Πεζοδρομήσεις στο κέντρο της Αθήνας : σύντομο ιστορικό και ερωτήματα
Κανελλοπούλου Δήμητρα
Δομημένο Περιβάλλον, Συγκοινωνίες, Σχεδιασμός, Υποδομές
2016 | Δεκ
Εισαγωγή
Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος της έρευνας που διεξήγαγα στα πλαίσια της διδακτορικής μου διατριβής με θέμα το περπάτημα και τις πεζοδρομήσεις στο κέντρο της Αθήνας (Kanellopoulou, 2015). Σκοπός μου, σε αυτό το λήμμα, είναι να αναδείξω την ιστορική εξέλιξη των πολιτικών πεζοδρομήσεων και τους βασικούς φορείς σχεδιασμού του δημόσιου χώρου στην ελληνική πρωτεύουσα . Αν και βρισκόμενη στο περιθώριο της ευρωπαϊκής ζώνης σε θέματα πολιτικών ήπιας κινητικότητας (ESPON-TEMS), η Αθήνα γνωρίζει από το 1970 και μετά πολυάριθμα έργα μικρής και μεγάλης κλίμακας που αλλάζουν αισθητά την ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος και τον τρόπο που αυτό γίνεται αντιληπτό από τον πεζό κατά τη διάρκεια των καθημερινών του διαδρομών. Παρά τις αρχικές στοχεύσεις του Δήμου Αθηναίων και του κράτους, για δημιουργία ενός ολοκληρωμένου δικτύου πεζοδρόμων αλλά και το από το 1960 (Ζήβας, 2003) ήδη ανακοινωθέν όραμα ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων, τα έργα ολοκληρώνονται μόνο σε ένα βαθμό. Ο αποσπασματικός χαρακτήρας των πεζοδρομήσεων στις συνοικίες των εφτά διαμερισματικών ενοτήτων και τα έργα ανάπλασης οδικών αξόνων, μητροπολιτικής εμβέλειας των τελευταίων χρόνων εγείρουν ερωτήματα καταρχάς ως προς τη γεωγραφική «εγγραφή» των πεζοδρομήσεων αλλά και ως προς τον πολεοδομικό και συμβολικό τους ρόλο στη διαμόρφωση και στη χρήση του δημόσιου χώρου της πόλης.
Η παρούσα έρευνα στηρίζεται στη συλλογή στοιχείων από πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές. Στις πρωτογενείς πηγές ανήκουν σαράντα συνεντεύξεις που πραγματοποίησα κατά την περίοδο μεταξύ 2011 και 2014 με φορείς του ευρύτερου δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στην Αθήνα καθώς και διάφοροι αδημοσίευτοι χάρτες της εποχής (1970-1990), οι οποίοι και μου χορηγήθηκαν δωρεάν στα πλαίσια των συνεντεύξεων. Στις δευτερογενείς πηγές ανήκουν τεχνικά κείμενα και άρθρα της εποχής τα οποία ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευτεί στα αρχεία του Δήμου Αθηναίων και των αναφερόμενων κάθε φορά στις πηγές οργανισμών/αρχείων. Τους χάρτες σε υπόβαθρο GIS επιμελήθηκε ο Σταύρος-Νικηφόρος Σπυρέλλης βάση στοιχείων της διατριβής μου.
Το όραμα για ένα πεζοδρομημένο ιστορικό κέντρο (1970-1990)
Όταν στη δεκαετία του 70, οι σκαπάνες των συνεργείων του Υπουργείου Δημοσίων Έργων (ΥΔΕ), άλλαζαν οριστικά το τοπίο στην πολύβουη οδό Βουκουρεστίου μετατρέποντας την σε πεζόδρομο, μεγάλο μέρος των ΜΜΕ, των καταστηματαρχών αλλά και του πολιτικού κόσμου θα αντιδράσει θεωρώντας το έργο ως εξωραϊστική παρέμβαση μη ικανή να δώσει λύσεις στις ανάγκες της πόλης (Μάνος, 2013). Σε εξώφυλλο του Δελτίου Συλλόγων Αρχιτεκτόνων του 1978 (Εικόνα 1), σκίτσο του ΚΥΡ παρουσιάζει εφημεριδοπώλη εν μέσω μιας πλημμυρισμένης Βουκουρεστίου να φωνάζει ‘Εφημερίδεες…Η Βουκουρεστίου Πεζόδρομοοος’. Τη χρονιά των μεγάλων πλημμυρών της Αθήνας, αλλά και τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 80, τα έργα διαμόρφωσης του δημόσιου χώρου μοιάζουν να είναι, για τους περισσότερους Αθηναίους, μια πολυτέλεια ενώ οι συζητήσεις γύρω από τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, κενός λόγος ή φαντασίωση κάποιων πολεοδόμων (Μάνος, 2013). Μέσα σε ένα κλίμα δυσπιστίας, μία ομάδα αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων και σχεδιαστών του Υπουργείου Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος (ΥΧΟΠ) θα ξεκινήσει τη σύνταξη μελέτης για την ενοποίηση χώρων πρασίνου και σημαντικών μνημείων του κέντρου της Αθήνας μέσω αναβαθμισμένων για τον πεζό διαδρομών (Εικόνα 2).
Εικόνα 1: Εξώφυλλο του Δελτίου Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, του έτους 1978, στο οποίο σκίτσο του ΚΥΡ σχολιάζει τη δυσχερή χρονική συγκυρία των αναγγελθέντων έργων πεζοδρομήσεων καθώς τη χρονιά εκείνη η Αθήνα πλήττεται από εκτεταμένες πλημμύρες
Πηγή: Αρχείο Α. Γερόνικου – Τεχνικές Υπηρεσίες Δήμου Αθηναίων
Εικόνα 2: Πρόταση διασύνδεσης πεζοδρόμων, της μελέτης του κεντρικού διαμερίσματος της Αθήνας από το πολεοδομικό γραφείο « Θ. Παπαγιάννης κ’ Συνεργάτες » για το ΥΧΟΠ – Διεύθυνση Κατασκευής Έργων
Πηγή: Αρχείο Σ.Κούλη
Η ομάδα, που υπόκειται στην Ειδική Υπηρεσία Δημοσίων Έργων [1] Αναβάθμισης Ελεύθερων Κοινοχρήστων Χώρων και Ανάπλασης Περιοχών (ΕΥΔ.Ε – ΑΕΚΧΑΠ), αποτελείται από υπαλλήλους και εξωτερικούς συνεργάτες του Υπουργείου οι οποίοι κάτω απο τη στήριξη του τότε Υπουργού Χ.Ο.Π Στέφανου Μάνου, θέτουν τα θεμέλια ενός μεγαλόπνοου σχεδίου ανάδειξης της ιστορικής φυσιογνωμίας του κέντρου και απόδοσης τμήματος του δημόσιου χώρου στους πεζούς [2]. Η πεζοδρόμηση της οδού Βουκουρεστίου δε θα έρθει ως κεραυνός εν αιθρία. Έχει ήδη ξεκινήσει η εφαρμογή μέρους της μελέτης αναβάθμισης της ιστορικής συνοικίας της Πλάκας, η οποία εκτός των πολυάριθμων επεμβάσεων στο κτιριακό απόθεμα, προβλέπει και την κατασκευή εκτεταμένου δικτύου πεζοδρόμων (Εικόνα 3) εντός της παραδοσιακής συνοικίας (Μιχαήλ, 1986).
Εικόνα 3: Χάρτης προτεινόμενων πεζοδρομήσεων (με ανοιχτό πράσινο) στην περιοχή της Πλάκας
Πηγή: Φυλλάδιο του ΥΧΟΠ, 1980, Aρχείο Ν. Ρεμούνδου-Τριανταφύλλη
Ο ρόλος των Τεχνικών Υπηρεσιών Δήμου και κράτους
Στην Αθήνα των αρχών της δεκαετίας του 80, το όραμα ενός πεζοδρομημένου κέντρου, γίνεται σχέδιο που παίρνει σταδιακά σάρκα και οστά μέσω παραλλήλων αν και όχι πάντα συντονισμένων δράσεων του Υπουργείου και των Τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου της Αθήνας. Σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται εδώ να υπογραμμιστεί ότι η εμφανής στροφή της πολεοδομικής πολιτικής σε θέματα αναπλάσεων και πεζοδρομήσεων δημοσίων χώρων οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στη στελέχωση των δημοσίων υπηρεσιών με μία νέα γενιά αρχιτεκτόνων (Τουρή, 2013) αλλά και στη σύμπνοια στόχων και πολιτικών μεταξύ τοπικών και κεντρικών αρχών. Από την πλευρά του Υπουργείου, το σχέδιο ανάπλασης του κέντρου στοχεύει στη δημιουργία πλέγματος πεζοδρομήσεων που θα ενώνει ιστορικές πλατείες, σημαντικά μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους (Κούλης, 2014) (Εικόνα 4).
Εικόνα 4: Πλέγμα αξόνων ροής πεζών που καθορίστηκε απο το ΥΧΟΠ για το κέντρο της Αθήνας
Πηγή: Α.Γιαννόπουλος 1980
Από την πλευρά του Δήμου, η Διεύθυνση Σχεδίου Πόλεως, η Διεύθυνση Αρχιτεκτονικής και η Διεύθυνση Έργων μελετούν και κατασκευάζουν πολυάριθμες πεζοδρομήσεις μικρής κλίμακας στις γειτονιές των εφτά δημοτικών διαμερισμάτων (σήμερα διαμερισματικών ενοτήτων) (Χάρτης 1, Γράφημα 1 & 2).
Χάρτης 1: Οι κατασκευασμένοι πεζόδρομοι στο κέντρο της Αθήνας
Γράφημα 1: Η εξέλιξη των πεζοδρομήσεων στον Δήμο της Αθήνας (1972-2008)
Γράφημα 2: Η εξέλιξη των πεζοδρομήσεων στο πρώτο, το δεύτερο και το πέμπτο διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων
Οι μελετητές εντός της ΕΥΔΕ – ΑΕΚΧΑΠ πειραματίζονται τόσο σε σχεδιαστικό όσο και σε κατασκευαστικό επίπεδο, δοκιμάζοντας υλικά και συζητώντας επί τω έργω-με τα συνεργεία αυτεπιστασίας ή τους εργολάβους- σχετικά με τις διαφορετικές δυνατότητες κατασκευής (Εικόνα 5). Οι υπάλληλοι των τεχνικών υπηρεσιών διαμορφώνουν έτσι μέρα με τη μέρα μια ιδία τεχνογνωσία βασισμένη στην παρατήρηση, στη δοκιμή και στην προσαρμογή στο αθηναϊκό τοπίο. Ο Δήμος Αθηναίων, σε συνεργασία με το ΥΧΟΠ, στο πλαίσιο του προγράμματος Πεζόδρομοι, ολοκληρώνει πολυάριθμες πεζοδρομήσεις μικρής κλίμακας σε πυκνοκατοικημένες γειτονιές του κέντρου κυρίως γύρω απο σχολεία, εκκλησίες και μικρά πλατώματα σε συμβολές δρόμων (Σκιαδά, 2013) (Εικόνα 6).
Εικόνα 5: Διαμόρφωση δαπεδόστρωσης στον πεζόδρομο της οδού Αιόλου
Πηγή: Δ.Κανελλοπούλου, 2014
Εικόνα 6: Εξώφυλλο έκδοσης του ΥΧΟΠ σχετικά με το σχεδιασμό πεζοδρόμων
Πηγή: Αρχείο Σχεδίου Πόλεως Δήμου Αθηναίων
Ένα εργαλείο πολεοδομικής παρέμβασης στις γειτονιές της Αθήνας
Μέχρι και τη δεκαετία του 90, το παράδειγμα της Πλάκας είναι το μόνο ολοκληρωμένο σχέδιο εκτεταμένης πεζοδρόμησης συνοικίας. Το μεγαλύτερο μέρος των πεζοδρομήσεων αφορά αποσπασματικές στο χώρο παρεμβάσεις ενώ συχνό είναι το φαινόμενο όπου η κατασκευή ενός πεζοδρόμου προηγείται της επικύρωσης αυτού από το Δημοτικό Συμβούλιο του Δ.Α και της θεσμοθέτησης από το Υπουργείο μέσω τροποποίησης του ρυμοτομικού σχεδίου πόλεως (Εικόνα 7) (Kanellopoulou, 2015).
Εικόνα 7: Απόσπασμα εγκυκλίου σχετικά με τον τρόπο σχεδιαστικής απεικόνισης πεζοδρόμου σε ρυμοτομικό σχέδιο
Πηγή: Αρχείο Σχεδίου Πόλεως Δήμου Αθηναίων
Πέρα όμως από την καθαρά πολεοδομική του σημασία, ως αποτελεσματική λύση βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης στο πυκνοκατοικημένο αστικό ιστό, ο πεζόδρομος αποκτά μεγάλη συμβολική σημασία. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό ‘εργαλείο’ στα χέρια της πολιτικής εξουσίας η οποία βρίσκει σε αυτό το μέσο ένα φτηνό τρόπο (αποφεύγοντας την απαλλοτρίωση ιδιωτικής γης) ριζικής παρέμβασης στο δημόσιο χώρο με αποτελέσματα, αμέσως ορατά, στην τοπική κοινωνία (Τουρή, 2013). Από την πλευρά του Δήμου, οι πεζοδρομήσεις, ξεκινούν τις περισσότερες φορές κατόπιν αίτησης ενός ή και περισσοτέρων κατοίκων (Παπακωνσταντίνου, 2012). Οι υπεύθυνοι μηχανικοί του Δήμου ελέγχουν τη δυνατότητα αποκλεισμού της κυκλοφορίας των οχημάτων στην υπό εξέταση κάθε φορά οδό, τις πολεοδομικές επιπτώσεις μιας πιθανής πεζοδρόμησης στο σύνολο της συνοικίας και προτείνουν, μέσω τεχνικής μελέτης παρουσιαζόμενης στο δημοτικό συμβούλιο την οριστική μετατροπή του δρόμου σε πεζόδρομο. Παρά τον αποσπασματικό τους χαρακτήρα (Χάρτης 2) οι πολυάριθμες πεζοδρομήσεις, ολοκληρωμένες από τα συνεργεία του Δήμου, θα αλλάξουν αισθητά το μικροκλίμα και την αισθητική των δρόμων στις γειτονιές της Αθήνας (Τσιώρα, 1998), εξοικειώνοντας παράλληλα τους Αθηναίους με έννοιες όπως δημόσιος χώρος, ελεύθερος χρόνος, φράγμα πρασίνου και πεζόδρομος (Ρεμούνδου, Πανέτσος, 1994).
Χάρτης 2: Η Εξέλιξη του δικτύου πεζοδρόμων (1978-2008)
Με στόχο τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 (1990 – Σήμερα)
Μετά απο μια ιδιαίτερα παραγωγική δεκαετία πεζοδρομήσεων μικρής κλίμακας, η αρχή της δεκαετίας του ‘90 θα σηματοδοτήσει την έναρξη μια εποχής νέων πολιτικών και προτεραιοτήτων τόσο εντός του Δήμου όσο και εντός του Υπουργείου. Η δημιουργία, το 1995, της Εταιρείας Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας (ΕΑΧΑ) (Φ.Ε.Κ 909/B/1997), σηματοδοτεί την απόφαση του Υπουργείου να επέμβει δραστικά και σε μεγάλη κλίμακα στο δημόσιο χώρο του κέντρου της πόλης. Ο νέος φορέας χρίζεται υπεύθυνος για την ολοκλήρωση και την εφαρμογή του μεγαλόπνοου σχεδίου ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της πόλης (Εικόνα 8).
Εικόνα 8: Οι έξι ζώνες παρεμβάσεων στο κέντρο της Αθήνας στα πλαίσια του προγράμματος ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων όπως αυτό ανακοινώθηκε απο τα ΥΠΕΧΩΔΕ και ΥΠΠΟ
Πηγή: Αρχείο Σχεδίου Πόλεως Δήμου Αθηναίων
Με την Αθήνα να μπαίνει σταδιακά στην αρένα του τουριστικού ανταγωνισμού μεταξύ ευρωπαϊκών πρωτευουσών μετά τα μέσα της δεκαετίας ’90 (Fola, 2011), η αναβάθμιση της εικόνας του κέντρου παρουσιάζεται ως στοίχημα που θα συσπειρώσει μέρος του πολιτικού και δημοσιογραφικού κόσμου γύρω απο την ιδέα ενός « αναγκαίου » για τους δημόσιους χώρους της πρωτεύουσας λίφτινγκ (Κεχαγιά, 2011, Ζιαμπάκας, 2015). Η ΕΑΧΑ ξεκινάει το έργο της έχοντας ως στόχο την ολοκλήρωση περισσότερων από 145 επεμβάσεων μέσα σε δέκα χρόνια [3]. Η ΕΑΧΑ εδραιώνει τη θέση της ως φορέας σχεδιασμού του δημόσιου χώρου και χτίζει τη φήμη της χάρη στην ολοκλήρωση ενός έργου που θα αποτελέσει σταθμό για τα αθηναϊκά δεδομένα. Η μετατροπή της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου, περιφερειακού δρόμου του λόφου της Ακρόπολης, σε πεζόδρομο μήκους δύο σχεδόν χιλιομέτρων, ολοκληρώνεται το 2001 (Καλαντίδης, 1998). Ο πεζόδρομος (Εικόνα 9), ενώνει το σταθμό του Θησείου με την οδό Μακρυγιάννη και τις στήλες του Ολυμπίου Διός. Η πεζοδρόμηση, είναι συμβολικής σημασίας καθώς σηματοδοτεί την έναρξη μιας εποχής μελετών και έργων μητροπολιτικής εμβέλειας. Τα τελευταία φέρουν νέα χαρακτηριστικά που αφορούν τόσο την αισθητική των χώρων όσο και τη διαδικασία υλοποίησης των παρεμβάσεων [4]. Εισάγονται έτσι νέοι φορείς διαχείρισης αλλά και διαδικασίες παραγωγής δημόσιου χώρου,ο σχεδιασμός του οποίου βρίσκεται έως το 1990 αποκλειστικά εντός των αρμοδιοτήτων του κράτους και του Δήμου.
Εικόνα 9: Σχέδιο διαμόρφωσης περιβάλλοντος χώρου στη συμβολή των οδών Μακρυγιάννη και Διονυσίου Αρεοπαγίτου εν όψη του έργου πεζοδρόμησης της τελευταίας το οποίο και ολοκληρώθηκε το 2003
Πηγή: Αρχείο ΕΑΧΑ ΑΕ
Απο τον πεζόδρομο… στον άξονα ήπιας κινητικότητας
Δέκα χρόνια μετά την ολοκλήρωση της Δ. Αρεοπαγίτου, η ιδέα μιας ακόμη πεζοδρόμησης μεγάλης κλίμακας έρχεται στο προσκήνιο με την ανακοίνωση του διαγωνισμού Rethink Athens [5]. Εν μέσω οικονομικής κρίσης αλλά και γενικευμένων κοινωνικών προβλημάτων στο κέντρο της Αθήνας [6], η επένδυση του ΥΠΕΚΑ στο φιλόδοξο έργο ανάπλασης της οδού Πανεπιστημίου (Τζαναβάρα, 2011) δείχνει μια συνειδητή επιλογή της κεντρικής εξουσίας να προωθήσει μια ριζική επέμβαση στο φυσικό χώρο της πόλης ως κυρίαρχη απάντηση στην κρίση εικόνας και οικονομίας της πρωτεύουσας (Kanellopoulou, 2015). Η ιδέα της πεζοδρόμησης της οδού Πανεπιστημίου εμφανίζεται ήδη από το 1983 στο πλαίσιο της πρότασης του τότε ΥΔΕ για το Ρυθμιστικό Σχέδιο της πρωτεύουσας (με τίτλο Αθήνα και πάλι Αθήνα) (Τριποδάκης, 2014) (Εικόνες 10 & 11). Το 2010 το ΥΠΕΚΑ αναθέτει τελικά στο ΕΜΠ μελέτη με θέμα τη διερεύνηση μερικής πεζοδρόμησης του άξονα της Πανεπιστημίου (Εικόνα 12) και σεναρίων για την επέκταση της γραμμής του τραμ έως τα Πατήσια (ΥΠΕΚΑ, ΕΜΠ, 2011). Παρά το πάγωμα του έργου (Καραμανώλη, Λάλος, 2015), η έκταση η οποία λαμβάνει η δημόσια συζήτηση (Πορτάλιου, 2011, Χατζημιχάλης, 2011) σχετικά με την ανάπλαση της οδού, έχει μεγάλη πολιτική –και κατ’επέκταση πολεοδομική- σημασία για δύο κυρίως λόγους. Αποτελεί καταρχάς εφαλτήριο για την εμβάθυνση του κοινωνικού διαλόγου σε θέματα σχεδιασμού του δημόσιου χώρου της πρωτεύουσας είναι όμως συγχρόνως και έναυσμα για τη μετατόπιση του προβληματισμού από το ερώτημα του ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος των δημόσιων χώρων στη διαμόρφωση της εικόνας της πόλης, στο ποιος μπορεί να είναι ο κοινωνικός ρόλος του δημόσιου χώρου στη λειτουργία της τελευταίας.
Εικόνα 10 & 11: Απόκομμα της εφημερίδας « Ταχυδρόμος ». Η όψη της οδού Πανεπιστημίου πριν και μετά την προτεινόμενη πεζοδρόμηση της στα πλαίσια του Ρυθμιστικού Σχεδίου για την Αθήνα το 1983
Πηγή: Aρχείο Σ. Κούλη
Εικόνα 12: φωτορεαλιστική απεικόνιση της πρότασης διαμόρφωσης του άξονα Πανεπιστημίου από τη βραβευθείσα ομάδα OKRA στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό Rethink Athens
Πηγή: OKRA, 2012
Παρατηρώντας το χάρτη των πεζοδρομήσεων που έχουν ολοκληρωθεί στο ιστορικό κέντρο απο τη δεκαετία του 1970 και μέχρι σήμερα (Χάρτης 1, Διάγραμμα 1 & 2), γίνεται εμφανές ότι αυτές συγκεντρώνονται στο νότιο-δυτικό τμήμα της πόλης, και βρίσκονται σε άμεση σχέση με πόλους μεγάλης διοικητικής, τουριστικής ή οικονομικής σημασίας (Χάρτης 3). Η θέση της Πανεπιστημίου εντός του αστικού ιστού έχει ιδιαίτερη συμβολική σημασία ως προς τον κοινωνικό ρόλο του οδικού άξονα ως δημόσιου χώρου. Η λεωφόρος αποτελεί ένα ισχυρό φυσικό όριο μεταξύ γειτονιών υποκείμενων σε επεκτεινόμενες τουριστικές δραστηριότητες (Πλάκα, Μοναστηράκι, εμπορικό τρίγωνο, Ακρόπολη) και γειτονιών μεικτών χρήσεων, κατοικίας μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, χώρων πολιτικής ζύμωσης (Σχολές, Σύλλογοι κ.α.) και έντονης καλλιτεχνικής δημιουργίας (βιβλιοπωλεία, λέσχες κ.α). Ο ίδιος ο άξονας αποτελεί, παραδοσιακά, χώρο πολιτικής έκφρασης και ενώνει δύο απο τις ιστορικότερες πλατείες της πρωτεύουσας.
Χάρτης 3: Η συμβολική και λειτουργική σημασία του άξονα της οδού Πανεπιστημίου στο κέντρο της Αθήνας και σε συσχέτιση με κεντρικότητες οικονομικού, πολιτικού, πολιτιστικού και τουριστικού ενδιαφέροντος.
Επίλογος
Απο τα τέλη της δεκαετίας του 90, η πεζοδρόμηση μικρής κλίμακας ως μέσο βελτίωσης του περιβάλλοντος σε επίπεδο γειτονιάς, θα μπει στο περιθώριο των πολιτικών ανάπλασης δημοσίου χώρου. Αντίθετα, οι αναπλάσεις μεγάλης κλίμακας προωθούνται παράλληλα τόσο από την πλευρά του Υπουργείου όσο και από την πλευρά του Δήμου (Σταυρογιάννη, 2014) [7]. Παρά τη γενικευμένη ρητορική (από την πλευρά του κράτους) ως προς τη σημασία απόδοσης δημόσιου χώρου στον πεζό, το περπάτημα αποτελεί μετ’ εμποδίων δραστηριότητα σε πολλές γειτονιές της Αθήνας [8]. Παράλληλα με τη διάδοση διαφόρων κινημάτων πολιτών [9], σχετικά με θέματα διεκδίκησης δημόσιου χώρου (Καβουλάκος, 2013) η διάδοση πολιτικών αστικών αναπλάσεων μεγάλης κλίμακας σε ιστορικές συνοικίες, δρόμους και εντός κατοικημένων περιοχών, εγείρει ερωτήματα και εγείρει την ανάγκη διεύρυνσης του δημόσιου διαλόγου σε νέα ίσως βάση ο τελευταίος θα κληθεί σύντομα, να απεμπλακεί από το δίπολο των «συν» και των «πλην» κάθε έργου και να στρέψει ίσως το βλέμμα στο ίδιο το υποκείμενο των έργων – τον περιπατητή, πεζό, κάτοικο, πολίτη – και στο ρόλο του τελευταίου ως αποδέκτη αλλά κυρίως ως παραγωγό του δημόσιου χώρου.
Ευχαριστίες :
Το μεγαλύτερο μέρος των στοιχείων που παρουσιάζονται στο παραπάνω κείμενο βασίζεται σε συνεντεύξεις και αδημοσίευτο υλικό απο τα προσωπικά αρχεία των ερωτηθέντων. Θα ήθελα ως εκ τούτου να ευχαριστήσω θερμά τους : Στρατή Κούλη, Τασία Λαγουδάκη, Στέφανο Μάνο, Νούλη Μελαμπιανάκη, Ήλια Ιατρού, Έλλη Παπακωνσταντίνου, Άννα Σκιαδά, Βάγια Τουρή και Αλέξανδρο Τριποδάκη. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω θερμά τον Σταύρο-Νικηφόρο Σπυρέλλη για την επιμέλεια των χαρτών 1 και 2 που συνοδεύουν το παρόν κείμενο.
[1] Εντός του Υ.Χ.Ο.Π δύο Διευθύνσεις είναι υπεύθυνες για τα έργα δημοσίου χώρου : η Διεύθυνση Πολεοδομικού Σχεδιασμού και η Ε.Υ.Δ.Ε Α.Ε.Κ.Χ.Α.Π (βλ. Φ.Ε.Κ 68/Α/1978).
[2] Η περίμετρος του οποίου οριοθετείται το 1979 (ΦΕΚ 567/Δ/1979)
[3] Βλ. Πρόγραμμα Ε.Α.Χ.Α όπως αυτό δημοσιεύτηκε στο Φ.Ε.Κ 909/B/1997
[4] Το Υ.ΠΕ.Κ.Α ψηφίζει την αναθεώρηση του νομοθετικού πλαισίου που ορίζει τις διαδικασίες διεξαγωγής και χρηματοδότησης δημοσίων έργων (βλ. Ν. 4014/2011 και κυρίως το άρθρο 29, συμπληρωμένο απο τα άρθρα 2 και 2α του Ν.3316/2005)
[5] Πρόγραμμα ανάπλασης της ευρύτερης ζώνης γύρω από την οδό Πανεπιστημίου. Το πρόγραμμα εγκρίνεται από το ΥΠΕΚΑ, την Αττικό Μετρό καθώς και από τους υπουργούς οικονομικών και ανάπτυξης
[6] Μετά το 2008, ο Δήμος Αθηναίων μειώνει τις δαπάνες του ως προς το σχεδιασμό νέων δημόσιων χώρων και διοχετεύει τους διατιθέμενους πόρους στη συντήρηση και στην καθαριότητα των δημοσίων χώρων. Βλ. Έλλη Παπακωνσταντίνου, προσωπική συνέντευξη, 02/07/2014.
[7] Βλ. το πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων Relaucnhing Athens (www.cityofathens.gr)
[8] Ηλία Νομικού, προσωπική συνέντευξη, 20/05/2013, Δώρα Φαρδέλα, προσωπική συνέντευξη, 21/08/2013, Έλσα Τσεκούρα, προσωπική συνέντευξη, 04/08/2012
[9] Αναφέρομαι κυρίως στο κίνημα των Ελεύθερων Χώρων (βλ. Παρατηρητήριο Ελεύθερων Χώρων Αθήνας-Αττικής) αλλά και σε διάφορες πρωτοβουλίες κατοίκων (βλ. Λόφοι Φιλοπάππου https://filopappou.wordpress.com/ »)
Αναφορά λήμματος
Κανελλοπούλου, Δ. (2016) Πεζοδρομήσεις στο κέντρο της Αθήνας : σύντομο ιστορικό και ερωτήματα, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/πεζόδρομοι-στην-αθήνα/ , DOI: 10.17902/20971.66
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία.
- Ζήβας Δ (2006) Πλάκα 1973-2003. Το χρονικό της επέμβασης για την προστασία της παλαιάς πόλεως Αθηνών. Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς.
- Ζιαμπάκας Σ (2015) «Λίφτινγκ» στο ιστορικό κέντρο. Εφημερίδα των Συντακτών, Αθήνα, 6 Νοεμβρίου. Available from: http://www.efsyn.gr/arthro/liftingk-sto-istoriko-kentro.
- Καβουλάκος Κ-Ι (2013) Κινήματα και δημόσιοι χώροι στην Αθήνα: χώροι ελευθερίας, χώροι δημοκρατίας, χώροι κυριαρχίας. Στο: Κανδύλης Γ, Μαλούτας Θ, Πέτρου Μ, κ.ά. (επιμ.), Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ, σσ 237–256.
- Καλαντίδης Γ (1998) Η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας. Αρχιτέκτονες 11: 36–53.
- Καραμανώλη Ε και Λιάλιος Γ (2015) Οριστικό «όχι» ΣτΕ στην ανάπλαση της Πανεπιστημίου. Η Καθημερινή, Αθήνα, 6 Ιουνίου. Available from: http://www.kathimerini.gr/818146/article/epikairothta/ellada/oristiko-oxi-ste-sthn-anaplash–ths-panepisthmioy.
- Κεχαγιά Β (2011) Τρέχουν για λίφτινγκ στο Κέντρο. Τα Νέα, Αθήνα, 3 Μαϊου. Available from: http://www.tanea.gr/news/greece/article/4629071/?iid=2.
- Μιχαήλ Ι (1986) Το πρόβλημα της Πλάκας σε σχέση με τη σύγχρονη Αθήνα. Στο: Τα προβλήματα των ιστορικών κέντρων Ρώμης και Αθήνας, Αθήνα.
- Πορτάλιου Ε (2011) Είναι δυνατή η ρύθμιση του χώρου σε εποχή γενικευμένης απορρύθμισης. Ενθέματα, Αθήνα, 4 Δεκεμβρίου. Available from: https://enthemata.wordpress.com/2011/12/04/portalioy/.
- Ρεμούνδου Α και Πανέτσος Γ (1994) Αναβάθμιση εμπορικού τριγώνου στο κέντρο της Αθήνας. Δεδομένα, αρχές σχεδιασμού, πρόγραμμα, μεθοδολογία. Στο: Ο δημόσιος χώρος της πόλης, Θεσσαλονίκη: ΣΠΕ – ΕΜΠ.
- Σταυρογιάννη Λ (2014) Πρόταση για την πεζοδρόμηση της Σταδίου. Η Αυγή, Αθήνα, 27 Φεβρουαρίου. Available from: http://www.avgi.gr/article/10810/1964405/protase-gia-ten-pezodromese-tes-stadiou.
- Τζαναβάρα Χ (2011) Τι αλλάζει η πεζοδρόμηση. Η Ελευθεροτυπία, Αθήνα, 12 Απριλίου. Available from: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=266241.
- Τουρνικιώτης Π (2012) Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά. Αθήνα.
- Τσιώρα Δ (1998) Χώροι για τους πεζούς. Κτίριο 106: 53–58.
- ΦΕΚ Β’ 909 (1997) Τροποποίηση της Κοινής Υπουργικής Απόφασης 69163/21.6.1995 και έγκριση του καταστατικού της ανώνυμης εταιρίας με την επωνυμία Ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων Αθήνας Ανώνυμη Εταιρία. Ελλάδα.
- Χατζημιχάλης Κ (2011) Η πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου και άλλες πολεοδομικές φαντασιώσεις για το κέντρο της πόλης. Ενθέματα, Αθήνα, 15 Μαϊου. Available from: https://enthemata.wordpress.com/2011/05/15/hatzimihalis/.
- Fola M (2011) Athens City branding and the 2004 Olympic Games. In: Dinnie K (ed.), City branding: Theory and cases, London: Palgrave Macmillan, pp. 112–117.
- Kanellopoulou D (2015) La marcheplurielle: aménagements, pratiques et experiences des espaces publics au centred’Athènes. Université Paris 1, Panthéon-Sorbonne.
Ηλεκτρονικές Πηγές
European Platform on Mobility Management, “Tems The EPOMM Modal Split Tool”, www.epomm.eu/tems
