Το Κουκάκι μέσα από τα μάτια επτά κατοίκων του: Τόπος διαμονής και διέλευσης

Αν και οι δύο κεντρικές οδοί Βεΐκου και Δημητρακοπούλου είχαν πάντα πολλά καταστήματα, τα περισσότερα από αυτά «ήταν μικρομάγαζα που εξυπηρετούσαν βασικές ανάγκες», σύμφωνα με την κυρία Β., η οποία συμπληρώνει πως «οι Κουκακιώτες εξυπηρετούνταν πολύ για τις αγορές τους από το κέντρο της Αθήνας και την Καλλιθέα». Η γειτνίαση της περιοχής με αυτές τις δύο μεγάλες αγορές μείωσε την ανάγκη για περαιτέρω ανάπτυξη της δικής της. Για έναν Κουκακιώτη ήταν πολύ εύκολο να πάρει το τρόλεϊ και να κάνει τα ψώνια του αλλού. Άλλωστε, η συγκοινωνία του Κουκακίου, ειδικά προς το κέντρο, ήταν ανέκαθεν καλή, καθώς μπορούσε κανείς να το προσεγγίσει με τρεις διαφορετικές γραμμές τρόλεϊ και πιο πρόσφατα και με το μετρό. Ο κύριος Ε., συνταξιούχος λογιστής, επέλεξε να εγκατασταθεί στο Κουκάκι λίγο μετά το 1980 και ένας λόγος, εξηγεί, ήταν η άριστη συγκοινωνία και η ευκολία να μετακινούνται, η σύζυγός του και αυτός, προς τη δουλειά.

Σύμφωνα με μία γενική αίσθηση των κατοίκων, όπως αυτή προκύπτει από την πλειοψηφία των συνεντεύξεων, αλλά και μέσα από την εμπειρία του συγγραφέα επίσης ως κατοίκου της περιοχής, στο Κουκάκι διαμένει ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών. Η παρουσία τους είναι εμφανής αλλά είναι δύσκολο να εκτιμηθεί αν είναι μεγαλύτερη εδώ σε σχέση με άλλες κεντρικές περιοχές. Σύμφωνα με την κυρία Β., «αν και στο Κουκάκι μένουν διάφοροι καλλιτέχνες και διανοούμενοι, δεν υπάρχει ιδιαίτερη πολιτιστική κίνηση. Έχουν εδώ την κατοικία τους αλλά δεν θα τους δεις να κάνουν εδώ κάποια ομιλία ή παρουσίαση». Ο κύριος Η. είναι πολύ γνωστός βιβλιοπώλης της περιοχής και το κατάστημά του (όχι εξ αρχής στη σημερινή του θέση) λειτουργεί από το 1970. Θεωρεί πως το παραπάνω φαινόμενο συμβαίνει και σε άλλες περιοχές όπου μπορεί να κατοικούν καλλιτέχνες και συγγραφείς αλλά οι πολιτιστικές τους δραστηριότητες φιλοξενούνται κυρίως στο κέντρο της Αθήνας. Ερωτηθείς γιατί δεν υπάρχει άλλο αντίστοιχο βιβλιοπωλείο στην περιοχή, ο κύριος Η. θυμάται: «Κάποτε είχε περάσει ο πεζογράφος Νίκος Παναγιωτόπουλος, πελάτης του βιβλιοπωλείου, με έναν γνωστό ζωγράφο ο οποίος μου είπε: Είσαι το τελευταίο βιβλιοπωλείο κατεβαίνοντας. Από εδώ και κάτω δεν υπάρχει τίποτα, ίσαμε την Πάτρα»! «Οι Κουκακιώτες δεν μπορώ να πω ότι διαβάζουν πάρα πολύ», συμπληρώνει. «Παλαιότερα πουλούσα λιγότερο. Για βιβλία πήγαιναν όλοι στο κέντρο που είχε και εκπτώσεις. Όταν ξεκίνησα τις εκπτώσεις και εγώ, άρχισα να πουλάω περισσότερο. Φέρνω όλους τους εκδότες και όλα τα είδη, γι’ αυτό έχω και καλό στοκ. Πιο πολύ βέβαια ο κόσμος, δυστυχώς, αγοράζει τα best-seller, όμως θα πουληθεί και το πιο ποιοτικό βιβλίο».

Μια σημαντική αλλαγή στην περιοχή του Κουκακίου ήταν η πεζοδρόμηση δύο κεντρικών οδών μέσα στην τετραετία 1987-1991. Αρχικά της οδού Δράκου, στην περιοχή της Γαργαρέττας και, δύο περίπου χρόνια μετά, της οδού Γεωργάκη Ολυμπίου, η συμβολή της οποίας με την οδό Βεΐκου ήταν η καρδιά της συνοικίας του (παλαιότερου πυρήνα του) Κουκακίου. Και οι δύο (πεζοδρομημένες σήμερα) οδοί είναι κάθετες στους δύο κεντρικούς οδικούς άξονες της Βεΐκου και της Δημητρακοπούλου. Λίγο μετά την πεζοδρόμηση, άρχισαν να εμφανίζονται δειλά τα πρώτα καφέ. Πιο πριν, δεν υπήρχαν πολλά μέρη στο Κουκάκι για να καθίσει κανείς. «Ήταν περισσότερο παλαιού τύπου καφενεία, με κάποιους ηλικιωμένους που έπαιζαν τάβλι ή χαρτιά και καθόλου γυναίκες», θυμάται η κυρία Β. «Ένα τέτοιο υπήρχε και στη Δράκου, γωνία με Δημητρακοπούλου. Δεν είχε καμία σχέση με τα τωρινά μαγαζιά αυτού του δρόμου. Απ’ έξω, επί της Δράκου, όταν δεν είχε ακόμα πεζοδρομηθεί, υπήρχε και μια πιάτσα ταξί κι έτσι το καφενείο, εκτός από θαμώνες, εξυπηρετούσε και τους ταξιτζήδες όσο περίμεναν πελάτες». Το καφενείο έκλεισε όταν άρχισαν οι εργασίες πεζοδρόμησης και το διαδέχτηκε, αμέσως μετά την ολοκλήρωση του έργου, το 1988, μία ιταλικού τύπου gelateria-καφέ, το Firenze, που «ήταν το πρώτο μαγαζί που προσέλκυσε και κόσμο εκτός της γειτονιάς», σύμφωνα με την κυρία Β. Μέσα στην επόμενη επταετία, ο πεζόδρομος της Δράκου αποτελούσε πια το κέντρο του Κουκακίου.

Ο πεζόδρομος της Δράκου έπαψε να είναι η «καρδιά» του Κουκακίου πολύ αργότερα. Με την κατασκευή του νέου Μουσείου Ακρόπολης στου Μακρυγιάννη, το 2009, πραγματοποιήθηκε και η πεζοδρόμηση της ομώνυμης οδού. «Ο νέος αυτός πεζόδρομος πήρε πάρα πολύ κόσμο από την Δράκου», σημειώνει ο κύριος Γ. «Λόγω του μουσείου και της πεζοδρόμησης της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, η Μακρυγιάννη, εκτός από ανθρώπους της γειτονιάς ή τουρίστες, μαζεύει και πάρα πολλούς κατοίκους άλλων περιοχών που δεν είναι θαμώνες, απλώς έρχονται καμιά φορά για τη βόλτα τους», λέει η κυρία Β.

Εικόνες 13-16: Οι πεζόδρομοι Δράκου και Γεωργάκη Ολυμπίου

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Το 2000, η περιοχή ήταν από τις πρώτες αθηναϊκές γειτονιές που απέκτησαν μετρό και, μάλιστα, δύο σταθμούς που την εξυπηρετούσαν (σταθμός Συγγρού-Φιξ και σταθμός Ακρόπολη). Παρά την ήδη καλή συγκοινωνία προς και από το κέντρο, το μετρό έδωσε σταδιακά τη δυνατότητα, όσο άνοιγαν νέοι σταθμοί και αλλού, να γίνει το Κουκάκι εύκολα προσβάσιμο από πλήθος κατοίκων διαφορετικών περιοχών. «Είναι μία από τις μεγαλύτερες αλλαγές στην περιοχή μας», λέει η κυρία Β., ενώ ο κύριος Γ. συμπληρώνει πως «ήταν καταλυτικό και για άλλες αλλαγές αργότερα. Για παράδειγμα, το Airbnb δεν θα αναπτυσσόταν τόσο αν τα διαμερίσματα δεν ήταν κοντά σε μετρό». Ο κύριος Ε. αναφέρει επίσης: «Οι φίλοι μου από το χωριό, όταν θέλουν να βρεθούν στην Αθήνα, έρχονται όλοι από διαφορετικές περιοχές στο σταθμό Συγγρού-Φιξ γιατί είναι κάτι που τους εξυπηρετεί όλους».

Η κατασκευή του νέου Μουσείου Ακρόπολης έφερε μεγάλη αλλαγή στην περιοχή. Η κυρία Β. παρατηρεί πως πριν τη δημιουργία του μουσείου «το Κουκάκι δεν ήταν τουριστική περιοχή. Είχε κάποια ξενοδοχεία αλλά τα πούλμαν έφταναν μέχρι την Διονυσίου Αρεοπαγίτου». Στο ίδιο πνεύμα, ο κύριος Γ. συμπληρώνει: «πήρε τον κόσμο από την Διονυσίου Αρεοπαγίτου και τον έφερε λίγο πιο κάτω, κάτι που γίνεται αντιληπτό στο τέλος της Βεΐκου, ως τον Άγιο Ιωάννη». Ωστόσο, η κυρία Β. παρατηρεί πως μαζί με τον κόσμο «έφερε και πρόβλημα κυκλοφορίας, ρύπανση και έλλειψη θέσεων στάθμευσης». Ο κύριος Δ. είναι γιατρός 42 ετών, κάτοικος της περιοχής από τη γέννησή του. Παράλληλα, δραστηριοποιείται στο κατάστημα που από το 1963 διατηρεί η οικογένειά του στη Γαργαρέττα. Στον αντίποδα της προηγούμενης άποψης, θεωρεί το μουσείο «ένα στολίδι για την περιοχή, σύγχρονο, που μας γεμίζει υπερηφάνεια». Ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο θα το αξιολογήσει κανείς, το σίγουρο είναι πως το τρίγωνο Χατζηχρήστου/Ροβέρτου Γκάλλι – Μακρυγιάννη – Διονυσίου Αρεοπαγίτου, που ήταν κάποτε ένα εξαιρετικά ήσυχο σημείο, έχει γίνει από τα πιο πολυσύχναστα και ελκυστικά μέρη όχι μόνο του Κουκακίου αλλά ολόκληρης της Αθήνας.

Οι δύο πιο πρόσφατες αλλαγές στο Κουκάκι, που συνέβησαν μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, ήταν η προαναφερθείσα εξέλιξη της Γεωργάκη Ολυμπίου σε πολύ ζωντανή «πιάτσα» και η εμφάνιση και εξάπλωση του Airbnb. Ο κύριος Ε. παρατηρεί πως η γειτονιά είναι ιδανική για Airbnb, καθώς βρίσκεται κοντά τόσο σε αξιοθέατα όσο και στο μετρό. Ο κύριος Γ. συμπληρώνει ότι «στην αρχή, προτού πάρει διαστάσεις το φαινόμενο, εξαιτίας του ότι το Κουκάκι ήταν μία σχετικά φτηνή περιοχή, ίσως και οι τιμές στο Airbnb να ήταν ανταγωνιστικές, και έτσι να σκαρφάλωσε γρήγορα σε πέμπτη συνοικία παγκοσμίως στην προτίμηση των Airbnb επισκεπτών». Ο κύριος Δ. αντιμετωπίζει το φαινόμενο ως μία πολύ ευχάριστη εξέλιξη για την περιοχή: «Το να βλέπεις τουρίστες να έρχονται να μείνουν σε σπίτια που είναι στην πολυκατοικία μας ή γύρω από αυτήν, ανάμεσά μας, δεν είναι αρνητικό. Είναι άνθρωποι που προσφέρουν στο Κουκάκι, έχουν να του δώσουν κάτι, να το δουν και αργότερα να το διαδώσουν στους ανθρώπους τους όταν γυρίσουν πίσω. Και μόνο για αυτήν τη διαφήμιση, αξίζει να έχουμε το Airbnb». Η κυρία Β. διατηρεί τις επιφυλάξεις της: «Κινδυνεύουν να εκδιωχθούν άνθρωποι που μένουν πολλά χρόνια στο Κουκάκι ως ενοικιαστές, είτε ζουν με το φόβο μιας μεγάλης αύξησης του ενοικίου τους. Επιπλέον, οι τουρίστες που έρχονται δεν ξοδεύουν χρήματα απαραίτητα στα καταστήματα της γειτονιάς. Μπορεί να πάρουν ό,τι χρειάζονται από μία αλυσίδα supermarket και όχι έναν Κουκακιώτη έμπορο». Ο κύριος Δ. ισχυρίζεται, όμως, πως πολλοί τουρίστες επισκέπτονται το οικογενειακό ζαχαροπλαστείο. «Οι άνθρωποι αυτοί ψάχνονται αρκετές ώρες την ημέρα να δουν τι άλλο υπάρχει πέριξ του καταλύματός τους. Περπατώντας, βλέπουν καταστήματα, μπαίνουν μέσα, ρωτούν, μαθαίνουν, αγοράζουν. Αφιερώνουν χρόνο και χρήμα στα καταστήματα και στους χώρους εστίασης που βρίσκονται κοντά στο κατάλυμά τους».

Εικόνες 17-19 : Ίχνη βραχυπρόθεσμων ενοικιάσεων στη γειτονιά

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Σύμφωνα με ιδιοκτήτη κομμωτηρίου στην Γεωργάκη Ολυμπίου, το κατά πόσο ένα κατάστημα αυξάνει την πελατεία του λόγω Airbnb σχετίζεται με το προσφερόμενο προϊόν. «Τα κορίτσια στο διπλανό καφέ-μπαρ έστησαν άρον άρον μία κουζίνα, προκειμένου να σερβίρουν πρωϊνό και brunch και εξυπηρετούν τουρίστες του Airbnb. Εγώ, πάλι, κουρεύω τους ίδιους που κούρευα και παλαιότερα» [2].

Ο κύριος Ε. εκτιμά πως «κάθε πολυκατοικία έχει και ένα διαμέρισμα Airbnb» και ανησυχεί για το αίσθημα ανασφάλειας που αυτό μπορεί να δημιουργεί. «Δεν ξέρεις ποιος μένει δίπλα στο σπίτι σου. Και, επίσης, κάποιοι από αυτούς μπορεί να μην σεβαστούν τους κανόνες καλής συμβίωσης, σε θέματα όπως η ησυχία και η καθαριότητα». Για τον κύριο Γ., ο οποίος δεν εργάζεται στην περιοχή αλλά δραστηριοποιείται ως μεσίτης, το φαινόμενο είναι στο μεγαλύτερο μέρος του θετικό αλλά χρειάζεται ένα αυστηρότερο ρυθμιστικό πλαίσιο, έτσι ώστε τα ποικίλα οφέλη να μην συνοδεύονται από δυσάρεστες επιπτώσεις. «Στο Βερολίνο όπου ζούσα μέχρι πρόσφατα, το φαινόμενο είχε εξαπλωθεί πάρα πολύ, όχι σε συγκεκριμένες περιοχές αλλά στην έκταση ολόκληρης της πόλης, κάνοντας σχεδόν αδύνατη την εύρεση μόνιμης κατοικίας. Ελήφθησαν μέτρα, τα οποία απέδωσαν. Έτσι, τώρα, μπορείς να βρεις και Airbnb ως τουρίστας αλλά και μόνιμη κατοικία ως κάτοικος». Ο κύριος Γ. δεν ανησυχεί για πιθανή αλλοίωση της περιοχής και μετατροπή της σε τόπο τουριστών: «Νομίζω πως ακόμα κρατιέται σε ισορροπία. Υπάρχει και υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης στο Κουκάκι».

Μία συνέπεια των μεταβολών που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια στο Κουκάκι είναι πως ανοίγουν ολοένα και περισσότεροι χώροι αναψυχής, πλέον όχι μόνο στους προαναφερθέντες πολυσύχναστους πεζοδρόμους. «Η Φαλήρου, ο δρόμος των φανοποιείων και των συνεργείων, είναι πλέον ο δρόμος των μπαρ», παρατηρεί η κυρία Β. Για κάποιους από τους συνομιλητές, η πιθανότητα Μακρυγιάννη, Δράκου και Ολυμπίου να «ενωθούν» καθώς οι κάθετοι σε αυτές δρόμοι θα γεμίσουν χώρους διασκέδασης, αρχίζει να μοιάζει σοβαρή. «Η χρήση του Κουκακίου αλλάζει», λέει μελαγχολικά η κυρία Β. «Από τόπος διαμονής γίνεται τόπος διέλευσης». Με μία πρώτη ματιά, ένα κατάστημα αναψυχής με τραπεζάκια και καρέκλες σε προτρέπει να κάνεις στάση και να παραμείνεις λίγη ώρα σε αυτό, διακόπτοντας το περπάτημά σου. Ένα κατάστημα με είδη πρώτης ανάγκης μοιάζει με αναπόσπαστο κομμάτι της διαδρομής σου. Όμως, υπάρχει εδώ ένα παράδοξο: οι πολλοί χώροι «για να σταθείς» σηματοδοτούν τελικά ένα πέρασμα στο οποίο μπορεί να κάνεις στάσεις χωρίς ωστόσο να ριζώνεις. Η κυρία Ζ., ποιήτρια και κάτοικος της Δράκου, θεωρεί πως τα καφέ ενίσχυσαν την αίσθηση της γειτονιάς. «Γνωριστήκαμε μεταξύ μας οι γείτονες. Συζητήσαμε για κάθε ελαφρύ ή βαρύ θέμα, παίξαμε τάβλι, αλλά ξεκινήσαμε και αγώνες. Ωραίους αγώνες για την περιοχή μας και ακομμάτιστους. Άλλους με επιτυχία και άλλους χωρίς. Κάναμε τη Λέσχη Φιλίας, προσπαθήσαμε ανεπιτυχώς να απομακρύνουμε τις κεραίες της κινητής τηλεφωνίας, καταφέραμε να μπει φανάρι για τους πεζούς στη Συγγρού». «Ρώτα την να σου πει και που φυτέψαμε όλοι μαζί το κηπάκι μας», είχε προτείνει νωρίτερα ο κύριος Ε. [3].

Τα πιο ζωντανά αστικά τοπία είναι εκείνα που εγκλωβίζουν μέσα τους μία αντίφαση. Το να περιγραφεί μονοσήμαντα το Κουκάκι, τόσο ζωντανό και διαρκώς μεταβαλλόμενο, είναι αδύνατο. Το να αξιολογηθούν απόλυτα, ανεξάρτητα από το πρόσημο, φαινόμενα που οι επιδράσεις τους διαχέονται προς διάφορες κατευθύνσεις είναι ιδιαιτέρως δύσκολο ενώ ρισκάρει να είναι απλοϊκό και μονομερές. Σφηνωμένο μεταξύ του σπουδαιότερου μνημείου και άχαρων γραφείων, το Κουκάκι αλλάζει μορφές μέσα σε μια ανάσα δρόμο. Ήσυχη περιοχή αλλά και «υπαίθριο πάρτυ», «μπιζουτιέρα» νεοκλασικών κοσμημάτων αλλά και «τσιμεντούπολη», «παγκόσμια γειτονιά» αλλά και γειτονιά με τους ίδιους κατοίκους ακόμα και για πάνω από πενήντα χρόνια. Ίσως, τελικά, το ερώτημα εάν από τόπος διαμονής το Κουκάκι μεταλλάσσεται σε τόπο διέλευσης να μην χρειάζεται να απαντηθεί. Γιατί, καμιά φορά, τα «πολύχρωμα» περάσματα είναι οι τόποι που αξίζει να ερωτευτεί κανείς και να ριζώσει.

[1] Μεταξύ των κατοίκων της περιοχής, παρατηρήθηκε διάσταση των απόψεων σχετικά με το εάν η ταξική διαφοροποίηση έχει σήμερα οξυνθεί ή αμβλυνθεί.

[2] Συνομιλία του συγγραφέα με τον ιδιοκτήτη του κομμωτηρίου, σε μορφή ελεύθερης συζήτησης και όχι σε μορφή συνέντευξης. Αποδίδεται από μνήμης.

[3] Στον πεζόδρομο της Δράκου, οι ευκάλυπτοι υπήρχαν από πολύ παλιά. Ωστόσο, η νησίδα στην οποία ήταν φυτεμένοι αποτελούνταν μόνο από χώμα και δεν είχε περίφραξη. Με πρωτοβουλία των κατοίκων, αγορά των υλικών και εθελοντική εργασία, ο χώρος γέμισε με φυτά και προστατεύθηκε με έναν μικρό ξύλινο φράχτη.