Κοινωνικός και χωρικός άτλαντας του Προσφυγικού Πειραιά

Με αφορμή το διεπιστημονικό ερευνητικό πρόγραμμα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά – Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης» που στόχο είχε να μελετήσει το σύνολο των προσφυγικών συνοικισμών οι οποίοι αναπτύχθηκαν στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά μετά το 1922 και ολοκληρώθηκε πριν μερικούς μήνες παρουσιάζονται συνοπτικά τα ευρήματα σε κοινωνικό και πολεοδομικό επίπεδο.

Η αστική προσφυγική εγκατάσταση στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά είναι μια διαδικασία που διενεργήθηκε σταδιακά και μέχρι σήμερα δεν είχε μελετηθεί διεξοδικά. Το ερευνητικό πρόγραμμα προσπάθησε να μελετήσει την εγκατάσταση αξιοποιώντας ιστορικά τεκμήρια, αταξινόμητα αρχεία, εφημερίδες της εποχής αλλά και προφορικές μαρτυρίες. Ταυτόχρονα συγκεντρώθηκαν από υπηρεσίες και εμπλεκόμενους φορείς μεγάλος αριθμός τοπογραφικών διαγραμμάτων και αποσπασμάτων χαρτών τα οποία, μετά την ψηφιοποίηση και ομοιογενοποίησή τους, τοποθετήθηκαν σε ενιαίο υπόβαθρο δίνοντας τη δυνατότητα της πληρέστερης εποπτείας και κατανόησης της αστικής γεωγραφίας της εγκατάστασης.

Όλα τα παραπάνω έδωσαν τη δυνατότητα μιας νέας αφήγησης της ιστορίας της αστικής προσφυγικής εγκατάστασης στον Πειραιά καθώς και του εντοπισμού και ανάδειξης σημείων ενδιαφέροντος απο πολεοδομικής και ιστορικής πλευράς. Το συγκεντρωμένο υλικό μετά από περαιτέρω επεξεργασία και εμβάθυνση της διαδικασίας οικιστικής εξέλιξης θα αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία του προσφυγικού άτλαντα της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά.

Στόχευση της έρευνας

Τα πέτρινα διώροφα στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, τα Γερμανικά στη Κοκκινιά, ο συνοικισμός του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι, οι εργατικές πολυκατοικίες στη Δραπετσώνα αποτελούν όψεις της κοινωνικής κατοικίας, της προσφυγικής και εργατικής αποκατάστασης που επιλέχθηκε για να επιλυθεί το οικιστικό ζήτημα από τη Μικρασιατική καταστροφή έως το τέλος της δικτατορίας του 1967. Διαφορετικές μορφές εγκατάστασης που υλοποιήθηκαν από διαφορετικούς φορείς, διαφορετικά οικιστικά σχέδια που επιχείρησαν να συνδυάσουν τις ανάγκες κάθε εποχής και τις δυνατότητες κάθε περιοχής αποτυπώνονται στα παραπάνω οικιστικά μοντέλα. Περιορισμένες έρευνες, αποσπασματικές μελέτες, ανεξερεύνητα και αταξινόμητα αρχεία βρίσκονται πίσω από τις μεμονωμένες ιστορίες προσφυγικής και εργατικής αποκατάστασης. Οι ιστορίες των γειτονιών του Πειραιά, η ιστορία της κοινωνικής κατοικίας και της στεγαστικής πολιτικής του σύγχρονου ελληνικού Κράτους για περισσότερα από 50 χρόνια παραμένουν ανεξερεύνητα πεδία για τους ιστορικούς, τους κοινωνικούς επιστήμονες και τους πολεοδόμους.

Στόχος του ερευνητικού προγράμματος «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά – Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης» [1] που υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με την χρηματοδότηση της Περιφέρειας Αττικής από τον Ιανουάριο του 2017 έως τον Απρίλιο του 2018 ήταν να αναπτυχθεί ένα πλαίσιο συντονισμένων δράσεων και ενεργειών εντός του οποίου επιμέρους έργα επιδίωκαν την ανάδυση της ιστορικής μνήμης του τόπου και των κατοίκων. Η μαζική έλευση νέου πληθυσμού σε μία περιοχή, οι όροι στέγασης και υποδοχής, το πλέγμα των σχέσεων με την κεντρική εξουσία, με τις τοπικές αρχές αλλά και με τους ήδη εγκατεστημένους, «παλαιούς» κατοίκους επέφεραν μια σειρά από επιπτώσεις για τις οποίες αναζητήθηκαν ad hoc και κατόπιν σταδιακά λύσεις ή παρέμειναν ως χρονίζοντα ανοικτά ζητήματα·

Η στεγαστική πολιτική του σύγχρονου ελληνικού Κράτους επιχείρησε να ανταποκριθεί στις ανάγκες του αστικού πληθυσμού που συνεχώς αυξανόταν και χρειαζόταν τη στήριξη και την ενίσχυση της Πολιτείας (Γκιζελή 1984: 135-137, League of Nations 1924-1930). Οι προσφυγικοί πληθυσμοί της Μικρασιατικής καταστροφής, οι εσωτερικοί μετανάστες και οι «βομβόπληκτοι» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου αποτέλεσαν τις «ευπαθείς» κοινωνικές ομάδες που χρειάστηκαν την κρατική μέριμνα και τη συμβολή των αρμόδιων υπουργείων για την εξασφάλιση στέγης. Σταδιακά, τμήμα των προσφύγων του μικρασιατικού μετώπου εγκαταστάθηκε στους συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και το Υπουργείο Περιθάλψεως (μετέπειτα Υπ. Πρόνοιας) στις παρυφές του Πειραιά, σε ακατοίκητες και απομονωμένες περιοχές μακριά από τους υπάρχοντες οικιστικούς ιστούς. Την ίδια στιγμή, πρόσφυγες διέμεναν σε αυτοσχέδιες παράγκες και παραπήγματα που δημιούργησαν οι ίδιοι, σε εκτάσεις που αρχικά καταπάτησαν και στη συνέχεια απαλλοτρίωσε το Κράτος και στεγάστηκαν προσωρινά ή μόνιμα -ανάλογα με το οικιστικό πρόγραμμα που εφαρμόστηκε στη κάθε περιοχή (Λεοντίδου 1989: 205-2013, Καραδήμου-Γερολύμπου 2002: 64).

Παράλληλα με τους πρόσφυγες στον Πειραιά προστέθηκε μεγάλος αριθμός ανθρώπων που έφταναν από την ύπαιθρο αναζητώντας εργασία. Τμήμα αυτού του πληθυσμού ακολούθησε τον ίδιο τρόπο εγκατάστασης με τους πρόσφυγες στις περιοχές όπου βρήκε δουλειά. Στη βιομηχανική ζώνη του Πειραιά πλάι στα παραπήγματα των προσφύγων προστέθηκαν αυτά των εργατών-εσωτερικών μεταναστών. Κοινές πορείες και κοινά προβλήματα ένωσαν τους ανθρώπους αυτούς ανεξάρτητα από το τόπο καταγωγής τους και τις αιτίες που τους οδήγησαν στην εγκατάσταση στους συνοικισμούς πλάι στα εργοστάσια του Πειραιά. Οι βόμβες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου -συμμαχικές και εχθρικές- ισοπέδωσαν τα σπίτια τους, αφήνοντάς τους άστεγους για δεύτερη φορά. Η μεταπολεμική προσπάθεια αστικής ανασυγκρότησης του ελληνικού Κράτους επιχείρησε να επιλύσει τόσο τα χρόνια προβλήματα αστικής αποκατάστασης των προσφυγικών και μη πληθυσμών όσο και αυτά που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αστικής αποκατάστασης ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1940 για να ολοκληρωθεί τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια αλλάζοντας τον πολεοδομικό χάρτη της Αθήνας και του Πειραιά.

Η παρούσα έρευνα εστίασε στην αστική ανάπτυξη του Πειραιά ξεκινώντας από το πρώτο διάστημα μετά την εγκατάσταση των προσφύγων. Μελετάται το «είδος» και ο τρόπος της εγκατάστασης, η ύπαρξη ή μη μέριμνας και βοήθειας από τους αρμόδιους φορείς ενώ το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην αστική εξέλιξη των προσφυγικών συνοικισμών από τα πρώτα αυτοσχέδια παραπήγματα έως την υλοποίηση του κρατικού σχεδίου αστικής αποκατάστασης στα τέλη της δεκαετίας του 1960 (Χάρτης 1). Η έρευνα αναπτύχθηκε παράλληλα σε 3 επίπεδα δράσεων.

Χάρτης 1: Το σύνολο των προσφυγικών οικισμών στον Πειραιά

Πηγή: ΕΙΕ-ΕΜΠ, 2018

Εντοπισμός και καταγραφή αρχειακού υλικού

Στόχος ήταν ο εντοπισμός και η καταγραφή αρχειακού υλικού που συνδέεται με την προσφυγική εγκατάσταση από τον Σεπτέμβριο του 1922 έως το 1974. Αρχειακό υλικό αναζητήθηκε στους Δήμους Νίκαιας-Αγίου Ιωάννη Ρέντη, Κερατσινίου- Δραπετσώνας, Πειραιά, Κορυδαλλού και Περάματος.

Σε όλους τους Δήμους σώζονται ταξινομημένα και σε πολύ καλή κατάσταση το σύνολο των ληξιαρχικών βιβλίων αρχικά των Κοινοτήτων και στη συνέχεια των Δήμων από την χρονολογία ίδρυσης τους έως σήμερα. Στο Γραφείο του Δημοτολογίου, σώζονται επίσης τα βιβλία των Κοινοτήτων και Δήμων από την χρονολογία ίδρυσης τους έως σήμερα και το σύνολο των Μητρώου Αρρένων κάθε Δήμου. Το σύνολο των στοιχείων που περιέχουν τα κατάστιχα του Ληξιαρχείου, του Δημοτολογίου και του Μητρώου Αρρένων έχουν περαστεί σε ειδικό ηλεκτρονικό πρόγραμμα μηχανογράφησης για τις ανάγκες των υπηρεσιών του Δήμου.

Στους Δήμους Νίκαιας-Αγίου Ιωάννη Ρέντη και Κερατσινίου-Δραπετσώνας εντοπίστηκαν αποσπασματικά κατάστιχα πρακτικών και αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Νέας Κοκκινιάς -μετέπειτα Δήμου Νίκαιας-, της Δημαρχιακής Επιτροπής και της Διοικούσας Επιτροπής, από το 1934 έως το 1974 και του Δήμου Αγίου Γεωργίου -μετέπειτα Δήμου Κερατσινίου- από το 1934 έως το 1974 αντίστοιχα. Περιέχουν πληροφορίες για την διοικητική συγκρότηση του Δήμου, τις οικονομικές του λειτουργίες και την καθημερινότητα των ανθρώπων τις περιοχής, τη συνεχή προσπάθεια οικιστικής και επαγγελματικής αποκατάστασης των προσφύγων κατοίκων. Το αρχειακό αυτό υλικό μέχρι σήμερα δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά. Στη Δημοτική Ενότητα Δραπετσώνας σώζεται ταξινομημένο και προσβάσιμο το σύνολο του Δημοτικού Αρχείου της περιόδου 1951-1980. Στους Δήμους Περάματος και Κορυδαλλού δεν εντοπίστηκε αρχειακό υλικό της περιόδου που ενδιαφέρει το ερευνητικό έργο. Στο Δήμο Πειραιά το αρχειακό υλικό φυλάσσεται αταξινόμητο στο Ιστορικό Αρχείο, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε αυτό.

Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος έγινε συστηματική προσπάθεια να αποδελτιωθούν κατάλογοι αρχειακών συλλογών και να καταγραφούν οι διαθεσιμότητες που αναφέρονται στην διαμόρφωση των προσφυγικών γειτονιών και στην οργάνωση της καθημερινότητας των προσφύγων. Αρχειακό υλικό αναζητήθηκε και εντοπίστηκε στο Αρχείο της Εγκατάστασης του Κέντρου Μικρασιατικών Ερευνών, στο υπουργείο Εξωτερικών, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Τέλος πραγματοποιήθηκε καταλογογράφηση στο αρχείο των μητρώων δικαιούχων στεγαστικής αποκατάστασης και των κτηματολογίων της Περιφέρειας Αττικής. Στόχος ήταν να ταξινομηθεί ανά δήμο το σύνολο των μητρώων, των κτηματολογικών και εκτιμητικών πινάκων, των κτηματολογίων και των ευρετηρίων που διαθέτει η Διεύθυνση Κοινωνικής Μέριμνας της Περιφέρειας Αττικής. Το υλικό αποτελείται περίπου από 150 βιβλιοδετημένους τόμους κτηματολογικών καταλόγων και μητρώων και δεκάδες κτηματολογικούς και εκτιμητικούς πίνακες, όπου καταγράφονται το σύνολο των προσφυγικών οικοπέδων και κατοικιών που παραχωρήθηκαν σε πρόσφυγες δικαιούχους από το 1923 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980 κυρίως. Το υλικό αυτό περιέχει πολλαπλά χρήσιμα ιστορικά και πολεοδομικά στοιχεία και τεκμήρια, άγνωστα μέχρι σήμερα στην έρευνα.

Προφορική Ιστορία και ιστορικές περιηγήσεις

Στόχο αποτέλεσε η γνωριμία των συμμετεχόντων με την Τοπική Ιστορία της περιοχής τους, καθώς και η συγκρότηση ομάδων προφορικής ιστορίας από τους ενδιαφερόμενους πολίτες. Αντικείμενο των εισαγωγικών εβδομαδιαίων σεμιναρίων που διεξήχθησαν ήταν η εξέταση των ιστορικών καταβολών, της θεωρίας και της μεθοδολογίας του συγκεκριμένου κλάδου της ιστορικής επιστήμης, όπως και η εστίαση στην προσφυγική ιστορία της κάθε περιοχής και την ανάπτυξη του αστικού ιστού. Με την ολοκλήρωση του πρώτου κύκλου, συγκροτήθηκαν ομάδες, τα μέλη των οποίων επέλεξαν θεματικές και προχώρησαν στη διενέργεια προφορικών συνεντεύξεων και στη συγκέντρωση σχετικού συνοδευτικού υλικού από τους πληροφορητές τους.

Στόχος ήταν η δημιουργία ενός οπτικοακουστικού αρχείου προφορικών μαρτυριών, το οποίο παραχωρήθηκε στις δημοτικές βιβλιοθήκες. Βασική επιδίωξη ήταν η εμπλοκή του τοπικού πληθυσμού σε αυτήν την διαδικασία: η δημιουργία ενός ζωντανού και ανοιχτού αρχείου σχετικού με την προσφυγική ιστορία και ενός σημαντικού ερευνητικού εργαλείου που μπορεί να αποκαλύψει πτυχές της προσφυγικής εγκατάστασης και ζωής.