Τα εγκαταλελειμμένα κτήρια και τα ξενοίκιαστα εμπορικά καταστήματα: Το χωρικό σχήμα της κρίσης

Το μικρομεσαίο τοπικό εμπόριο σε πολλές περιφερειακές και κεντρικές γειτονιές των πόλεων (και ειδικά της Αθήνας) είναι ένας από τους τομείς που πλήττονται σημαντικά από την οικονομική κρίση, μετά το 2010.

Μέσα από μελέτες των εμπορικών φορέων και από ανακοινώσεις της Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) παρατηρείται μία αυξανόμενη ύφεση της εμπορικής δραστηριότητας στην Αθήνα και στον Πειραιά, με βασικά χαρακτηριστικά τη βαθμιαία αύξηση των κλειστών καταστημάτων και τη διαρκή πτώση του κύκλου εργασιών τους. Η εικόνα αυτή μεταφέρεται και σε δημοσιεύματα στον Τύπο, πολλές φορές πλειοδοτώντας σε αριθμούς, όπου τα εμπορικά κέντρα των δύο πόλεων παρουσιάζονται ως «κατεστραμμένες ζώνες». Οι ερμηνείες αυτής της κρίσης, στην πρώτη φάση από το 2010, στηρίχθηκαν, σε μεγάλο βαθμό, σε κυρίαρχες στερεοτυπικές αντιλήψεις, που απέδιδαν την ύφεση στην αύξηση της παραβατικότητας, την ανασφάλεια, την παρουσία των μεταναστών πλανόδιων εμπόρων και τις πολιτικές διαδηλώσεις.

Η μακρά εγκατάλειψη του δημόσιου χώρου στο κέντρο της πρωτεύουσας, μετά την τελευταία εντυπωσιακή ανάπλασή του το 2004, όπως και η έκρηξη και πτώση της κτηματαγοράς με τα συνεπακόλουθά τους, οδήγησαν σε ένα τεράστιο κενό κτιριακό απόθεμα δημιουργώντας «μαύρες τρύπες» σε κεντρικά αστικά μέτωπα. Αυτό συνδυάστηκε με τη μόνιμη απαξίωση και εγκατάλειψη των διατηρητέων ιστορικών κτιρίων που ήταν ήδη εγκαταλειμμένα από προηγούμενες εποχές.

Η μελέτη και συστηματική καταγραφή του φαινομένου των κλειστών καταστημάτων σε χαρακτηριστικά τμήματα συνοικιών και κεντρικών οδών της Αθήνας και του Πειραιά επιτρέπει μια αναλυτική και σύνθετη περιγραφή των τάσεων συρρίκνωσής του, αντίστοιχη της πραγματικότητας. Επιτρέπει, επομένως, την ανάδειξη κρίσιμων διαφοροποιήσεων ανάλογα με το είδος της εμπορικής δραστηριότητας, τη γεωγραφία και την ένταση του φαινομένου. Τα δεδομένα επιτρέπουν την εστίαση (2010-2013) σε τμήματα της Κυψέλης, της πλατείας Βάθης, του Μεταξουργείου, των Εξαρχείων, του Κουκακίου, και του κέντρου του Πειραιά.

Η εικόνα εμφανίζει μια ενδιαφέρουσα διακύμανση. Γενικά παρατηρείται μεν ένα τεράστιο κτιριακό απόθεμα κενών καταστημάτων που κυμαίνεται από 25% έως 50%. Δύο είδη εμπορίου δείχνουν ανθεκτικότητα: το χονδρικό εμπόριο των μεταναστών, το οποίο παρασύρει θετικά και το γειτονικό τοπικό εμπόριο των γηγενών, όπως και το λαϊκό φθηνό εμπόριο. Αντίθετα, καταστήματα σε ακριβούς δρόμους, ειδών ένδυσης, ειδών πολυτελείας, αυτοκινήτων κλπ, τα οποία αναπτύχθηκαν την εποχή της ευημερίας περί το 2000-2004 στην πλειονότητά τους κατέρρευσαν. Διακυμάνσεις διαφόρων τύπων παρατηρούνται επίσης μεταξύ των κεντρικών δρόμων και των δευτερευόντων.

Κυψέλη

Χάρτης 1: Κυψέλη (οδοί Δροσοπούλου, Αγίας Ζώνης, Κύπρου) – Κατηγορίες εμπορικών καταστημάτων

Πηγή: Γλένη Β. et al (2013)

Τα κλειστά καταστήματα στους κεντρικούς εμπορικούς δρόμους της Κυψέλης (το 2013) ανέρχονται στο 40% του συνόλου, αγγίζοντας τα μεγαλύτερα ποσοστά «λουκέτων» που έχουν καταγραφεί για το εμπορικό κέντρο της Αθήνας. Οι διάφορες κατηγορίες καταστημάτων πλήττονται εξίσου, ενώ γεωγραφικά τα κενά είναι λιγότερα στον κεντρικό πεζόδρομο της Αγίας Ζώνης και στο βασικό εμπορικό άξονα της Δροσοπούλου από εκείνα σε δευτερεύουσας εμπορικής σημασίας οδούς.

Κρίσιμο στοιχείο για την εμπορική δραστηριότητα στην Κυψέλη αποτελεί η συμβολή των μεταναστών, η οποία κυμαίνεται από 10% στην Αγίας Ζώνης μέχρι 25% στη Δροσοπούλου. Μεταξύ των κλειστών καταστημάτων γηγενών και μεταναστών πλήττονται όλα εξίσου, σε ποσοστό που κυμαίνεται από 25% έως 35%, ανάλογα με τη θέση τους.

Πλατεία Βάθης – Άγιος Παύλος

Στην περιοχή της πλατείας Βάθης και του Άγιου Παύλου, η παρουσία κενών καταστημάτων είναι ορατή σε όλη την περιοχή (το 2013). Η εικόνα αυτή, σε συνδυασμό και με τα εγκαταλελειμμένα νεοκλασικά κτίρια, τα κενά διαμερίσματα γραφείων ή κατοικιών των ορόφων και τα κενά οικόπεδα, διαμορφώνουν τοπικά αίσθηση ερήμωσης. Η έκταση του φαινομένου αναδεικνύεται, ακόμη παραπάνω, αν συνυπολογιστεί ότι εμφανίζονται και κενά ολόκληρα κτίρια, πρώην ξενοδοχεία ή πολυώροφες πολυκατοικίες.

Παρόλα αυτά, η περιοχή αυτή διατηρεί, σε μεγάλο βαθμό, την πολυλειτουργικότητα της. Συναντάται κατοικία σε μεγάλο τμήμα της περιοχής, καθώς και έντονη εμπορική δραστηριότητα, ιδιαίτερα σε κεντρικούς άξονες και γύρω από την πλατεία του Άγιου Παύλου.

Μεταξουργείο

Χάρτης 2: Μεταξουργείο (οδοί Μεγ. Αλεξάνδρου, Αγησιλάου, Κεραμεικού) – Κατηγορίες εμπορικών καταστημάτων

Πηγή: Γλένη Β. et al (2013)

Στους κεντρικούς εμπορικούς δρόμους του Μεταξουργείου (το 2013) το ποσοστό των κλειστών καταστημάτων είναι χαμηλότερο από τον μέσο όρο που καταγράφεται στο κέντρο της Αθήνας και υπολογίζεται σε 23%. Το μικρότερο ποσοστό κλειστών καταστημάτων εντοπίζεται στην οδό Αγησιλάου, η οποία συγκεντρώνει τον κύριο όγκο του χονδρικού κυρίως εμπορίου, μίας δραστηριότητας με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα, αν και εγκατατεστημένης στην περιοχή την τελευταία δεκαπενταετία.

Στην περίπτωση του Μεταξουργείου κυριαρχούν, αν και με γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, τα εμπορικά μεταναστών. Η πλειονότητα των καταστημάτων εντοπίζεται στις οδούς Κολοκυνθούς και Αγησιλάου. Και στους δύο αυτούς δρόμους, οι Κινέζοι καταστηματάρχες δραστηριοποιούνται κυρίως στην χονδρική πώληση, συμπαρασύροντας μετά το 2009 άλλες 40 ίδιες επιχειρήσεις Ελλήνων καταστηματαρχών.

Εξάρχεια

Χάρτης 3: Εξάρχεια – Κλειστά καταστήματα και κτίρια

Πηγή: Καταγραφή: Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2012, στο πλαίσιο του μαθήματος Πολεοδομία Ι: Αναλυτική προσέγγιση του Αστικού Χώρου (5ο εξάμηνο-Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ ΕΜΠ). Διδάσκων: Νίκος Μπελαβίλας – Επικουρική διδασκαλία: Πολίνα Πρέντου, Ίρις Πολύζου.