Προσαρμογές στην οικονομική κρίση: ανακατανομή της τρωτότητας και παραγωγή νέων χρονίων κινδύνων

Κυβερνητικές προσαρμογές στην κρίση και οι κοινωνικές τους επιπτώσεις

Η κρίση δημοσίου χρέους και η μακροχρόνια ύφεση στη χώρα έχουν επιφέρει κοινωνικές, οικονομικές, δημογραφικές και περιβαλλοντικές αλλαγές που αυξάνουν την ανθρώπινη και κοινωνική τρωτότητα στους φυσικούς, τους περιβαλλοντικούς, αλλά και άλλους νέους κοινωνικούς κινδύνους ή ξεχασμένους που επανεμφανίζονται (όπως η ενεργειακή φτώχεια, ο υποσιτισμός, το πρόβλημα των άστεγων). Επιπλέον, η ανθρώπινη και κοινωνική τρωτότητα εντείνονται περισσότερο λόγω αύξησης της θεσμικής, της καταρρέουσας δηλαδή ικανότητας των θεσμών του κράτους πρόνοιας να ανταποκριθούν στις κρίσεις και τις πιεστικές ανάγκες που ανακύπτουν (Sapountzaki and Chalkias 2014).

Πώς δρομολογήθηκαν αυτές οι εξελίξεις; Από την αρχή της δημοσιονομικής κρίσης το 2010 η προσαρμοστικότητα (resilience) των ελληνικών κυβερνήσεων στη δημοσιονομική κρίση έλαβε τη μορφή της αποφυγής αθέτησης κρατικών οικονομικών υποχρεώσεων στο πλαίσιο μιας αμιγούς δημοσιονομικής και μακροοικονομικής θεώρησης. Ωστόσο, η εν λόγω προσαρμογή επιτεύχθηκε με περικοπές στους μισθούς και τις συντάξεις, αύξηση άμεσων και έμμεσων φόρων, απολύσεις, συρρίκνωση των δημοσίων παροχών του κράτους πρόνοιας και άλλες πολιτικές δημοσιονομικής εξυγίανσης. Πρόκειται για πολιτικές και μέτρα λιτότητας που –όπως προαναφέρθηκε– ενεργοποίησαν νέους χρόνιους κοινωνικούς κινδύνους (ή επανέφεραν παλαιότερους) με μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας να εκτίθεται άμεσα σε αυτούς, ιδιαίτερα τα διευρυμένα, σε σχέση με την προ-κρίσης περίοδο, ευάλωτα κοινωνικά στρώματα. Πλήθος νοικοκυριών στην Αθήνα αιφνιδιάστηκαν από την απότομη και απρόβλεπτη έκθεσή τους σε κινδύνους ανεργίας, φτώχειας, ενεργειακής φτώχειας, υποσιτισμού, ψυχολογικής κατάθλιψης, νοσηρότητας, πρόωρου θανάτου, έξωσης, αναγκαστικής μετανάστευσης. Με άλλα λόγια, πρόκειται για «μετάλλαξη» της κρατικής και μακρο-οικονομικής τρωτότητας σε ανθρώπινη και κοινωνική, καθώς και τη μετακύλιση της στα άμεσα εξαρτώμενα από το κράτος πρόνοιας κοινωνικά στρώματα.

Από τους χρόνιους κινδύνους που επανεμφανίστηκαν με την κρίση, οι πιο σοβαροί σχετίζονται με την υγεία. Η βιβλιογραφία προσφέρει ήδη ισχυρές ενδείξεις για τη σχέση μεταξύ επιπέδου εισοδήματος και δεικτών υγείας, όπως η νοσηρότητα, η θνησιμότητα, το προσδόκιμο ζωής και η πρόσβαση σε υπηρεσίες περίθαλψης (εικόνα 1). Η ανεργία, η μερική απασχόληση, η ανασφάλεια στην εργασία και η απώλεια στέγης οδηγούν ολοένα ευρύτερα στρώματα στον κοινωνικό αποκλεισμό και προκαλούν ψυχικές διαταραχές. Οι άνεργοι και τα μέλη των νοικοκυριών τους είναι εκτεθειμένοι σε μεγαλύτερο κίνδυνο πρόωρου θανάτου, χρόνιων ασθενειών και αναπηρίας. Μακροπρόθεσμα η ανεργία αυξάνει τον κίνδυνο αυτοκτονιών και συνδέεται, επίσης, με την αύξηση της κατανάλωσης αλκοόλ με προφανείς μακροπρόθεσμες συνέπειες για την υγεία (Μαλιαρού και Σαράφης 2012). Δημοσιεύσεις στο ιατρικό περιοδικό The Lancet (Economou et al. 2011) επιβεβαιώνουν την αύξηση αυτοκτονιών στην Αθήνα καθώς και των περιστατικών λοιμωδών ασθενειών (εικόνα 2).

Εικόνα 1: Απώλεια πρόσβασης συνταξιούχων σε υπηρεσίες και αγαθά περίθαλψης

Εικόνα 2: Η λιτότητα σκοτώνει

Η αυξημένη θεσμική τρωτότητα του συστήματος περίθαλψης (και πάλι λόγω της κρίσης) ενισχύει περαιτέρω τους κινδύνους υγείας. Σε συνθήκες οικονομικής ύφεσης, τα δημόσια κέντρα περίθαλψης πάσχουν από προβλήματα υποχρηματοδότησης λόγω περικοπής των σχετικών δημοσίων δαπανών. Το δημόσιο έλλειμμα και η ανεργία συμπιέζουν τα κονδύλια ασφαλιστικής κάλυψης και προκαλούν προβλήματα ρευστότητας και στα ιδιωτικά νοσοκομεία και κέντρα υγείας. Την ώρα που η ζήτηση για ιατρικές υπηρεσίες και μάλιστα δημόσιες αυξάνεται (λόγω απώλειας εισοδήματος και αύξησης περιστατικών ασθένειας) το ίδιο το σύστημα περίθαλψης νοσεί από μια προϊούσα συνθήκη τρωτότητας (Μαλιαρού και Σαράφης 2012).

Προσαρμογές νοικοκυριών και κοινωνικών ομάδων: Ποιοι επιβαρύνονται με τρωτότητα ή εκτίθενται σε νέες απειλές;

Από την πλευρά τους, οι τρωτές ομάδες, οι τοπικοί θεσμοί και οι κοινωνικές οργανώσεις αντιδρούν συχνά με καινοτόμες προσαρμογές για να διαχειριστούν τους κινδύνους της καθημερινότητας και την ενισχυμένη τρωτότητα τους (Sapountzaki 2012). Παραδείγματα ατομικής ή κοινωνικής προσαρμοστικότητας που είναι επωφελής και για το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον σήμερα και στο μέλλον είναι η στροφή των κατοίκων της Αθήνας στις δημόσιες μεταφορές για την αποφυγή του κόστους κατανάλωσης καυσίμων σε μετακινήσεις με ΙΧ, ο περιορισμός των οικιακών απορριμμάτων, η εξοικονόμηση ενέργειας στην κατοικία για την αποφυγή ακριβών λογαριασμών ηλεκτρικού ρεύματος (γράφημα 1), η δημιουργία κοινωνικών δομών καταπολέμησης της φτώχειας και της ακρίβειας (για παράδειγμα, κινήματα για την αποφυγή των μεσαζόντων, κοινωνικά παντοπωλεία, ιατρεία και φαρμακεία, δημοτικοί λαχανόκηποι (εικόνα 3), κέντρα σίτισης απόρων (εικόνα 4) κλπ). Αυτές οι δομές πετυχαίνουν μετακύλιση της τρωτότητας από τους περισσότερο στους λιγότερο τρωτούς. Για παράδειγμα, τα κοινωνικά παντοπωλεία την ώρα που προσφέρουν δωρεάν αγαθά πρώτης ανάγκης σε εκείνους που τα χρειάζονται, προσελκύουν ταυτόχρονα μέρος της πελατείας των υπεραγορών πουλώντας στο γενικό κοινό σε τιμές ίσες ή και χαμηλότερες.

Γράφημα 1: Κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στο Νομό Αττικής (1993 – 2011)