Ανανεώνοντας την αρχιτεκτονική μνήμη: Ιστορικά κελύφη του Νέου Φαλήρου

Από το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα, η αρχιτεκτονική του προαστίου του Νέου Φαλήρου εμφανίζει έντονα κλασικιστικά και εκλεκτικιστικά στοιχεία. Λιγότερο γνωστή ως προς αυτό το χαρακτηριστικό, συγκριτικά με το κέντρο των Αθηνών, η περιοχή απετέλεσε θερινό θέρετρο για τις ευκατάστατες αθηναϊκές οικογένειες έως τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα κυρίως λόγω της εγγύτητας προς την θάλασσα. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η περαιτέρω οικοδομική δραστηριότητα αναπτύχθηκε σταδιακά και συνδέθηκε με την πρακτική της αντιπαροχής, συχνά εις βάρος της πρότερης κατασκευής. Το νέο αυτό μοντέλο ανάπτυξης επηρεάστηκε από το ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο, καθώς η σταδιακή αύξηση του αριθμού των μονίμων κατοίκων και η αναδιαμόρφωση της συνοικίας απαιτούσε κελύφη (κτίρια) περισσότερο λειτουργικά και εναρμονισμένα με τους ολοένα εντονότερους ρυθμούς ζωής. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να αναδείξει την διαχρονική παρουσία των ιστορικών κελυφών του Νέου Φαλήρου και να συμβάλλει στην ευρύτερη επιστημονική συζήτηση σχετικά με την διαχείριση της αρχιτεκτονικής συμβολικής στο σύγχρονο πλαίσιο. Ειδικότερα, η σχέση της (νεο)κλασικής μορφολογίας με τις δυτικο-ευρωπαϊκές αναπαραστάσεις του Ελληνισμού κατά τον 19^ο αιώνα προσδίδει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην μελέτη των συμβολικών χαρακτηριστικών της ιστορικής Νεο-Φαληρικής κατασκευής. Η ανανέωση της τοπικής αρχιτεκτονικής μνήμης, καθώς και η ταυτόχρονη σύνδεσή της με τα σύγχρονα διακυβεύματα σε διάφορες κλίμακες, μπορούν να συνεισφέρουν στην κατανόηση των εσωτερικών αντιφάσεων και στην αναγκαία ανασύνθεση.

Χάρτης 1: Το Νέο Φάληρο και οι γειτνιάζοντες δήμοι

Όταν ο Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης θεωρητικοποίησε τον όρο «Οικιστική» (Ekistics) ως επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών, έθεσε στο κέντρο της ανάλυσής του ένα σύστημα αποτελούμενο από πέντε στοιχεία/επιστημονικά εργαλεία τα οποία ιδωμένα υπό διαφορετικά πρίσματα (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, τεχνολογικό, πολιτισμικό), εξηγούν την δομή, λειτουργία και εξέλιξη των οικιστικών μονάδων: φύση, άνθρωπος, κοινωνία, κελύφη και δίκτυα (Doxiadis, 1968). Από αυτά τα στοιχεία, τα κελύφη (κτίρια) αποτελούν την υλική έκφραση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στην δημογραφική εξέλιξη, την οικονομική ανάπτυξη, τους ιστορικούς και κοινωνικούς συσχετισμούς, καθώς και τις πολιτισμικές αναφορές στα πλαίσια της πόλης, του προαστίου ή της κοινότητας. Βρίσκονται δε σε άμεση επαφή με τα δίκτυα μετακίνησης και κυκλοφορίας, με τις επικρατούσες αισθητικές δυνάμεις καθώς και με την ελαστικότητα (resilience) του τοπικού κοινωνικού ιστού.

Στην σύγχρονη εποχή, τα ιστορικά κελύφη βοηθούν την σύνδεση του παρόντος με την παράδοση καθώς συμβάλλουν στην κατανόηση αφενός των δυνάμεων που ασκήθηκαν και συνεχίζουν να ασκούνται πάνω στην πόλη (οικονομία, πολιτισμικά μοντέλα, ιδέες και πρότυπα, παγκοσμιοποίηση) και αφετέρου της ικανότητας της πόλης να αντισταθεί στις συγκεκριμένες πιέσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, το ιστορικό κτιριακό δυναμικό του Νέου Φαλήρου -προαστιακός κόμβος ανάμεσα στο αθηναϊκό κέντρο και το λιμάνι του Πειραιά- προσφέρει μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για την ανίχνευση της ταυτότητας της τοπικής αρχιτεκτονικής μνήμης στον χώρο και τον χρόνο και την σύνδεση αυτής με τις ευρύτερες γεωπολιτικές και κοινωνικές δομές.

Με την πλάτη στην θάλασσα: Η επίκτητη Νέο-φαληρική εσωστρέφεια 

Κατά την περίοδο που ακολούθησε την Κατοχή και τον Εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα, δημιουργήθηκε το θέμα της ανοικοδόμησης. Με την ενίσχυση του σχεδίου Marshall και την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 (Alogoskoufis, 1995), η ανάπτυξη της οικοδομικής δραστηριότητας ήταν ραγδαία και συνδέθηκε πάραυτα με την πολιτική σταθεροποίηση και το αίσθημα χρηματοοικονομικής ασφάλειας των κατοίκων (σημασία της εγγείου ιδιοκτησίας). Παράλληλα, η οριζόντια κινητικότητα του ελληνικού πληθυσμού (από την επαρχία στα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα) δημιούργησε την ανάγκη για γρήγορες και οικονομικές κατασκευές, γεγονός που συνδέθηκε σταδιακά με φαινόμενα όπως η εμπορευματοποίηση και τυποποίηση της κατοικίας και η υποβάθμιση έως και συστηματική καταστροφή του αρχιτεκτονικού τοπίου και της αισθητικής ποιότητας (Πρεβελάκης, 2001). Ο ελληνικός κινηματογράφος της δεκαετίας του 1960 προέβαλε το πλαίσιο ζήτησης της νέας μεταπολεμικής κατοικίας, όπου η αστικοποίηση συνδεόταν συμβολικώς με την κοινωνική άνοδο και πρακτικώς με τις λειτουργικές ανέσεις που προσέφερε το διαμέρισμα σε πολυκατοικία [1]. Συνεπώς, η ελληνική οικοδομή της περιόδου 1955-1967 λειτούργησε στην βάση του τριπτύχου σταθεροποίηση-αστικοποίηση-αστική αναγέννηση και στηρίχθηκε εν πολλοίς στο σύστημα της αντιπαροχής [2].

Η είσοδος της πολυκατοικίας στο αστικό τοπίο [3] και οι νέοι ρυθμοί ζωής επηρέασαν, αν και με σημαντική καθυστέρηση σε σύγκριση με το αθηναϊκό κέντρο, και τις περιφερειακές συνοικίες οι οποίες άρχισαν να εκσυγχρονίζονται με κόστος το αισθητικό αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι συνοικίες των Καμινίων, Ρέντη και Νέου Φαλήρου όπου οι εργάτες της βιομηχανικής ζώνης της οδού Πειραιώς βρίσκουν μία θέση μέσα στις καινοφανείς αστικές επιταγές της εποχής: από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, η αντιπαροχή αντικαθιστά σταδιακά την μονοκατοικία και ορισμένα ιστορικά κελύφη, ενώ παράλληλα μετατρέπει μία ολόκληρη τάξη μικροαστών σε ιδιοκτήτες. Την ίδια στιγμή, το Νέο Φάληρο εξελίσσεται σε κόμβο ανάμεσα στην Αθήνα και το λιμάνι του Πειραιά το οποίο ήδη από την δεκαετία του 1960 λειτουργεί ως δεύτερο κέντρο. Η αλλαγή αυτή ήταν αποτέλεσμα της εσωτερικής μετανάστευσης και των γεωπολιτικών συνθηκών καθώς και του συνδυασμού συμφόρησης και ρύπανσης που επέφερε ο πολλαπλασιασμός των αυτοκινήτων στους κεντρικούς δρόμους των Αθηνών: από την μία πλευρά, η εισροή των εσωτερικών μεταναστών και η δημιουργία παροικιών από νησιώτες [4] στα νότια προάστια (Georgikopoulos, 2018a) και, από την δεκαετία του 1980, το αντίστροφο ρεύμα ηθελημένης εγκατάλειψης του κέντρου από τις εύπορες αθηναϊκές οικογένειες με κατεύθυνση τα πάλαι ποτέ προάστια παραθερισμού.

Σε αυτό το πλαίσιο, το Νέο Φάληρο επωφελείται από την συνεπαγόμενη ανάπτυξη οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων (εμπόριο, βιομηχανίες, κέντρα διασκέδασης, εστίαση), οι πελάτες και οι υπάλληλοι των οποίων μετακινούνται όλο και περισσότερο με ιδιωτικό αυτοκίνητο. Στον αντίποδα, και παρά τις φωτεινές εξαιρέσεις πολεοδομικής πολιτικής [5], η τοπική αρχιτεκτονική μνήμη διακόπτεται: με την έλευση της πολυκατοικίας το Νέο Φάληρο μετατρέπεται από ένα πλούσιο και πολυσύνθετο τοπίο σε ένα άοσμο προάστιο μεσαίας κλίμακας· το κόστος του αναγκαίου συμβιβασμού για την εύρεση κοινωνικο-πολιτικών και οικονομικών ισορροπιών στο εσωτερικό μίας μεταπολεμικής, μετεμφυλιακής και ψυχροπολεμικής Ελλάδας.

Η άναρχη προαστιοποίηση του αθηναϊκού πληθυσμού και η συγκέντρωση των εσωτερικών μεταναστών σήμαινε διασκορπισμό των δραστηριοτήτων, πολλαπλασιασμό των κυκλοφοριακών προβλημάτων, αλλά και διοικητική αποκέντρωση, ανάγκη για ανανέωση του συστήματος δημοσίων μεταφορών, καθώς και θέσεις εργασίας σε τοπική κλίμακα. Το φαινόμενο μεταφράστηκε όμως και σε άναρχη δόμηση και εκσυγχρονισμένα πολυώροφα -«παλατάκια λουξ με όλα τα κομφόρ» (Μυλωνάκη, 2012)- στην θέση των ιστορικών κελυφών του τέλους του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα, ως θυσία στην ανάπτυξη και στην απαραίτητη δημογραφική και κοινωνική ανανέωση. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και κυρίως από τo 1980, το Νέο Φάληρο θα υποστεί σοβαρές κατεδαφίσεις παλαιότερων κτισμάτων και ο πληθυσμός θα προτιμήσει την ασφάλεια της εσωστρέφειας και της αρχιτεκτονικής λήθης. Σε τι έγκειται όμως η τοπική αρχιτεκτονική μνήμη; Με ποιες ιστορικο-κοινωνικές διεργασίες συνδέεται; Και μέσω ποιας συμβολικής αλληλεπιδρά με ευρύτερες γεωγραφικές κλίμακες;

Η περίοδος του «στρατηγικού κοσμοπολιτισμού»

Μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, το Νέο Φάληρο ήταν τόπος συνάντησης του αστικού αθηναϊκού πληθυσμού με μέρος του πειραϊκού προλεταριάτου. Σε κοντινή απόσταση από τις τοπικές βιομηχανίες-φάμπρικες (όπως π.χ. ο Ατμοηλεκτρικός σταθμός-ΑΗΣ Ν. Φαλήρου, η σοκολατοποιία ΙΟΝ, τα εργοστάσια ΧΡΩΠΕΙ, ΕΛΑΙΣ, Μινέρβα, ΗΒΗ, Α.Ε. Κεραμεικός, η υποδηματοποιία Ινδιάνα, η χαρτοποιία Σαραντόπουλος, τα Ελληνικά Υφαντήρια κλπ), βρίσκονταν διάσπαρτες εξοχικές κατοικίες κλασικίζοντος και εκλεκτικιστικού ρυθμού οι οποίες κατοικούνταν από ευκατάστατους Αθηναίους κυρίως κατά την θερινή περίοδο.

Στο παραλιακό μέτωπο, τα μεταφερθέντα από την περιοχή της Ζέας λουτρά και ο Ναυτικός Όμιλος αποτελούσαν επίσης έναν σημαντικό δια-ταξικό χώρο συνάντησης για τα μέλη της τοπικής κοινότητας καθώς στην κοσμοπολίτικη πλαζ συνέρρεαν κάτοικοι των διαφόρων Πειραϊκών συνοικιών αλλά και Αθηναίοι αστοί με τις οικογένειές τους. Ομοίως, το δημόσιο σχολείο απετέλεσε χώρο συνύπαρξης και ουσιαστικής ώσμωσης, όπου μαθητές προερχόμενοι από διάφορες κοινωνικο-οικονομικές τάξεις δημιούργησαν και διατήρησαν σημαντικούς διαπροσωπικούς δεσμούς. Συνέπεια του τελευταίου, τα τοπικά ιστορικά κελύφη δεν έμεναν αποκομμένα από τον υπόλοιπο κοινωνικό ιστό αφού, επ’ευκαιρία γιορτών και πάρτυ, τα παιδιά των ιδιοκτητών προσκαλούσαν εκεί φίλους και συμμαθητές.

Η, συνδεόμενη με την ελαφρά τοπική εκβιομηχάνιση και τον τουρισμό πολυτελείας (ξενοδοχεία Ακταίον και Μέγα Ξενοδοχείον του Φαλήρου, υπαίθριο κιόσκι καλλιτεχνικής κίνησης – αναψυκτήριο Ταραντέλλα), οικονομική ανάπτυξη του Νέου Φαλήρου προσέλκυσε σταδιακά επιχειρηματίες, εργατο-υπαλλήλους, ευκατάστατους Πειραιώτες (όπως π.χ. ο λογοτέχνης Πέτρος Αποστολίδης/Παύλος Νιρβάνας) και συνταξιούχους Αθηναίους ως μόνιμο πληθυσμό εμπλουτίζοντας το αρχιτεκτονικό τοπίο με μονοκατοικίες και διπλοκατοικίες οι οποίες, ακολουθώντας το ρεύμα του νεο-ιστορισμού του Μεσοπολέμου, αποτελούσαν πραγματικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα (Εικόνες 1-3). Η τάση αυτή χαρακτήρισε την συνοικία μέχρι και την δεκαετία του 1960.

Εικόνες 1-3: Προπολεμικά κτίρια στο Ν. Φάληρο.

Πηγή: Ιωάννης Γεωργικόπουλος.

Η κοινωνική σύνθεση και η δημογραφική εξέλιξη του Νέου Φαλήρου (Γράφημα 1) [6] αποδεικνύουν την εξωστρέφεια και τον κοσμοπολιτισμό που χαρακτήριζε το προάστιο ως χώρος ώσμωσης αυτών των ετερόκλιτων στοιχείων, στα οποία είχαν ήδη προστεθεί ως μόνιμοι κάτοικοι οι προσφυγικοί μικρασιατικοί πληθυσμοί [7] και οι αστοί απόγονοι και κληρονόμοι των ιδιοκτητών ορισμένων ιστορικών κελυφών (όπως για παράδειγμα οι οικογένειες Γιαννοπούλου, Γουσέτη, Κοτζαμάνογλου, Λοράνδου, Παπαγγελή, Φαραώ, Χριστοφή κ.α.)

Γράφημα 1: Δημογραφική εξέλιξη Ν. Φαλήρου 1889-1961

Ο εξωστρεφής χαρακτήρας του προαστίου εγγραφόταν στην συνέχεια του ρεύματος του τελευταίου τετάρτου του 19^ου αιώνα, περίοδος κατά την οποία το Νέο Φάληρο άρχισε να οργανώνεται και να αναπτύσσεται παράλληλα με την από το 1870 έντονη οικοδομική δραστηριότητα στον Πειραιά (Μαλικούτη, 2004). Η παράκαμψη του ατμοκίνητου σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς επί βασιλείας Γεωργίου Α’ (ΦΕΚ 18/1869-Διάταγμα περί της συνδέσεως των εν Φαλήρω θαλασσίων λουτρών μετά της του απ’Αθηνών εις Πειραιά σιδηροδρόμου γραμμής), ώστε να δοθεί πρόσβαση στα λουτρά του Φαληρικού όρμου, άνοιξε τον δρόμο για την ανάπτυξη της τοπικής περιαστικής αρχιτεκτονικής. Στην συνέχεια, το ατμοκίνητο (1887) και μετέπειτα ηλεκτροκίνητο τραμ απετέλεσε μία εναλλακτική επιλογή για την διαδρομή Αθήνα-Φάληρο. Από την δεκαετία του 1880, οι πρώτες εξοχικές κατοικίες άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και να γίνονται χώροι συγκέντρωσης αστών αθηναϊκών οικογενειών και λογοτεχνικών κύκλων. Σημαντικό παράδειγμα αποτελεί η έπαυλη του σατυρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή (Εικόνα 4), όπου οργανώνονταν φιλολογικές βραδιές με την συμμετοχή γνωστών λογοτεχνών της Νέας Αθηναϊκής Σχολής (Γενιά του 1880). Παράλληλα το Νέο Φάληρο αναγνωρίζεται ως συνοικισμός του Δήμου Πειραιά (1876) και στην απογραφή του 1889 αριθμεί 242 μόνιμους κατοίκους.

Εικόνα 4: Η οικία Σουρή στο Ν. Φάληρο.

Πηγή: Ιωάννης Γεωργικόπουλος

Μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, το προάστιο κατέχει θέση στους προτεινόμενους ρυμοτομικούς σχεδιασμούς είτε με την μορφή σχεδίων συγκροτήματος επαύλεων σε ανόμοια οικόπεδα τα οποία θα ακολουθούσαν τους καμπύλους δρόμους των κλίσεων του ποταμού Κηφισού (όπως π.χ. τα σχέδια του Ludwig Hoffmann) είτε με την μορφή μελετών (όπως αυτές του Στυλιανού Λελούδα) με εισηγήσεις για την δημιουργία ζώνης αναψυχής («Ακτών περιοχή») από το Τουρκολίμανο ως το Παλαιό Φάληρο (Φιλιππίδης, 1984: 116-120).

Η ανέγερση των εν λόγω κτιρίων καθώς και πολυτελών ξενοδοχειακών μονάδων (Ακταίον και Μέγα Ξενοδοχείον) επί του παραλιακού μετώπου βασίστηκε στην κλασικιστική παράδοση, ενσωματώνοντας όμως διάφορες εκλεκτικιστικές προσμίξεις. Η ποικιλία αυτή από επιδράσεις, συνδυασμούς και μεταμορφώσεις συνδυάστηκε με έναν σεβασμό απέναντι στις τοπικές συνθήκες και κοινωνικές ανάγκες του Νέου Φαλήρου: κελύφη δεύτερης κατοικίας (μικρή κλίμακα), παραθερισμού και ψυχαγωγίας ενταγμένα σε ένα θαλασσινό τοπίο αστικού χαρακτήρα. Παρά την γενικότερη εικόνα εγκατάλειψης, μπορούμε ακόμα και σήμερα να βρούμε δείγματα μικτής αρχιτεκτονικής όπου ο ώριμος και ο λαϊκός νεοκλασικισμός (Εικόνες 5-12) συναντούν τον πολυκεντρικό εκλεκτικισμό (Εικόνες 13-15) και την γραφική αρχιτεκτονική (Εικόνες 16-17) σε έναν συγκερασμό διαφόρων μορφολογικών στοιχείων με το τοπικό ιδίωμα.