Η χωροθέτηση του λιανικού εμπορίου και της βιοτεχνίας στην Αθήνα 1830-1925

Η Αθήνα, στον αιώνα που πέρασε από τα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας μέχρι την έλευση των προσφύγων και τον μεσοπόλεμο, άλλαξε ριζικά. Μια μεσαία πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με κοντά στις 10.000 κατοίκους, έγινε η πρωτεύουσα ενός νέου έθνους κράτους και μεγάλωσε μαζί του, φτάνοντας τις 300.000 πληθυσμού, αποκτώντας πολλαπλάσια έκταση και πλήθος νέων γειτονιών. Η νέα πρωτεύουσα αναβαθμίστηκε συμβολικά, προικίστηκε με σημαντικά νεοκλασικά κτήρια, έγινε έδρα του πρώτου πανεπιστήμιου στην ανατολική Μεσόγειο και πνευματικό κέντρο του ευρύτερου ελληνισμού. Εκτός από διοικητικό, γρήγορα έγινε και εμπορικό κέντρο, με τα μαγαζιά της να τροφοδοτούν την επαρχία με καταναλωτικά αγαθά. Τέλος, η Αθήνα μετά το 1870 μπήκε κι αυτή στην εποχή της βιομηχανίας μέχρι ενός σημείου -αλλά οι παραγωγικές δραστηριότητες στην πόλη συνέχισαν να είναι κατά κύριο λόγο υπόθεση μικρών βιοτεχνικών μονάδων (Αγριαντώνη 1995: 163).

Το μοντέλο χωροθέτησης των εμπορικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων άλλαξε κι αυτό. Η έξοδός τους από το παζάρι και η διάχυση των καταστημάτων στην πόλη συνοδεύτηκε από νέες μορφές συγκέντρωσης, διαφορετικές ανά κατηγορία επαγγελμάτων. Θα εξετάσουμε ξεχωριστά τις εξελίξεις στη βιοτεχνία, το λιανικό εμπόριο τροφίμων και το λιανικό εμπόριο ειδών όχι καθημερινής χρήσης, ενώ θα παραθέσουμε τα ευρήματά μας από την ποσοτική επεξεργασία δεδομένων για δύο επαγγέλματα, τους ξυλουργούς/επιπλοποιούς και τους κουρείς. Πριν προχωρήσουμε, δύο διευκρινίσεις. Πρώτον, η ανάλυσή μας θα περιοριστεί στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Έχουμε, πάντως, μια γενική εικόνα για τις μεγάλες στις αρχές του εικοστού αιώνα: όσον αφορά το λιανικό εμπόριο, πολυκαταστήματα και σούπερ μάρκετ δεν υπήρχαν ακόμα· τα μεγάλα μαγαζιά της εποχής ήταν έντονα συγκεντρωμένα στο κέντρο της πόλης, όπως και οι τράπεζες· φαίνεται ότι το ίδιο ίσχυε για το χονδρεμπόριο, ενώ οι βιομηχανίες, από το πιλοποιείο του Πουλόπουλου στα Πετράλωνα μέχρι το εργοστάσιο φανελών του Πυρρή στους Αμπελόκηπους, γενικά βρίσκονταν στις παρυφές της πόλης, περιοχές εργατικής κατοικίας όπου η γη ήταν πιο φτηνή και οι οχλούσες χρήσεις οχλούσαν λιγότερο. Δεύτερον, αγαθά και υπηρεσίες προσφέρονταν όχι μόνο από καταστήματα αλλά και από πλανόδιους, οι οποίοι απέσπασαν κι αυτοί ένα μερίδιο από την αύξηση της κατανάλωσης που σήμαινε η αύξηση του πληθυσμού. Οι “στάσιμοι”, που πλήθυναν πολύ μετά την έλευση των προσφύγων, έστηναν τον πάγκο τους στον δρόμο, στο ίδιο πάντως μέρος, συνήθως στο κέντρο της πόλης. Οι καθαυτό “πλανόδιοι” εξυπηρετούσαν ιδίως τις πιο απομακρυσμένες λαϊκές γειτονιές, όπου το δίκτυο των καταστημάτων ήταν λιγότερο πυκνό.

Σημείο αφετηρίας μας, το παζάρι. Στην προνεωτερική πόλη, τόσο στην οθωμανική Ανατολή όσο και στη δυτική Ευρώπη, τα εργαστήρια και τα μαγαζιά γενικά ήταν συγκεντρωμένα στον ίδιο χώρο και διαχωρισμένα από τις ζώνες κατοικίας (εννοείται ότι ο κανόνας γνώριζε αρκετές αποκλίσεις και εξαιρέσεις – Faroqhi 1994: 586-587). Η συγκέντρωση αυτή αποσκοπούσε ιδίως στον καλύτερο έλεγχο των τιμών, της ποιότητας των προϊόντων και της εφαρμογής των διαφόρων άλλων ρυθμίσεων από τις αρχές της πόλης αλλά και από τις συντεχνίες. Σύμφωνα με τον McGowan (1994: 696), από τον 18^ο αι. κ.ε. οι μάστορες επεδίωκαν τη συγκέντρωση στον χώρο, σε μια στρατηγική διατήρησης των μονοπωλιακών τους δικαιωμάτων που απειλούνταν καθώς το συντεχνιακό σύστημα διαβρωνόταν. Η τάση αυτή συγκέντρωσης κάθε επαγγέλματος σε ιδιαίτερο χώρο χαλάρωσε με την παρακμή των συντεχνιών –κι απ’ ό,τι φαίνεται όχι μόνο εκεί όπου το θεσμικό καθεστώς άλλαξε ριζικά, όπως στην Ελλάδα, αλλά και στην Οθωμανική αυτοκρατορία (για τη Θεσσαλονίκη βλ. Χεκίμογλου 1998). Στην Αθήνα η διασπορά των εμπορικών δραστηριοτήτων στον ιστό της πόλης είχε ξεκινήσει ήδη από το τέλος της τουρκοκρατίας (Καρύδης 2000 : 143).

Ωστόσο, παράλληλα με την τάση διάχυσης στην πόλη, συγκεντρώσεις συνέχισαν να παράγονται: λόγω των οικονομικών χωροθετικών πιέσεων συγκέντρωσης σε πιάτσες, σε διάφορους κλάδους· λόγω αδρανειών και του βάρους των διευθετήσεων του παρελθόντος· αλλά και επειδή και στο νέο θεσμικό πλαίσιο του ελληνικού κράτους ορισμένα καταστήματα πώλησης τροφίμων συνέχισαν να υπόκεινται σε ελέγχους από τις αρχές, οι οποίες επιδίωξαν την αναπαραγωγή του μοντέλου του παζαριού γι’ αυτά. Η αστυνομία μπορούσε να επιβάλει στους μαγαζάτορες μια συγκεκριμένη τοποθεσία, ενώ οι δήμοι φρόντιζαν να κατασκευάζουν κλειστές αγορές και να νοικιάζουν τα μαγαζιά τους με συμφέρουσες τιμές σε καταστηματάρχες συγκεκριμένων επαγγελμάτων, επιτυγχάνοντας έτσι τη διατήρηση μιας πιάτσας που μπορούσε να επιτηρείται εύκολα όσον αφορά πχ την τήρηση κανόνων υγιεινής. Μεγάλες σκεπαστές αγορές χτίζονται τον 19ο αιώνα από τον Πύργο μέχρι την Ερμούπολη, ενώ το μοντέλο αυτό εμφανίζεται ακόμα και στον μεσοπόλεμο (στην Αθήνα με την Αγορά της Κυψέλης) [1].

Ας ξεκινήσουμε από τα “εμπορικά”, τα μαγαζιά που πουλούσαν υφάσματα, ρούχα, παπούτσια, γυαλικά κλπ. Την αρχή της εξόδου από το παζάρι φαίνεται ότι έκαναν κάποιοι ευρωπαίοι έμποροι και ακολούθησαν οι ντόπιοι, με πρωτοπόρους όσους είχαν καταστήματα που απευθύνονταν σε αστικό κοινό (Καιροφύλας 1999). Η σύνδεση των νέων καταναλωτικών προτύπων με τα μαγαζιά που άνοιγαν στη νέα πόλη, στην Ερμού, την Αιόλου και τα γύρω στενά (Χατζημιχαήλ 2011: 76) οδήγησε στη σταδιακή παρακμή των μαγαζιών της παλιάς αγοράς και της περιφέρειάς της: μέχρι τα 1880 τα “αμπατζήδικα” και τα τσαρουχάδικα είχαν παρακμάσει οριστικά. Κύματα ίδρυσης μαγαζιών στο σημερινό εμπορικό κέντρο σημειώθηκαν τις δεκαετίες του 1860 και του 1890 (Λώζος 1984), ενώ η ίδρυση πιο εξειδικευμένων “καταστημάτων πολυτελείας”, όπως μυροπωλεία και ανθοπωλεία, αύξανε τη λάμψη του νέου εμπορικού κέντρου· βιτρίνες και φώτα έδιναν στην Αθήνα όψη μεγαλούπολης (Ακρόπολις 11 Οκτωβρίου 1888).

Η εικόνα που σχηματίζει κανείς από τους εμπορικούς οδηγούς που εκδίδονται από το 1875 ως το 1925 συνίσταται αφενός στην ύπαρξη των περισσότερων ειδών καταστημάτων σε όλες τις γειτονιές, αφετέρου στις ισχυρές τάσεις συγκέντρωσης ομοειδών καταστημάτων σε περιοχές του κέντρου -το οποίο συνδεόταν κατεξοχήν με τα καταστήματα που δεν πουλούσαν είδη «καθημερινής χρήσης» και είχαν ανάγκη από μια δεξαμενή πελατών μεγαλύτερη από τη συνοικιακή (Ball 2001). Με μια πρόχειρη ματιά εμφανίζονται πιάτσες σε διάφορα σημεία του εμπορικού τριγώνου: π.χ. όλα τα μαγαζιά ανδρικών καπέλων που καταγράφηκαν στον οδηγό του 1875 βρίσκονταν στην Αιόλου και των γυναικείων στην Ερμού –καταμερισμός που άλλαξε όταν μπήκε και η Σταδίου στον χάρτη, με τα γυναικεία είδη το 1898 να παραμένουν στην Ερμού αλλά τα ανδρικά να μετακομίζουν στη Σταδίου, και την Αιόλου να είναι γεμάτη μαγαζιά αλλά κατώτερης κατηγορίας πλέον (Ακρόπολις 27 Οκτωβρίου 1898). Η συγκέντρωση των καταστημάτων που απευθύνονταν σ’ ένα λαϊκότερο κοινό στη δυτική πλευρά του εμπορικού κέντρου, ως προέκταση της παλιάς αγοράς, επαληθεύεται και από τον οδηγό του 1899, όπου π.χ. όλα σχεδόν τα μαγαζιά με «έτοιμα ενδύματα» που καταγράφηκαν βρίσκονταν στην Αθηνάς και την πλατεία Δημοπρατηρίου.

Μια δεύτερη κατηγορία είναι τα μαγαζιά τροφίμων. Τα αρτοποιεία και τα παντοπωλεία από νωρίς διεσπάρησαν σε κάθε γωνιά της Αθήνας, όμως στα κρεοπωλεία, τα ιχθυοπωλεία και τα μανάβικα η εξέλιξη ήταν διαφορετική, καθώς για τη χωροθέτηση της αγοράς νωπών τροφίμων υπήρξε δημόσια μέριμνα. Ως το 1884 παρέμεναν συγκεντρωμένα σε υψηλό βαθμό στην Παλιά Αγορά, της οποίας τα ξύλινα παραπήγματα νοίκιαζε ο δήμος στους εμπόρους, καθώς και σε πρόχειρες συνοικιακές αγορές στου Ψυρρή και στη Νεάπολη [2]. Ειδικά όσον αφορά τα κρεοπωλεία και τα ιχθυοπωλεία οι λόγοι υγιεινής ήταν επιτακτικότεροι και οι ρυθμίσεις πιο αυστηρές, με την αστυνομία να απαγορεύει τη λειτουργία τους έξω από συγκεκριμένα μέρη (π.χ. Μπουκλάκος 1874: 415-416). Σε κάθε περίπτωση, οι άδειες από τον δήμο για τη λειτουργία κρεοπωλείων και μανάβικων έξω από τις αγορές δίνονταν με μεγάλη φειδώ πριν τη δεκαετία του 1880 (Ποταμιάνος 2011: 100). Η πολιτική αυτή άλλαξε τόσο λόγω της διόγκωσης της πόλης και της ανάγκης εξυπηρέτησης των νέων γειτονιών όσο και λόγω των δυσκολιών που προκάλεσε η καταστροφή της Παλιάς Αγοράς από πυρκαγιά το 1884. Το μοντέλο της κεντρικής αγοράς αποδυναμώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα αλλά δεν εγκαταλείφθηκε. Η Βαρβάκειος αγορά, της οποίας η κατασκευή ολοκληρώθηκε το 1886 (Μπίρης 1999: 169), συνέχισε να συγκεντρώνει το σύνολο των ιχθυοπωλείων και το 40% των κρεοπωλείων (Άστυ 14 Μαρτίου 1894). Τέλος, η διασπορά των μανάβικων στην πόλη συμβάδισε με τη δημιουργία κλειστής λαχαναγοράς το 1901 στην Πειραιώς, σε χώρο που εξυπηρετούσε τη μεταφορά των οπωροκηπευτικών της Κολοκυνθούς και του Ρέντη και τη χονδρική τους πώληση.

Χάρτης 1: Οι γειτονιές της Αθήνας 1875-1925

Η τελευταία διακριτή κατηγορία καταστημάτων είναι τα βιοτεχνικά. Τα εργαστήρια ήταν τα πρώτα καταστήματα που διαχύθηκαν στην πόλη, μολονότι στη δεκαετία του 1830 συνέχισαν να παρουσιάζουν υψηλές συγκεντρώσεις στην περιοχή δυτικά της Ερμού (Χατζημιχαήλ 2011: 75). Και επί τουρκοκρατίας πολλά εργαστήρια βρίσκονταν έξω από την Αγορά, επειδή χρειάζονταν χώρο ή νερό (Τραυλός 1993: 218-219). Φυσικά πολλές βιοτεχνίες συνέχισαν να χωροθετούνται (πλειοψηφικά αλλά όχι αποκλειστικά) στη βάση της λογικής της πιάτσας. Παραδειγματική εδώ είναι η μελέτη της Αγριαντώνη 1995 για το Μεταξουργείο και τη διαδικασία συγκέντρωσης σ’ αυτό “βαριών” δραστηριοτήτων (μεταλλουργεία, ξυλουργεία κλπ): ενίοτε η θέση της πιάτσας καθοριζόταν από παλιότερες λειτουργίες της πόλης που έχουν εγγραφεί στις δομές της, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα των αμαξοποιείων στον παλιό συγκοινωνιακό κόμβο προς το τέλος της Ερμού.

Οι βιοτεχνίες βρίσκονταν διάχυτες τόσο σε περιοχές του κέντρου (ιδίως οι μη-οχλούσες δραστηριότητες κατασκευής ρούχων και παπουτσιών) όσο και στις λαϊκές γειτονιές. Το θεσμικό πλαίσιο δημόσιας ρύθμισης γενικά το επέτρεπε: το σχετικό διάταγμα του 1835 προέβλεπε ότι για την ίδρυση ορισμένων βιοτεχνιών με «βλαβεράν επιρροήν» απαιτούνταν η άδεια της αστυνομίας και η συγκατάθεση των γειτόνων, ενώ «τα λοιπά εργαστήρια, οσμήν δυσώδη ή βαρείαν απόζοντα ή θόρυβον προξενούντα, τοπίζονται εις αποκέντρους συνοικίας (μαχαλέδες) της πόλεως» (ΦΕΚ 19, 15 Μαΐου 1835). Το κατά πόσο εφαρμοζόταν αυστηρά το διάταγμα είναι ένα ερώτημα, και σίγουρα η επέκταση της Αθήνας άλλαζε τα δεδομένα ως προς το ποια περιοχή είναι “απόκεντρη”: έτσι, συναντά κανείς στον τύπο διαμαρτυρίες περιοίκων και αιτήματα απομάκρυνσης βιοτεχνιών από τη γειτονιά τους (Ποταμιάνος 2011: 96). Η μοναδική περίπτωση που εντοπίσαμε απόπειρα του κράτους να οριοθετήσει επακριβώς τον χώρο ενός βιοτεχνικού κλάδου αφορά τον πιο οχληρό: τα σιδεράδικα. Αστυνομική διαταγή του 1874 (Μπουκλάκος 1874: 360) τα περιόριζε στις οδούς και Αδριανού μετά το Μοναστηράκι (δηλαδή στα “Γύφτικα”, όπου βρίσκονταν από παλιά: Χατζημιχαήλ 2011: 79) και στη συνοικία του Μεταξουργείου, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1890 συζητιόταν η μεταστέγασή τους συντεταγμένα στην Ιερά οδό (Άστυ 26 και 31 Ιανουαρίου, 31 Μαρτίου, 9 και 30 Απριλίου 1894). Οι αντιδράσεις των σιδεράδων απέτρεψαν την υλοποίηση αυτών των σχεδίων (Παπαδιαμάντης 1896), και το 1928 η Ηφαίστου παρέμενε η κατεξοχήν πιάτσα των σιδηρουργείων (Αθάνατος 2001: 38-46).

Πίνακας 1: Η κατανομή των ξυλουργών, επιπλοποιών κλπ στις γειτονιές 1875-1925