Μαρούσι. Η εξέλιξη της κοινωνικής και δημογραφικής του φυσιογνωμίας τις τελευταίες δεκαετίες
2022 | Μαρ
Η ενσωμάτωση στον πολεοδομικό ιστό
Το Μαρούσι αποτελεί οικισμό της Αττικής με ιστορία που ξεκινά από το αρχαίο Άθμονον (Μουρουγκλού 2010). Από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, μέχρι και τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, το Μαρούσι αποτελούσε έναν πολεοδομικά ανεξάρτητο οικισμό στο βόρειο τμήμα του λεκανοπεδίου της Αττικής, όπως φαίνεται και στο χάρτη 1 [1] . Όπως προκύπτει από τον ίδιο χάρτη, το Μαρούσι ενσωματώθηκε σταδιακά στον πολεοδομικό ιστό της πόλης, ιδίως από τη δεκαετία του 1970 και μετά.
Χάρτης 1: Η σταδιακή επέκταση του πολεοδομικού ιστού στην Αττική και η ενσωμάτωση του Μαρουσιού
Πηγή: Αβδελίδη (2000: 30)
Η ταχεία άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης των κατοίκων
Η εξέλιξη της κοινωνικής φυσιογνωμίας του Μαρουσιού ακολούθησε τη γενική πορεία της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας, που χαρακτήρισε το σύνολο της πόλης και η οποία παρουσίασε ιδιαίτερο δυναμισμό κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Η ανοδική πορεία για τον πληθυσμό στο Μαρούσι, ωστόσο, φαίνεται ότι ήταν πιο έντονη από εκείνη του συνόλου της πόλης, όπως φαίνεται και από τη συγκριτική του θέση στους χάρτες 2 και 3. Στον χάρτη 2, όπου παρουσιάζονται οι δήμοι του λεκανοπεδίου ανάλογα με το ποσοστό των αναλφάβητων κατοίκων τους το 1961, το Μαρούσι βρίσκεται στην ενδιάμεση κατηγορία, ανάμεσα στο κέντρο και τις γύρω περιοχές του με τους πιο μορφωμένους κατοίκους και στις περιοχές της περιφέρειας του λεκανοπεδίου—ιδίως της δυτικής—όπου το ποσοστό αναλφαβητισμού ήταν το υψηλότερο. Η εικόνα αυτή αλλάζει πλήρως το 2011 σύμφωνα με τον χάρτη 3 και τον πίνακα 1, όπου παρουσιάζονται οι δήμοι της Αττικής ανάλογα με το ποσοστό των ενήλικων κατοίκων τους με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης (μέχρι και εννεαετή [υποχρεωτική]). Το Μαρούσι βρίσκεται πλέον μεταξύ των περιοχών με τη χαμηλότερη συγκέντρωση κατοίκων με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης.
Χάρτης 2: Ποσοστό αναλφαβητισμού στον πληθυσμό των δήμων του λεκανοπεδίου Αττικής, 1961
Πηγή: Μαλούτας (2018: 103)
Χάρτης 3: Ποσοστό κατοίκων με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης (μέχρι και υποχρεωτική) στην Αττική, 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Πίνακας 1: Ποσοστό κατοίκων με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης (μέχρι και υποχρεωτική) σε επιλεγμένη ομάδα δήμων της Αττικής, 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Η εξέλιξη της ηλικιακής φυσιογνωμίας
Η ηλικιακή δομή στο σύνολο της Περιφέρειας Αττικής, αλλά και στο σύνολο της χώρας, άλλαξε σημαντικά την περίοδο 1991 – 2011. Βασικό στοιχείο αυτής της αλλαγής ήταν η μείωση του ποσοστού των παιδιών (0 έως 14 ετών) και η αύξηση των ηλικιωμένων (65 ετών και άνω). Στο Μαρούσι, σε σχέση με το σύνολο της Περιφέρειας, το αυξημένο ποσοστό των παιδιών μειώθηκε και πλησίασε εκείνο της Περιφέρειας και, παράλληλα, το ποσοστό των ηλικιωμένων, που ήταν χαμηλότερο, ξεπέρασε τον μέσο όρο της Περιφέρειας (Πίνακας 2).
Πίνακας 2 Ποσοστό παιδιών (0-14 ετών) και ηλικιωμένων (65 ετών και άνω) στο σύνολο του πληθυσμού, 1991 και 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Στα δύο ακόλουθα διαγράμματα (1 και 2) παρουσιάζεται η εξέλιξη της ηλικιακής φυσιογνωμίας ορισμένων ενδεικτικών δήμων της Περιφέρειας Αττικής, σε σχέση με το σύνολο της Περιφέρειας. Στα διαγράμματα αυτά αναφέρεται ο συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ), ο οποίος είναι το κλάσμα του ποσοστού της ηλικιακής κατηγορίας αναφοράς στον κάθε δήμο διά του αντίστοιχου κλάσματος στο σύνολο της Περιφέρειας. Έτσι, για παράδειγμα, ένας ΣΧ με τιμή 1,2 για τους 0-14 ετών στο δήμο Χ σημαίνει ότι στον δήμο Χ το ποσοστό των 0-14 ετών είναι 1,2 φορές μεγαλύτερο του ποσοστού της κατηγορίας αυτής στο σύνολο της Περιφέρειας. Από το Διάγραμμα 1 προκύπτει ότι την περίοδο 1991 – 2011 στο Δήμο Αμαρουσίου—όπως και σε άλλους όμορους με αυτόν δήμους, αλλά και σε ορισμένους δήμους στη δυτική πλευρά της πόλης—το ποσοστό των παιδιών μειώθηκε και πλησίασε το μέσο όρο της Περιφέρειας Αττικής. Αντίθετα, το ποσοστό των παιδιών αυξήθηκε σε δήμους που τοποθετούνται στα άκρα με βάση την ταξική φυσιογνωμία των κατοίκων τους (Φιλοθέη-Ψυχικό και Κηφισιά από τη μια πλευρά και Ασπρόπυργος από την άλλη). Από το Διάγραμμα 2 προκύπτει ότι η γήρανση είναι γενικό χαρακτηριστικό για τους περισσότερους δήμους της Περιφέρειας, εκτός του Δήμου Αθηναίων—λόγω της σημαντικής εισροής νέων μεταναστών και της εκροής μεσηλίκων και ηλικιωμένων—και ορισμένων δήμων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως ο Ασπρόπυργος.
Διάγραμμα 1: Συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ) για την ηλικιακή κατηγορία 0-14 ετών σε επιλεγμένη ομάδα δήμων της Αττικής, 1991 και 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Διάγραμμα 2: Συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ) για την ηλικιακή κατηγορία 65 ετών και άνω σε επιλεγμένη ομάδα δήμων της Αττικής, 1991 και 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Η ηλικιακή φυσιογνωμία μιας περιοχής δεν αφορά κατ΄ ανάγκη το σύνολό της. Στο Μαρούσι, οι νεότερες ηλικίες (0-14 ετών) συγκεντρώνονται κυρίως στις νεόδμητες περιοχές στο νότιο τμήμα του δήμου και δευτερευόντως στην ανατολική πλευρά (προς Μελίσσια και Βριλήσσια), ενώ οι ηλικιωμένοι εμφανίζουν σαφή συγκέντρωση στον παραδοσιακό πυρήνα στη βόρεια πλευρά του οικισμού που συνορεύει με την Κηφισιά και την Πεύκη (Χάρτες 5-6 και 7-8).
Χάρτες 4-5: Ποσοστιαία συγκέντρωση της ηλικιακής κατηγορίας 0-14 ετών στο εσωτερικό του Δήμου Αμαρουσίου ανά ΜΟΧΑΠ [2], 1991 και 2011
Χάρτες 6-7: Ποσοστιαία συγκέντρωση της ηλικιακής κατηγορίας 65 ετών και άνω στο εσωτερικό του Δήμου Αμαρουσίου ανά ΜΟΧΑΠ, 1991 και 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Η εξέλιξη της κοινωνικής φυσιογνωμίας
Όπως φάνηκε από την εξέλιξη του επιπέδου εκπαίδευσης των κατοίκων μεταξύ 1961 και 2011, η οποία αναφέρθηκε στην αρχή αυτού του κειμένου, το Μαρούσι μετατοπίστηκε από το μέσο της κοινωνικής ιεραρχίας των δήμων της Αττικής, όπου βρισκόταν το 1961, προς τις υψηλότερες θέσεις το 1991 και, ακόμη περισσότερο, το 2011. Αυτή η μετατόπιση γίνεται πιο σαφής αν εξετασθούν οι μεταβολές στην κοινωνικοεπαγγελματική φυσιογνωμία των κατοίκων του.
Αν εστιάσουμε στις μεγάλες ακραίες κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες—επαγγελματίες (όπως γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί) και στελέχη διοίκησης, από τη μια πλευρά, και εργατικά επαγγέλματα, από την άλλη—γνωρίζουμε ότι κατά τις τελευταίες δεκαετίες υπήρξε στην Αθήνα σημαντική διεύρυνση του ανώτερου κοινωνικοεπαγγελματικού πόλου και συρρίκνωση του κατώτερου (Μαλούτας 2018, 80). Το Μαρούσι είναι από τις περιοχές της πόλης όπου αυτές οι αλλαγές ήταν ιδιαίτερα έντονες, τόσο όσον αφορά τη μεγέθυνση του ανώτερου πόλου, όσο και τη συρρίκνωση του κατώτερου (Διαγράμματα 3 και 4).
Διάγραμμα 3 Ποσοστό επαγγελματιών και στελεχών διοίκησης στον ενεργό πληθυσμό σε επιλεγμένη ομάδα δήμων της Αττικής, 1971, 1991 και 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Διάγραμμα 4: Ποσοστό εργατικών επαγγελμάτων στον ενεργό πληθυσμό σε επιλεγμένη ομάδα δήμων της Αττικής, 1971, 1991 και 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Οι μεταβολές μεταξύ 1971 και 2011 ήταν ιδιαίτερα μεγάλες. Οι επαγγελματίες και τα στελέχη διοίκησης, στο σύνολο της Περιφέρειας Αττικής υπερτριπλασιάστηκαν (από 11% σε 37%). Για το Μαρούσι, όμως, η αύξηση αυτή ήταν πολύ μεγαλύτερη: από 10,6% σε 55,4%. Ανάλογη πορεία είχαν και όμοροι δήμοι με αντίστοιχη κοινωνική φυσιογνωμία, όπως η Αγία Παρασκευή και το Χαλάνδρι. Οι δήμοι όπου οι κατηγορίες αυτές παραδοσιακά εμφάνιζαν τα υψηλότερα ποσοστά—όπως το Ψυχικό και η Φιλοθέη—έφτασαν σε ακόμη υψηλότερα ποσοστά το 2011 (70% περίπου) έχοντας όμως ξεκινήσει από υψηλά ποσοστά ήδη από το 1971 (35% περίπου). Συνεπώς, την περίοδο αυτή υπάρχει σύγκλιση του Μαρουσιού με τους παραδοσιακούς πόλους συγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών.
Όσον αφορά τα εργατικά επαγγέλματα, το Μαρούσι—και άλλοι όμοροι δήμοι με ανάλογη κοινωνική φυσιογνωμία και εξέλιξη—έχασε περίπου τα 4/5 σε ποσοστό μεταξύ 1971 και 2011 (από 49% σε 14,4%). Η σύγκλιση με τα παραδοσιακά προάστια συγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, όσον αφορά αυτόν τον κοινωνικοεπαγγελματικό πόλο, είναι ακόμη μεγαλύτερη από ότι για τον ανώτερο πόλο, καθώς το 2011 το ποσοστό των εργατικών επαγγελμάτων σχεδόν ταυτίζεται (περίπου 15%). Η σύγκλιση αυτή είναι αποτέλεσμα της μεγάλης μείωσης του ποσοστού των εργατικών επαγγελμάτων στο Μαρούσι (και στους όμορους δήμους με παρόμοια φυσιογνωμία) και, παράλληλα, της αύξησής του στα προάστια παραδοσιακής συγκέντρωσης των ανώτερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών μεταξύ 1971 και 2011. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για τη ραγδαία αύξηση του ποσοστού των μεσαίων και υψηλών-μεσαίων στρωμάτων σε κοινωνικά ανάμικτες προαστιακές περιοχές, ενώ στη δεύτερη για τη διατήρηση του πλέον αμιγούς ταξικού χαρακτήρα περιοχών έντονης συγκέντρωσης υψηλών κοινωνικών κατηγοριών, όπου η αύξηση των εργατικών επαγγελμάτων οφείλεται κυρίως στην αυξημένη ζήτηση για ανειδίκευτο δυναμικό—συχνά μετανάστες—που απασχολείται σε υπηρεσίες οικιακής βοήθειας.
Η ανοδική πορεία του Μαρουσιού στην κοινωνική ιεραρχία των περιοχών κατοικίας της αθηναϊκής μητρόπολης δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα της ελκυστικότητάς του ως περιοχής κατοικίας για υψηλά-μεσαία κοινωνικά στρώματα, αλλά και του ρόλου του ως τόπου εργασίας. Η γραμμική επέκταση του αθηναϊκού κέντρου επηρέασε τους δήμους που βρίσκονται στους μεγάλους οδικούς άξονες, όπως οι λεωφόροι Κηφισίας και Συγγρού. Το Μαρούσι επηρεάστηκε μάλλον περισσότερο από όλους τους εμπλεκόμενους δήμους, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Ποσοτικά επειδή το 2011 είχε πλέον γίνει ο δήμος με την τρίτη μεγαλύτερη αγορά εργασίας στην Αττική, μετά τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιά (Πίνακας 3).
Πίνακας 3: Μέγεθος αγορών εργασίας ανά δήμο στην Αττική, 2011 (αναφέρονται οι πρώτοι 11)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Όσον αφορά την ποιοτική διάσταση, η αγορά εργασίας στο Μαρούσι αποτελεί πλέον τόπο απασχόλησης των υψηλότερων θέσεων εργασίας στην Περιφέρεια Αττικής, ο οποίος περιβάλλεται και από έναν ευρύτερο κύκλο όμορων δήμων στους οποίους επεκτείνεται αυτή η αγορά εργασίας. Στον Πίνακα 4 αναφέρονται οι αγορές εργασίας της Αττικής με τη μεγαλύτερη περιεκτικότητα (ποσοστό) σε υψηλές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες (επαγγελματίες και στελέχη διοίκησης). Στον πίνακα αυτόν, το Μαρούσι κατέχει την πρώτη θέση, ακολουθούμενο από πέντε όμορους δήμους (Χαλάνδρι, Πεντέλη, Αγία Παρασκευή, Βριλήσσια και Φιλοθέη-Ψυχικό) όπου εκτείνεται πλέον μια ευρύτερη αγορά εργασίας με ανάλογα χαρακτηριστικά, για την οποία κέντρο αποτελεί το Μαρούσι.
Πίνακας 4: Ποσοστό επαγγελματιών και στελεχών διοίκησης ανά δήμο στην Αττική, 2011 (αναφέρονται οι πρώτοι 9)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Ένα ακόμη ποιοτικό χαρακτηριστικό της αγοράς εργασίας στο Μαρούσι είναι το πολύ χαμηλό ποσοστό των εργατικών επαγγελμάτων (30,6%), το οποίο είναι και το χαμηλότερο μεταξύ όλων των δήμων της Περιφέρειας Αττικής.
Οι εξελίξεις της κοινωνικής φυσιογνωμίας του Μαρουσιού που περιεγράφηκαν συνοπτικά πιο πάνω, αποτυπώνονται στους χάρτες 9 και 10, όπου παρουσιάζεται η κοινωνική τυπολογία των περιοχών κατοικίας στην Αττική με βάση την κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση των κατοίκων τους (Μαλούτας 2018, 120-121). Κατά την εικοσαετία 1991-2011, το Μαρούσι και οι γύρω περιοχές μοιάζει να περνούν στην ‘κυριαρχία’ των μεσαίων και, κυρίως, των υψηλών-μεσαίων στρωμάτων, με την έννοια της υπερεκπροσώπησής τους μεταξύ των κατοίκων τους. Στο Μαρούσι εξαλείφθηκαν οι λίγες περιοχές όπου υπερεκπροσωπούνταν τα εργατικά στρώματα, ενώ ανάλογη εξέλιξη παρατηρείται και σε όμορους και κοντινούς δήμους στα δυτικά (Πεύκη, Ηράκλειο και Λυκόβρυση).
Χάρτης 8: Κοινωνικοί τύποι περιοχής κατοικίας στη μητροπολιτική Αθήνα, MOXAΠ, 1991
Πηγή: Μαλούτας (2018: 121)
Χάρτης 9: Κοινωνικοί τύποι περιοχής κατοικίας στη μητροπολιτική Αθήνα, MOXAΠ, 2011
Πηγή: Μαλούτας (2018: 120)
Συμπερασματικά, κατά τις τελευταίες δεκαετίες το Μαρούσι άλλαξε τόσο ως προς την ηλικιακή δομή, όσο και την κοινωνική φυσιογνωμία. Όσον αφορά τις ηλικίες, το Μαρούσι ακολούθησε τη γενική πορεία της Περιφέρειας Αττικής με τη μείωση του ποσοστού των παιδιών (0-14 ετών) και την αύξηση του ποσοστού των ηλικιωμένων (65 ετών και άνω). Την πορεία αυτή, όμως, την ακολούθησε με πιο ταχείς ρυθμούς όσον αφορά και τις δύο αυτές ηλικιακές ομάδες. Η αλλαγή όσον αφορά την κοινωνική φυσιογνωμία του δήμου ήταν ιδιαιτέρως έντονη κατά την ίδια περίοδο. Το Μαρούσι ανέβηκε πολλές θέσεις στην κοινωνική ιεραρχία των περιοχών κατοικίας της Αττικής και πλησίασε σημαντικά το άνω άκρο της ιεραρχίας με τα παραδοσιακά προάστια υπερσυγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών. Η εξέλιξη αυτή για το Μαρούσι οφείλεται σε τρεις βασικούς λόγους: (1) Στην τροφοδότηση από τη σημαντική μετακίνηση μεσαίων και υψηλών-μεσαίων στρωμάτων από το κέντρο προς τα προάστια από το τέλος της δεκαετίας του 1970. (2) Στο γεγονός ότι αποτελούσε μια σχετικώς αραιοκατοικημένη περιοχή (μαζί με σημαντικά τμήματα των δήμων στην ανατολική και δυτική του πλευρά) όπου μπορούσαν να επεκταθούν οι σχετικώς κορεσμένες και πολύ ακριβές περιοχές παραδοσιακής συγκέντρωσης των υψηλών στρωμάτων με τις οποίες γειτονεύει άμεσα στο νότο (Φιλοθέη-Ψυχικό) και στο βορά (Κηφισιά). (3) Στη ραγδαία ανάπτυξη της τοπικής αγοράς εργασίας και στην κοινωνική φυσιογνωμία των θέσεων απασχόλησης την οποία προσφέρει, που ενίσχυσαν την ελκυστικότητα του Μαρουσιού ως τόπου κατοικίας για το εργασιακό δυναμικό υψηλών προσόντων και αποδοχών το οποίο απασχολείται στην ευρύτερη περιοχή.
[1] Ο χάρτης αυτός κατασκευάστηκε από την Καλλισθένη Αβδελίδη (2000) και αποτυπώνει τη σταδιακή επέκταση του πολεοδομικού ιστού στην Αττική με βάση έντυπους χάρτες του δομημένου χώρου της Αττικής σε διάφορες εποχές από το 1875 μέχρι το 1995.
[2] Μονάδα Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων. Αποτελεί χωρική μονάδα διαίρεσης του ιστού των μεγάλων ελληνικών πόλεων η οποία έχει συγκροτηθεί με βάση τους Απογραφικούς Τομείς της ΕΛΣΤΑΤ. Οι ΜΟΧΑΠ αποτελούν χωρικές ενότητες με πληθυσμό της τάξης των 1.200 ατόμων.
Αναφορά λήμματος
Μαλούτας, Θ. (2022) Μαρούσι. Η εξέλιξη της κοινωνικής και δημογραφικής του φυσιογνωμίας τις τελευταίες δεκαετίες, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/μαρούσι/ , DOI: 10.17902/20971.106
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Αβδελίδη, Καλλισθένη (2000) Οι διαδοχικές επεκτάσεις του ιστού της Αθήνας, στο Μαλούτας Θ (επιμ.) Κοινωνικός και Οικονομικός Άτλας της Ελλάδας: Οι Πόλεις, Αθήνα – Βόλος: ΕΚΚΕ – Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σ. 30-31.
- ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015) Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011. Διαδικτυακή εφαρμογή πρόσβασης και επεξεργασίας απογραφικών δεδομένων (https://panorama.statistics.gr/).
- Μαλούτας, Θωμάς (2018) Η Κοινωνική Γεωγραφία της Αθήνας. Κοινωνικές ομάδες και δομημένο περιβάλλον σε μια νοτιοευρωπαϊκή μητρόπολη, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.Μουρουγκλού, Άννα (2010) Αμαρούσιον. Όψεις της ιστορίας, της πόλης και του δήμου. Μαρούσι: Αλέξανδρος Ε.Π.Ε.
