση, σε όλα τα μελλοντικά βήματα) εξαρτάται μόνο από την παρούσα κατάσταση του συστήματος και όχι αθροιστικά από την κατάσταση του συστήματος σε προηγούμενα βήματα .
Στη συγκεκριμένη περίπτωση εφαρμογής της μεθόδου ως «σύστημα» θεωρείται η γεωγραφική κατανομή του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος, ως «κατάσταση» η κατανομή δηλωθέντος εισοδήματος σε εισοδηματικά κλιμάκια και ως «βήματα» είναι οι ετήσιες καταγραφές των τιμών της εξεταζόμενης μεταβλητής. Για τις ανάγκες της παρούσας παρουσίασης χρησιμοποιήθηκε στατιστική μέθοδος που λαμβάνει υπόψη και τη γειτονικές τιμές κάθε χωρικής ενότητας (Rey, 2001). Δημιουργείται λοιπόν ένας πίνακας διπλής εισόδου που περιλαμβάνει τις πιθανότητες μιας τιμή να «μετακινηθεί» από ένα εισοδηματικό κλιμάκιο σε οποιοδήποτε άλλο από το έτος βάσης στο τελικό έτος της εξεταζόμενης περιόδου. Τα κελιά που ορίζουν τη διαγώνιο του πίνακα μετάβασης (transition matrix) περιλαμβάνουν ποσοστά πιθανοτήτων διατήρησης μιας περιοχής στο ίδιο εισοδηματικό κλιμάκιο στην αρχή και στο τέλος της περιόδου. Υψηλές τιμές υποδηλώνουν στασιμότητα στην χωρο-χρονική δυναμική εξέλιξη του φαινομένου της κατανομής του δηλωθέντος εισοδήματος. Τιμές που βρίσκονται στο νοητό άνω τμήμα του πίνακα (που οροθετείται από την διαγώνιο), υποδηλώνουν μετακίνηση προς σχετικά χαμηλότερο επίπεδο εισοδήματος και, αντίστοιχα, τιμές στο κάτω τμήμα του πίνακα, μετακίνηση προς σχετικά υψηλότερο εισοδηματικό επίπεδο. |
Η χωρική ανισοκατανομή του εισοδήματος στον αθηναϊκό χώρο τεκμηριώνεται στατιστικά από την ανάλυση χωρικής αυτοσυσχέτισης –δηλαδή τον έλεγχο γειτνίασης περιοχών με παρόμοιες τιμές. Οι υψηλές τιμές του συνολικού δείκτη αυτοσυσχέτισης Moran’s Ι (άνω του 0,5 με εύρος τιμών 0-1) υποδηλώνουν σημαντικές τάσεις χωρικής συγκέντρωσης. Διαχρονικά, τα γεωγραφικά σχήματα εισοδηματικού διαχωρισμού παραμένουν σχεδόν αναλλοίωτα με την υπογράμμιση της σταδιακής πόλωσης του αστικού χώρου με διευρυνόμενες συστάδες υψηλών τιμών στο βορειοανατολικό τμήμα και στο κέντρο του Πολεοδομικού Συγκροτήματος και, αντίστοιχα, λιγότερο συμπαγείς αλλά επίσης διευρυνόμενες συγκεντρώσεις χαμηλών τιμών στο δυτικό τμήμα της κεντρική ζώνης και στο δυτικό τμήμα της Περιφέρειας Αττικής. Θύλακες χαμηλών τιμών παρατηρούνται στο βόρειο τμήμα (Αχαρνές, Μαραθώνας) αν και στην εξέλιξη του χρόνου και με δεδομένη τη σύγκλιση προς τα κάτω των χαμηλών χαμηλών-μεσαίων εισοδηματικά ζωνών είναι ολοένα και λιγότεροι (χάρτης 1.2). Συνολικά, παρατηρείται σημαντική «αδράνεια» στην αλλαγή του χωρικού προτύπου του εισοδηματικού διαχωρισμού (πίνακας 2.2).
Χάρτης 1.2: Συστάδες και θύλακες υψηλών και χαμηλών τιμών του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος στις χωρικές ενότητες ανάλυσης στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας (2003, 2008, 2010 και 2013)
| Η χωρική αυτοσυσχέτιση (spatial autocorrelation) αναφέρεται στο βαθμό συσχέτισης μεταξύ ζευγών τιμών μιας μεταβλητής και της μεταξύ τους (γεωγραφικής) απόστασης. Η λογική του ελέγχου βασίζεται στη σύγκριση της τιμής –της προς εξέταση μεταβλητής– κάθε χωρικής ενότητας με την κατανομή των τιμών των γειτονικών χωρικών ενοτήτων.
Η ύπαρξη θετικής αυτοσυσχέτισης, που αποτελεί και την πιο συνηθισμένη περίπτωση, υποδηλώνει ότι (παρ)όµοιες τιµές της προς εξέταση μεταβλητής τείνουν να συσπειρώνονται χωρικά. Eίναι δυνατή τόσο η συγκέντρωση τιμών που βρίσκονται στο άνω τμήμα της κατανομής {συστάδα υψηλών τιμών [HH-(High–High)]}, όσο και η συγκέντρωση τιμών που τοποθετούνται στο χαμηλότερο τμήμα της κατανομής {συστάδα χαμηλών τιμών [LL-(Low–Low)]}. H παρατήρηση αρνητικής αυτοσυσχέτισης υποδεικνύει την γειτνίαση χωρικών ενοτήτων με (αν)όμοιες τιμές, γεγονός που σημαίνει την παρουσία μεμονωμένων χωρικών ενοτήτων είτε με μεγάλες τιμές σε ευρύτερες ζώνες με κυριαρχία χαμηλών τιμών {θύλακας υψηλών τιμών [HL-(High–Low)}, είτε, αντίστοιχα, χωρικές ενότητες με σχετικά μικρές τιμές που περικλείονται από περιοχές με υψηλές τιμές {θύλακας χαμηλών τιμών [LH-(Low–High)}. Τέλος, απουσία χωρικής αυτοσυσχέτισης, σημαίνει ότι δεν υπάρχει εμφανής σχέση μεταξύ χωρικής εγγύτητας και κατανομής των τιμών της μεταβλητής. |
Πίνακας 2.2: Πίνακας πιθανοτήτων μετάβασης από την αρχική στην τελική κατανομή σε χωρικές συγκεντρώσεις του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος, στις χωρικές ενότητες ανάλυσης στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας την περίοδο 2003-2013
| Η λογική ερμηνείας του πίνακα βασίζεται στο σχόλιο του πίνακα 2.1. Η εφαρμογή της μεθόδου Μαρκοβιανών αλυσίδων επικεντρώνεται στην διερεύνηση της δυναμικής της κατανομής του δηλωθέντος εισοδήματος με βάση την συγκέντρωση ή τη διασπορά των τιμών στο χώρο.
Τα κελιά που ορίζουν τη διαγώνιο του πίνακα μετάβασης (transition matrix) περιλαμβάνουν ποσοστά πιθανοτήτων διατήρησης μιας περιοχής στην ίδια σχέση με τους γείτονες στην αρχή και στο τέλος της περιόδου. Υψηλές τιμές υποδηλώνουν την πιθανότητα διατήρησης μιας περιοχής στο ίδιο χωρικό πρότυπο που προσδιορίστηκε με την ανάλυση χωρικής αυτοσυσχέτισης (χάρτης 1.2). Τιμές στα κελιά εκτός της διαγωνίου του πίνακα, αποτυπώνουν την πιθανότητα «μετακίνησης» μιας χωρικής ενότητας σε μια κατανομή με διαφορετική «σχέση» με τις γειτονικές ενότητες. |
Η εισοδηματική ανισότητα αποτυπώνεται σε τοπικό επίπεδο με τον δείκτη Gini για κάθε χωρική ενότητα (χάρτης 2.1). Η μορφή της διασποράς των τιμών του δείκτη στο χώρο ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό το γεωγραφικό σχήμα κατανομής του δηλωθέντος εισοδήματος και επιβεβαιώνει τη μεγάλη συσχέτιση μεταξύ ανισότητας (συγκέντρωση εισοδήματος σε μικρές ομάδες πληθυσμού) και επιπέδου εισοδήματος, ειδικά στις μεσαίες και ανώτερες εισοδηματικά περιοχές. Η απουσία δηλώσεων που αφορούν υψηλά εισοδηματικά κλιμάκια σε αραιοκατοικημένες και αγροτικές ζώνες συντείνει στην εμφάνιση χαμηλών επιπέδων ανισότητας σε αυτές τις ζώνες. Στη ίδια κατεύθυνση οδηγούν και τα συμπεράσματα από την ανάλυση τόσο του δείκτη σχετικής συγκέντρωσης (χάρτης 2.2) όπου με έντονο χρώμα τονίζεται η συγκέντρωση εισοδημάτων στα ανώτερα εισοδηματικά κλιμάκια, και η πολλαπλάσια παρουσία τους σε σχέση με τα χαμηλά.
Χάρτης 2.1: Τοπικός δείκτης Gini (εισοδηματική ανισοκατανομή) του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος των χωρικών ενοτήτων ανάλυσης (Ταχυδρομικών Κωδικών) στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας (2003, 2008, 2010 και 2013)
Χάρτης 2.2: Δείκτης σχετικής συγκέντρωσης (αναλογία εισοδήματος σε ακραία εισοδηματικά κλιμάκια) των χωρικών ενοτήτων ανάλυσης στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, (2003, 2008, 2010 και 2013)
Για την αποτύπωση των προτύπων συγκέντρωσης των επαγγελματικών κατηγοριών, εφαρμόστηκε μια εναλλακτική μέθοδος ώστε να προσδιοριστεί σε ποιο βαθμό μια κατηγορία υπερεκπροσωπείται σε κάποια χωρική ενότητα σε σύγκριση με το σύνολο της περιοχής μελέτης καθώς και για διευρυμένες ζώνες γειτνίασης (χάρτης 3.1). Η κατηγορία Συνταξιούχοι εμφανίζει μεγάλα ποσοστά συμμετοχής στο κεντρικό τμήμα του ΠΣΑ καθώς και στη Σαλαμίνα και το Λαύριο, κάτι που προφανώς συνδέεται και με την δημογραφική δομή του πληθυσμού σε αυτά τα τμήματα της Περιφέρειας Αττικής. Οι Μισθωτοί –η πολυπληθέστερη κατηγορία– κυριαρχεί στις περισσότερες χωρικές ενότητες. Το σχήμα που προκύπτει παραπέμπει σε διευρυμένο δακτύλιο περιμετρικά του Δ. Αθηναίων με έμφαση στο βόρειο-βορειοδυτικό τμήμα του πολεοδομικού συγκροτήματος. Αντίθετα, η κατηγορία Ελεύθεροι επαγγελματίες εντοπίζεται σε συμπαγή συστάδα με σαφή γεωγραφικό προσδιορισμό με ζώνες-δακτυλίους σχετικής συγκέντρωσης, στο κέντρο και στο βορειοανατολικό τμήμα του αστικού συγκροτήματος. Όσον αφορά τους Εισοδηματίες είναι ευκρινής ο σχηματισμός συστάδων με μικρό εύρος και με ετερογενή κοινωνική σύνθεση, με μεγάλα ποσοστά συμμετοχής τόσο στο βόρειο όσο και στο νότιο τμήμα αλλά και σε «καλές» περιοχές του κέντρου. Η κατηγορία των Αγροτών εντοπίζεται, όπως είναι αναμενόμενο, σε ζώνες με χαμηλή αστική πυκνότητα. Η ζώνη του κέντρου έχει την μεγαλύτερη διαφοροποίηση όσον αφορά την επαγγελματική σύνθεση (χάρτης 3.2), ενώ οι περιοχές με την μεγαλύτερη ομοιογένεια (απουσία πολλών κατηγοριών) συνδέονται επίσης με το ύψος του δηλωθέντος εισοδήματος.
Χάρτης 3.1: Ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες βασικής πηγής εισοδήματος των νοικοκυριών σε διαδοχικές ζώνες γειτνίασης στις χωρικές ενότητες ανάλυσης της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας (2013)
| Περιοχές όπου υπερεκπροσωπούνται συγκεκριμένες κατηγορίες του πληθυσμού θεωρούνται εκείνες με ποσοστό που υπερβαίνει τις δύο τυπικές αποκλίσεις από το μέσο όρο της περιοχής ανάλυσης (Deurloo και Musterd 2001). Η τυπική απόκλιση υπολογίζεται με βάση την διωνυμική κατανομή δεδομένου ότι εμπλέκονται δύο παράγοντες: οι φορολογικές δηλώσεις μιας επαγγελματικής κατηγορίας και οι υπόλοιπες δηλώσεις. Ο τύπος ορίζεται:
ΤΑ= √(p*q/n) Όπου: p, το ποσοστό της εξεταζόμενης ομάδας στην περιοχή μελέτης, q = 1 – p, το ποσοστό των υπολοίπων κατηγοριών στην περιοχή μελέτης n, ο μέσος όρος πλήθους της εξεταζόμενης κατηγορίας για κάθε χωρική ενότητα. Εξετάζεται επίσης η πιθανότητα συγκέντρωσης κατηγοριών του πληθυσμού σε διευρυμένες ζώνες που προκύπτουν από διαδοχικές ακτίνες ελέγχου εγγύτητας. Επαναϋπολογίζονται τα ποσοστά κατηγοριών πληθυσμού στις διευρυμένες ζώνες και χαρτογραφούνται οι περιπτώσεις που υπερβαίνουν το κατώφλι των δύο τυπικών αποκλίσεων από τον μέσο όρο της κατηγορίας στην περιοχή μελέτης. Με αυτήν τη μέθοδο προκύπτουν διαφορετικά σχήματα κατανομών που καθορίζονται από την σύνθεση των γειτονικών χωρικών ενοτήτων ανάλογα με την ακτίνα ελέγχου εγγύτητας. Η υπερεκπροσώπηση σε διαφορετικές ακτίνες υποδηλώνει το βαθμό ομοιογένειας της κατανομής των τιμών της εξεταζόμενης κατηγορίας. Η ερμηνεία του χάρτη 3.1 μπορεί να διατυπωθεί ως εξής:
|
Χάρτης 3.2: Ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες βασικής πηγής εισοδήματος των νοικοκυριών σε διαδοχικές ζώνες γειτνίασης στις χωρικές ενότητες ανάλυσης της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας (2013)
Η χωρική δυναμική, αναφορικά με τις ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες, όπως προσδιορίζεται από την εξέλιξη συνθετικών (πολύ-ομαδικών) δεικτών διαχωρισμού διαχρονικά (Reardon κ.ά. 2008), περιλαμβάνει σαφή τάση μείωσης όλων των δεικτών διαχωρισμού (γράφημα 6.1). Αυτό σημαίνει ότι χωρικά συντελούνται διαδικασίες αργής αναδιανομής και διασποράς του πληθυσμού των επαγγελματικών κατηγοριών στις εξεταζόμενες χωρικές ενότητες με κατεύθυνση την άμβλυνση των χωρικών πολώσεων και την ομογενοποίηση σε τοπικό επίπεδο, ιδίως των πολυπληθών κατηγοριών. Πιο συγκεκριμένα, η χωρική ανισότητα (δείκτης Gini) είναι σε σχετικά χαμηλά επίπεδα, δεδομένου ότι διαχρονικά μόνο το 12-15% του πληθυσμού θα πρέπει αναδιανεμηθεί για να επιτευχθεί πλήρης ισοκατανομή. Ομοίως, ο δείκτης ανομοιότητας (D) που εκφράζει τη χωρική πόλωση με την λογική της συγκέντρωσης των ολιγοπληθών ομάδων, εμφανίζει τάση αποκλιμάκωσης τα τελευταία χρόνια, κάτι που υποδηλώνει ότι παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στη σύνθεση των χωρικών ενοτήτων με «μετακίνηση» πληθυσμών από τις ανομοιογενείς περιοχές προς τις περισσότερο ομοιογενείς. Όσον αφορά τους αντίστοιχους δείκτες για επαγγελματικές κατηγορίες (γράφημα 6.2), σχετικά σταθερά και υψηλά επίπεδα ανισοκατανομής (δείκτης Gini) εντοπίζονται για τις κατηγορίες των Αγροτών/Κτηνοτρόφων και Ελεύθερων Επαγγελματιών, ενώ για τις υπόλοιπες κατηγορίες το επίπεδο τιμών του δείκτη είναι σαφώς χαμηλότερο με τάση για περεταίρω μείωση. Η σχετική απομόνωση των επιμέρους κατηγοριών φαίνεται ότι μειώνεται διαχρονικά, με την κατηγορία των μισθωτών να πρωταγωνιστεί σε αυτήν την τάση υποδηλώνοντας σε ένα βαθμό την «αποχώρηση» των υπολοίπων ολιγοπληθών κατηγοριών από συγκεκριμένες περιοχές όπου υπερεκπροσωπούνταν.
Γράφημα 6.1: Πολύ-ομαδικοί δείκτες διαχωρισμού των ευρύτερων επαγγελματικών κατηγοριών βασικής πηγής εισοδήματος στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, την περίοδο 2003-2013
Γράφημα 6.2: Δείκτες διαχωρισμού των ευρύτερων επαγγελματικών κατηγοριών βασικής πηγής εισοδήματος στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, την περίοδο 2003-2013
| Μετρήσεις διαχωρισμού κοινωνικό-επαγγελματικών ομάδων
Με στόχο την περιεκτική παρουσίαση διαχρονικών σχημάτων διαχωρισμού, επιλέχθηκαν τρεις συνθετικοί δείκτες και χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από τις γενικές επαγγελματικές κατηγορίες: ο δείκτης ανομοιότητας (D) αποτυπώνει επίπεδα χωρικής συγκέντρωσης, ο δείκτης κανονικοποιημένης έκθεσης (P) υπολογίζει επίπεδα έκθεσης/απομόνωσης και ο δείκτης Gini καταμετρά χωρική ανισοκατανομή και συγκέντρωση ταυτόχρονα. Δείκτης ανομοιότητας (D) To εύρος τιμών του δείκτη D κυμαίνεται από 0 έως 1, όπου το 0 σηματοδοτεί απουσία διαχωρισμού (όλες οι χωρικές ενότητες είναι ανάμικτες και με τα ίδια ποσοστά που ισχύουν για το σύνολο της περιοχής μελέτης) και το 1 τον απόλυτο διαχωρισμό (μηδενική ανάμιξη σε όλες τις χωρικές ενότητες). Ο δείκτης ερμηνεύεται εύκολα ως το ποσοστό της ομάδας Α (π.χ. μετανάστες) που θα έπρεπε να αλλάξει τόπο κατοικίας προκειμένου να κατανεμηθεί χωρικά όπως και η ομάδα αναφοράς Β (π.χ. το σύνολο του πληθυσμού). Δείκτης Gini Ο δείκτης αυτός χρησιμοποιείται για την μέτρηση της εισοδηματικής ανισότητας στο επίπεδο των χωρικών κατατμήσεων. Ο συντελεστής Gini, έχει εύρος τιμών μεταξύ 0 (τέλεια ισότητα) και 1 (μέγιστη ανισότητα). Είναι δυνατή η χρήση του όμως και για την ανάλυση διαχωρισμού ομάδων πληθυσμού. Στην περίπτωση μιας πόλης, η τιμή του δείκτη περιγράφει την απόκλιση της κατανομής των ομάδων πληθυσμού σε επιμέρους περιοχές της από την κατανομή τους στο σύνολο της πόλης. Δείκτης κανονικοποιημένης Έκθεσης/Απομόνωσης (P*) Οι δείκτες απομόνωσης και έκθεσης μετρούν την πιθανότητα ένα μέλος μιας ομάδας να αλληλεπιδράσει με άλλα μέλη της ίδιας ομάδας ή με μέλη άλλων ομάδων. Ο δείκτης απομόνωσης έχει τιμές μεταξύ 0 και 1, που υποδεικνύουν μηδενικό και πλήρη διαχωρισμό αντίστοιχα. Στην περίπτωση του δείκτη απομόνωσης (xPx) που εξετάζεται μόνο μια ομάδα του πληθυσμού, υπολογίζεται η πιθανότητα της ενδοομαδικής επαφής, δηλαδή η μέση πιθανότητα αλληλεπίδρασης (έκθεσης) μεταξύ των μελών της ίδιας ομάδας άρα και απομόνωσης με τα μέλη των υπολοίπων κατηγοριών, σε όλες τις χωρικές ενότητες της περιοχής μελέτης. |
Συμπεράσματα
Συμπερασματικά, η εισοδηματική ανισότητα εμφανίζει τα τελευταία χρόνια σχετική σταθερότητα σε χαμηλότερα επίπεδα από την περίοδο της μεγέθυνσης -μετά από περίοδο σταθερής κλιμάκωσης μέχρι και το 2010− και είναι ο κινητήριος μοχλός της μείωσης του εισοδηματικού διαχωρισμού ειδικά για τα μεσαία εισοδηματικά κλιμάκια (το όποια συγκλίνουν πλέον σε χαμηλότερα επίπεδα). Η χωρική ανισότητα με βάση το εισόδημα, από την άλλη πλευρά, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της φυσιογνωμίας του αθηναϊκού χώρου, αλλά η ένταση και οριοθέτησή της αποδεικνύεται μια δυναμική διαδικασία που προφανώς σχετίζεται με την εξέλιξη της εισοδηματικής ανισότητας. Διαχρονικά παρατηρείται τάση «περιχαράκωσης» των περιοχών των υψηλών εισοδημάτων με ταυτόχρονη «αποχώρηση» μεσαίων κατηγοριών και «ενσωμάτωσή» τους σε περιοχές με χαμηλότερο εισόδημα. Τα χαμηλά εισοδηματικά κλιμάκια δεν φαίνεται να αντιμετωπίζουν απομόνωση και το γεγονός αυτό, για την ώρα, αποτελεί ένδειξη για σχετική απουσία νησίδων φτώχιας στον αστικό χώρο.
Αναφορά λήμματος
Πανταζής, Π., Ψυχάρης, Ι. (2016) Στεγαστικός διαχωρισμός με βάση το φορολογητέο εισόδημα στην μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/εισοδηματικές-ομάδες/ , DOI: 10.17902/20971.58
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Καλογήρου Σ (2011) Χωρικές ανισότητες και ερµηνευτικοί παράγοντες της γεωγραφικής κατανομής του δηλωθέντος εισοδήματος στην Ελλάδα. Αειχώρος 15: 68–101. Available from: http://www.aeihoros.gr/article/el/xorikes-anisotites-kai-ermineutikoi-paragontes-tis-geografikis-katanomis-tou-dilothentos-eisodimatos-stin-ellada.
- Μαλούτας Θ (2002) Η κοινωνική μορφολογία των πόλεων. Στο: Μαλούτας Θ (επιμ.), Κοινωνικός και Οικονομικός Άτλας της Ελλάδας. Οι πόλεις, Αθήνα, Βόλος: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Gutenberg, Γιώργος & Κώστας Δαρδανός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας.
- Deurloo R and Musterd S (2001) Residential profiles of Surinamese and Moroccans in Amsterdam. Urban Studies, SAGE Publications 38(3): 467–485.
- Reardon SF, Matthews SA, O’Sullivan D, et al. (2008) The geographic scale of metropolitan racial segregation. Demography, Springer 45(3): 489–514.
- Rey SJ (2001) Spatial empirics for economic growth and convergence. Geographical Analysis, Wiley Online Library 33(3): 195–214.
