Η εξέλιξη της γειτονιάς Δουργούτι στο Νέο Κόσμο από το 1922 έως σήμερα

Η γειτονιά Δουργούτι

Το Δουργούτι είναι μια γειτονιά του Δήμου Αθηναίων και συγκεκριμένα της συνοικίας Νέος Κόσμος (ΦΕΚ80Δ 4/2/1988). Στα όρια της γειτονιάς σύμφωνα με τους παλιούς κατοίκους (απόγονοι Μικρασιατών προσφύγων και εσωτερικών μεταναστών που οι ίδιοι ή οι πρόγονοί τους εγκαταστάθηκαν την περίοδο 1922-1974) συμπεριλαμβάνονταν η παραγκούπολη και τα “Ιταλικά”. Η γειτονιά υπέστη τις μεγαλύτερες αλλαγές και απέκτησε την τωρινή της μορφή στα μέσα της δεκαετίας του 1970.

Το Δουργούτι βρίσκεται σε κομβικό σημείο, σε απόσταση 2 χλμ από το κέντρο της Αθήνας, την πλατεία Συντάγματος, και είναι εύκολα προσπελάσιμο αφού από τη λεωφόρο Συγγρού διέρχονται πολλά λεωφορεία. Επιπλέον εξυπηρετείται από το δίκτυο του Μετρό (στάση “Νέος Κόσμος”) και από το δίκτυο του Τράμ (στάσεις “Κασομούλη” και “Νέος Κόσμος”). Επίσης, στα όρια του Δουργουτίου, ή σε μικρή απόσταση από αυτό, υπάρχουν κάποιες χρήσεις υπερτοπικής σημασίας που αλληλεπιδρούν με τη γειτονιά, όπως το ξενοδοχείο Ιντερκοντινένταλ, η Εθνική Ασφαλιστική, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και το Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Η ταινία «Μαγική Πόλις»

Το 1954 στο Δουργούτι γυρίστηκε το έργο του Νίκου Κούνδουρου «Μαγική Πόλις» (Θάνος 2015). Κάποια από τα χαρακτηριστικά της γειτονιάς, που δημοσιεύματα εφημερίδων (Εικόνες 1 & 2) της εποχής αναφέρουν για το Δουργούτι, αναδύονται μέσα από την ταινία. Συγκεκριμένα, τα παραπήγματα που ήταν χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο με αποτέλεσμα η γειτονιά να αποκτήσει δαιδαλώδη δομή [2], το ζήτημα της ανεπάρκειας χώρου, της έλλειψης ιδιωτικότητας αφού ο δημόσιος χώρος δεν ήταν επαρκώς διαχωρισμένος από τον ιδιωτικό καθώς επίσης και οι σχέσεις αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας μεταξύ των κατοίκων.

Εικόνα 1: Άρθρο εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ, «Έρευνα στους συνοικισμούς. Αι ανάγκαι του Δουργουτίου» (4/11/1948, 3)

Εικόνα 2: Άρθρο εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ, «Το αιωνίος άλυτον στεγαστικόν πρόβλημα. Τριάντα ολόκληρα χρόνια ζωής μέσα σε ελεεινές ξυλοπαράγκες» (8 /11/1952, 3)

Η ετυμολογία της ονομασίας Δουργούτι

Σύμφωνα με την επικρατούσα εκδοχή η ονομασία Δουργούτι προήλθε από την αθηναϊκή οικογένεια Δουργούτη ή Δουρούτη που είχε τα κτήματά της στην περιοχή (Ζαχαράκης 2016). Σύμφωνα με κάτοικο η ονομασία της γειτονιάς ίσως οφείλεται στον βιομήχανο Δουρούτη [3] ο οποίος ήταν ιδρυτής του εργοστασίου μεταξιού στην περιοχή του Μεταξουργείου. Για το λόγο αυτό επειδή δηλαδή προερχόταν από το όνομα κάποιου ανθρώπου παλαιότερα ο κόσμος αναφέρονταν σε αυτή ως “στου Δουργούτη”. Μετέπειτα όμως και για χάρη ευκολίας η γειτονιά έμεινε γνωστή ως το Δουργούτι (Θάνος, Νικολαϊδης 2013).

Οι πρώτοι οικιστές και ο προσφυγικός χαρακτήρας της γειτονιάς (1920-1949)

Το Δουργούτι είναι ένας από τους συνοικισμούς που δημιουργήθηκε αυθαίρετα, δηλαδή σε εκτός σχεδίου έκταση της πόλης της Αθήνας με αυτοστέγαση από πρόσφυγες τη δεκαετία του 1920. Οι πιθανότερες εκδοχές του τρόπου απόκτησης της έκτασης είναι είτε να “πέρασε” μέσω απαλλοτρίωσης στο δημόσιο και να παραχωρήθηκε στους πρόσφυγες, είτε ο ιδιοκτήτης της έκτασης, αφού την οικοπεδοποίησε, να ξεκίνησε την πώληση των οικοπέδων σε χαμηλή τιμή. Οι πρόσφυγες, οι οποίοι δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να στεγασθούν στις κατοικίες (ξύλινες, πλινθόκτιστες ή μεταγενέστερα στις τριώροφες πολυκατοικίες) είτε σε κάποιον από τους προσφυγικούς οικισμούς [4] που κατασκευάζονταν και οργανώνονταν από το κράτος και τους φορείς του [5], εγκαταστάθηκαν στο Δουργούτι προσμένοντας τη μελλοντική ένταξη της περιοχής στο σχέδιο πόλης [6] (Μπίρης 1999, 286, 322).

Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν Αρμένιοι πρόσφυγες που κατέφυγαν στην Ελλάδα λίγο πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή. Πριν από την εγκατάστασή τους, η περιοχή ήταν σχεδόν ακατοίκητη και υπήρχαν μόνο χωράφια (Εικόνα 1). Το Αρμένικο στοιχείο διατηρήθηκε παρόλο που πολλοί Αρμένιοι έφυγαν για διάφορους λόγους τη δεκαετία του 1930 από τη γειτονιά με προορισμό τη πρώην Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, 1986/1996, 299). Οι κυριότεροι λόγοι της σύνδεσης των Αρμενίων με την περιοχή είναι ότι οι πρώτοι κάτοικοι της γειτονιάς ήταν Αρμένιοι πρόσφυγες καθώς και η ίδρυση της Καθολικής Αρμένικης Εκκλησίας το 1925, που βοήθησε στη διατήρηση των δεσμών που είχαν αναπτύξει με τη γειτονιά (Αντωνίου 1995, 98).

Το 1922 με τη Μικρασιατική Καταστροφή στο Δουργούτι εγκαταστάθηκαν Έλληνες από διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας (Σμύρνη, Αϊβαλί, Σύλλη, Τραπεζούντα, Σαμψούντα, κ.α.) αλλά και από την Κωνσταντινούπολη. Η εγκατάσταση των προσφύγων στην περιοχή δεν ήταν οργανωμένη, αφού οι παράγκες χτίζονταν αυθαίρετα και όχι βάσει κάποιου σχεδίου. Για την ακρίβεια, όπου υπήρχε κενός χώρος οι πρόσφυγες έχτιζαν κάποιο παράπηγμα. Τουλάχιστον μέχρι το 1928 κατέφθαναν συνεχώς νέα κύματα προσφύγων. Αυτό είχε ως συνέπεια τη διαρκή επέκταση των ορίων του Δουργουτίου με την κατασκευή νέων παραπηγμάτων και τη δημιουργία σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα ενός ολόκληρου συνοικισμού από παράγκες (Παπαδοπούλου και Σαρηγιάννης 2006, 56-58, Λεοντίδου 1989/2001, 156).

Χάρτης 1: Περιοχές διαδοχικών εγκαταστάσεων των κατοίκων

Οι πρώτες οργανωμένες κατασκευές τα «Ιταλικά» και μεταγενέστερα οι προσφυγικές πολυκατοικίες του Υπουργείου Πρόνοιας

Τα «Ιταλικά» χτίστηκαν το 1924 με χρήματα που κατέβαλε η Ιταλία στην Ελλάδα ως πολεμικές αποζημιώσεις και από εκεί πήραν το όνομά τους [7]. Αποτελούσαν μια ομάδα από 24 μονώροφα σπίτια σε 6 σειρές. Στα «Ιταλικά» εγκαταστάθηκαν περίπου 100 οικογένειες προσφύγων από την Μικρά Ασία (Ελλήνων ή Αρμενίων), Καθολικών στο θρήσκευμα (Θάνος, Νικολαϊδης 2013 & Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, 386).

Τα «Ιταλικά» ήταν πετρόκτιστα και οι αφηγήσεις των κατοίκων συνηγορούν στο γεγονός ότι ήταν καλύτερες κατασκευές σε σχέση με τις αντίστοιχες στην παραγκούπολη όμως το κοινωνικο-οικονομικό προφίλ όσων κατοικούσαν σε αυτά τα οικήματα δεν διέφερε από το αντίστοιχο των κατοίκων στα παραπήγματα.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 το κράτος παρεμβαίνει με το Υπουργείο Πρόνοιας σε μια πρώτη προσπάθεια εκκαθάρισης του συνοικισμού από τα παραπήγματα, με την κατασκευή οκτώ πολυκατοικιών (Εικόνες 3-5). Ο Βασιλείου (1944, 83) αναφέρει χαρακτηριστικά: «Το Δουργούτι με τις ενδιαφέρουσες κατασκευές του είναι το μεγαλύτερο κέντρο με προσφυγικές πολυκατοικίες» [8]. Αυτές οι πολυκατοικίες είναι οι πρώτες που κατασκευάσθηκαν στη γειτονιά και αποτελούν το συγκρότημα των παλιών προσφυγικών του Δουργουτίου (Χάρτης 2). Παρόλο που για να ανοικοδομηθούν κατεδαφίστηκαν κάποιες παράγκες, διατηρήθηκαν αρκετά παραπήγματα δίπλα από τις πολυκατοικίες (Βασιλείου 1944, 78).

Εικόνα 3: Οι 4 πρώτες πολυκατοικίες του συγκροτήματος των προσφυγικών χτίστηκαν την περίοδο 1935-1936 και σε κάθε μια αντιστοιχούσε ένα γράμμα “Α”, “Β”, “Γ” και “Δ” (Πηγή: Μυωφά Ν. 2016)

Εικόνα 4: Η προσφυγική πολυκατοικία με το γράμμα “ΣΤ” χτίστηκε την περίοδο 1938-1940 (Πηγή: Μυωφά Ν. 2015)

Εικόνα 5: Η προσφυγική πολυκατοικία με το γράμμα “Ζ” της περιόδου 1938-1940 (Πηγή: Μυωφά Ν. 2016)

Χάρτης 2: Μετακινήσεις οικογένειας Μικρασιατών προσφύγων το διάστημα 1922-1940 (1η και 2η γενιά). Εγκατάσταση στη γειτονιά, σε μια από τις προσφυγικές πολυκατοικίες, λίγο πριν ξεσπάσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος

Εγκατάσταση εσωτερικών μεταναστών στο Δουργούτι (1950-1974)

Την περίοδο μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 η αστικοποίηση ήταν πολύ έντονη. Πληθυσμοί από διάφορα μέρη της Ελλάδας εγκαταλείπουν τις αγροτικές περιοχές για ποικίλους λόγους (εμφύλιος, αναζήτηση εργασίας, κ.λπ) και εγκαθίστανται στις πόλεις και ιδιαίτερα στην Αθήνα (Maloutas 2003, 98). Γηγενείς από τα Ιωάννινα, την Εύβοια, την Ηλεία, τη Μεσσηνία, κ.λπ αναζητούν για στέγαση ένα παράπηγμα στο Δουργούτι (Χάρτες 3, 8, 14). Οι νέοι πληθυσμοί στεγάζονταν στα παραπήγματα που εγκατέλειπαν οι προηγούμενοι οικιστές, ως επί το πλείστον Αρμένιοι:

Χάρτης 3: Μετακινήσεις οικογένειας εσωτερικών μεταναστών από την Εύβοια και εγκατάσταση σε παράπηγμα στο Δουργούτι. Μετεγκατάσταση στη Νέα Σμύρνη το διάστημα μέχρι να ολοκληρωθεί η κατασκευή των πολυκατοικιών και επιστροφή στη γειτονιά (1η και 2η γενιά). Το παιδί της οικογένειας δημιούργησε αυτόνομο νοικοκυριό. Οι γονείς έφυγαν από το Δουργούτι, νοικιάζοντας το διαμέρισμα, τη δεκαετία του 1970, και εγκαταστάθηκαν στο Πόρτο Ράφτη

«Και παρουσιάστηκε μια ευκαιρία, όπως του είπε ο Αρμένης, ένα παράπηγμα που θα έφευγε για την Αμερική ο συγγενής του, να το αγοράσουμε και να είμαστε όλοι μαζί κοντά. Και πράγματι το αγόρασε, πολύ λίγα λεφτά. Δεν το είδαμε καν. Κουβαλήσαμε με ένα φορτηγάκι της εποχής εκείνης, τρεις τροχούς, και πήγαμε. Το πρώτο που αντίκρισα ήταν το νούμερο…» (Ματίνα 10/12/2014).

Όμως η κοινωνική φυσιογνωμία της γειτονιάς δεν αλλάζει, αφού οι εσωτερικοί μετανάστες που εγκαθίστανται είναι επίσης φτωχοί:

«Εν τω μεταξύ επειδή υπήρχε παντού η φτώχια, ερχόντουσαν, ακούγανε εκεί στο συνοικισμό στο Δουργούτι, «πάμε, υπάρχουνε σπίτια να μείνουμε». Και ερχόνταν ο κοσμάκης, «χωνόντανε» στην παράγκα, δεν πλήρωνε ενοίκιο, ένα φως μόνο και δουλεύαν και ζούσαν […]και όποιος έβρισκε την ευκαιρία και μπορούσε ο ένας με τον άλλο – ο ένας με τον άλλο και κατοικηθήκαν όλα! Είχε και Αρμεναίους, ακόμα δεν είχανε φύγει όλοι» (Χριστίνα 3/11/2015).

Αυτή η συνεχής εναλλαγή πληθυσμού στις παράγκες ήταν ο λόγος που το πρόγραμμα κατεδάφισης των παραγκών και στεγαστικής αποκατάστασης των παραπηγματούχων οικογενειών αργούσε να υλοποιηθεί (Παπαϊωάννου 1975, 56-57).

Πρόγραμμα «εξυγίανσης» παραγκούπολης στο Δουργούτι: Ανέγερση συγκροτήματος εργατικών πολυκατοικιών

Με το σύνθημα «θάνατος στην παράγκα» ο Πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου έβαλε το 1965 τα θεμέλια για τη δημιουργία συγκροτήματος πολυκατοικιών στο Δουργούτι (Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο) για τη στέγαση προσφύγων και εσωτερικών μεταναστών με την κατεδάφιση των παραγκών και των «Ιταλικών» (Εικόνα 6).

Εικόνα 6: Άρθρο εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ, «Ο κ. Πρωθυπουργός εθεμελίωσε νέον οικισμόν εις Δουργούτι» (10/6/1965, 1)

Η εφαρμογή του τελικού προγράμματος από το Υπουργείο Πρόνοιας στην περιοχή ξεκίνησε το 1967 και ολοκληρώθηκε το 1971, την περίοδο της δικτατορίας. Όπως αναφέρουν κάτοικοι της γειτονιάς είχε προηγηθεί απογραφή των κατοίκων της παραγκούπολης. Η διανομή των 865 διαμερισμάτων στους δικαιούχους έγινε μετά από κλήρωση, λαμβάνοντας υπόψη τον αριθμό των μελών της κάθε οικογένειας (Παπαϊωάννου 1975, 59, 83). Αξίζει να σημειωθεί ότι, η ανέγερση της 12όροφης πολυκατοικίας (Εικόνα 7) έχει συμβολική αξία γιατί «κλείνει το θέμα προσφυγική στέγαση» (Ζαχαράκης 2016).

Εικόνα 7: Η 12όροφη στην οδό Σφιγγός 8 είναι η τελευταία του συγκροτήματος των εργατικών πολυκατοικιών που ανεγέρθηκε από το κράτος με στόχο τη στέγαση όσων κατοικούσαν σε παραπήγματα (Πηγή: Μυωφά Ν. 2015)

Η μετάβαση αυτή από τα παραπήγματα στις πολυκατοικίες, παρά το γεγονός ότι σήμαινε καλύτερες συνθήκες στέγασης για τους κατοίκους, επέφερε σημαντικές αλλαγές σε άλλα χαρακτηριστικά της γειτονιάς, όπως στην κοινωνική συνοχή και στο αίσθημα αλληλεγγύης μεταξύ των κατοίκων. Ένας κάτοικος περιγράφει τις αλλαγές που συνέβησαν στη γειτονιά:

«Αλλάξανε. Από τότες που κατεδαφιστήκαν όλα αυτά και έγιναν οι πολυκατοικίες ήρθανε από τον Ταύρο εδώ, από του Κουντουργιώτη – στους Αμπελόκηπους πίσω από το γήπεδο του Παναθηναϊκού. Και […] από τη Δραπετσώνα […] Και όπως καταλαβαίνετε δεν είχαν την ίδια νοοτροπία όλοι εδώ πέρα. Χάλασε μετά η γειτονιά, χάλασε!» (Βλάσης 22/11/2014).

Όσον αφορά τους Αρμένιους πρόσφυγες δεν ανήκαν στους δικαιούχους διαμερίσματος με το συγκεκριμένο κρατικό πρόγραμμα. Όσοι δεν είχαν στεγαστεί στην 4όροφη πολυκατοικία της οδού Ρενέ Πυώ 2 (Eικόνα 8)– που χτίστηκε με τη συνδρομή της Καθολικής Αρμένικης Εκκλησίας το 1958– μετεγκαταστάθηκαν σε άλλες προσφυγικές γειτονιές στον Καρέα, στη Νέα Σμύρνη και αλλού στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας (Αντωνίου 1995, 107) .

Εικόνα 8: Η πολυκατοικία της οδού Ρενε Πυώ 2 κατασκευάστηκε για τη στέγαση των Αρμενίων προσφύγων που κατοικούσαν σε παραπήγματα. Σήμερα εκτός από τους παλιούς κατοίκους στεγάζονται Αρμένιοι που εγκαταστάθηκαν στη γειτονιά σε μεταγενέστερες δεκαετίες (Πηγή: Μυωφά Ν. 2016)

Το Δουργούτι σήμερα

Από τις αρχές της δεκαετίας 1980 παρατηρούνται νέες εισροές κατοίκων στο Δουργούτι, όχι όμως τόσο έντονες όπως της προηγούμενης περιόδου. Οι κάτοικοι αυτοί –Αρμένιοι από Συρία, Ιράν, Λίβανο και εσωτερικοί μετανάστες από διάφορες περιοχές της χώρας– εγκαθίστανται σε διαμερίσματα τα οποία αγοράζουν ή νοικιάζουν από τους ιδιοκτήτες, παλαιούς δικαιούχους του Υπουργείου Πρόνοιας. Το νέο κύμα Αρμενίων (Χάρτες 4 & 5), αυτής της περιόδου, εγκαθίσταται στο Δουργούτι λόγω των ισχυρών δεσμών με τη γειτονιά.

Χάρτης 4: Μετακίνηση οικογένειας Αρμενίων από το Ιράν κατευθείαν στο Δουργούτι το 1986