Φυσικοί κίνδυνοι και κίνδυνοι από την κλιματική αλλαγή στην Αθήνα
Δελλαδέτσιμας Παύλος – Μαρίνος|Σαπουντζάκη Καλλιόπη|Χαλκιάς Χρήστος
Δομημένο Περιβάλλον, Σχεδιασμός
2015 | Δεκ
Η ‘Εκθεση της Αθήνας σε Φυσικές Επικινδυνότητες
Ιστορικά η Αττική αποτελεί μια από τις πιο εκτεθειμένες σε φυσικούς κινδύνους περιφέρειες της Χώρας, κυρίως σεισμούς, πλημμύρες, καύσωνες και δασικές πυρκαγιές. Η υψηλή έκθεση της Αττικής και του λεκανοπεδίου της Πρωτεύουσας ειδικότερα, οφείλεται στην υψηλή συγκέντρωση πληθυσμού, δραστηριοτήτων, υποδομών και αποθεμάτων υψηλής αξίας σε μια περιορισμένη έκταση, που αποτελεί ταυτόχρονα ζώνη υψηλών επικινδυνοτήτων.
Η Αττική συγκαταλέγεται στις ελληνικές περιφέρειες με τις υψηλότερες μακροσεισμικές εντάσεις για τα τελευταία 50 χρόνια (Papanastasiou et al. 2008). Η έκθεση της Αττικής στη σεισμική επικινδυνότητα επανεκτιμήθηκε μετά το σεισμό της Πάρνηθας 1999 (με μέγεθος 5,9 R και επίκεντρο 18 χλμ ΒΔ του κέντρου της Αθήνας) που προκάλεσε περισσότερες από 140 απώλειες ζωής και ζημιές 3 δις ευρώ (χάρτης 1). Υπήρξε ο φονικότερος σεισμός των τελευταίων 50 ετών στην Ελλάδα (εικόνα 1) και οδήγησε στην αλλαγή του χάρτη σεισμικής επικινδυνότητας της χώρας. Ο νέος χάρτης, που αποτελεί τη βάση του Ελληνικού Κτηριοδομικού Αντισεισμικού Κανονισμού του 2000, καταχώρησε σημαντικό μέρος της Αττικής και τους βορειότερους Δήμους της πρωτεύουσας στη Ζώνη ΙΙ μέσης σεισμικότητας. Η δημόσια πολιτική πρόληψης του σεισμικού κινδύνου βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην αντισεισμικότητα των κατασκευών. Έτσι, το κτηριακό απόθεμα των αυθαιρέτων της Αττικής παραμένει εκτεθειμένο. Μετά το σεισμό του 1999, η περιορισμένη δημόσια οικονομική στήριξη της αποκατάστασης και ανασυγκρότησης κάλυψε μόνο τους ιδιοκτήτες κτηρίων (όχι τους ενοικιαστές) και κυρίως την κατοικία (όχι τις παραγωγικές δραστηριότητες). Κατά συνέπεια, η μετασεισμική ανασυγκρότηση δεν οδήγησε σε ουσιαστική μείωση της έκθεσης και τρωτότητας των πληγεισών περιοχών στον σεισμικό κίνδυνο. Μάλλον το αντίθετο συνέβη.
Χάρτης 1: Το επίκεντρο του σεισμού της Πάρνηθας 1999
Εικόνα 1: Καταστροφή του σεισμού του 1999 στην περιοχή του Δήμου Αχαρνών Αττικής
Πηγή: Π. Δελλαδέτσιμας, 1999
Η Αθήνα ταλαιπωρείται, επίσης, συχνά από πλημμύρες, παρά το γεγονός ότι η ανατολική πλευρά της Χώρας χαρακτηρίζεται από χαμηλή μέση ετήσια βροχόπτωση (~ 300mm). Οι καταιγίδες στην Αθήνα είναι σχεδόν τόσο συχνές όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η επιρρέπειά της σε πλημμύρες οφείλεται –εκτός από κλιματικούς και γεωμορφολογικούς– κυρίως σε παράγοντες σχετικούς με ανθρώπινες παρεμβάσεις (Koutsoyannis 2002). Λόγω της ραγδαίας αστικοποίησης και της αυθαίρετης ανάπτυξης, η πόλη σταδιακά απογυμνώθηκε από τη φυσική αντιπλημμυρική της προστασία καθώς το δίκτυο ρεμάτων της καλύφθηκε σε σημαντικό μήκος του (χάρτης 2) και οι φυτο-καλυμμένες επιφάνειες ελαχιστοποιήθηκαν. Παράλληλα, οι επανειλημμένες δασικές πυρκαγιές στους ορεινούς όγκους του λεκανοπεδίου αύξησαν την έκθεση των περιφερειακών ιδιαίτερα δήμων σε πλημμύρες. Το ιστορικό κέντρο της πόλης, με το μικτό αποχετευτικό δίκτυο, είναι περισσότερο θωρακισμένο από τους Δήμους που αναπτύχθηκαν αργότερα, και κυρίως αυτούς κατά μήκος της ακτής του Σαρωνικού.
Χάρτης 2: Το καλυμμένο και ακάλυπτο δίκτυο ρεμάτων στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας (Πηγή: Ίδια επεξεργασία)
Η Αττική συγκαταλέγεται στις περισσότερο πληγείσες από τους καύσωνες περιοχές της χώρας. Παρά το μεσογειακό, ήπιο κλίμα της, σημειώνονται σημαντικές θερμοκρασιακές διαφορές μεταξύ των εποχών. Θερμοκρασίες καύσωνα (380C και άνω) δεν είναι σπάνιες τους θερινούς μήνες και η θερμοκρασία 490C που καταγράφηκε στην Αθήνα το 1977 αποτελεί την υψηλότερη μέχρι σήμερα θερμοκρασία της Ευρώπης (WMO 2011). Ταυτόχρονα υφίσταται τις συνέπειες της λεγόμενης αστικής θερμικής νησίδας που συμβάλλει σε και ενισχύει θερμοκρασίες καυσώνων. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες εδάφους στην Αττική κατά το θέρος παρουσιάζονται σε Ελευσίνα–Ασπρόπυργο, Μέγαρα, το κέντρο της Αθήνας (λόγω αστικής θερμικής νησίδας) και τα Μεσόγεια (χάρτης 3). Η δημόσια διαχείριση των καυσώνων περιορίζεται σε μέτρα ετοιμότητας / έκτακτης ανάγκης.
Χάρτης 3: Τυπικός χάρτης θερμοκρασίας εδάφους της Αττικής κατά τη θερινή περίοδο*
*Με τους αριθμούς 1 έως 4 καταδεικνύονται οι τέσσερεις θέσεις-περιοχές των υψηλότερων κατά κανόνα θερμοκρασιών, τα Μέγαρα (1), Ελευσίνα-Ασπρόπυργος (2), Μεσόγεια (3) και το κέντρο της Αθήνας (4)
Πηγή: Keramitsoglou et al. (2011)
Με κριτήριο την αναλογία της καμένης δασικής έκτασης προς τη συνολική δασική κάλυψη, η Αττική είναι η περισσότερο πυρόπληκτη περιφέρεια της Χώρας την περίοδο 1991-2004 (26%). Πρωτογενώς εκτεθειμένοι στις δασικές πυρκαγιές είναι βέβαια οι παραθεριστικοί και άλλοι «δορυφορικοί» οικισμοί της Αθήνας και οι αυθαίρετες (ή μη) οικοδομικές αναπτύξεις σε δάση και δασικές εκτάσεις. Ωστόσο, όπως δείχνει η δραματική καταστροφή του εθνικού δρυμού Πάρνηθας το 2007 (από πυρκαγιά τα αίτια της οποίας επίσημα αποδίδονται σε βραχυκύκλωμα πυλώνα της ΔΕΗ) οι δευτερογενείς και μακροπρόθεσμες συνέπειες πλήττουν τους ίδιους τους κατοίκους της πρωτεύουσας. Η αποτέφρωση της τελευταίας μεγάλης δασικής έκτασης κοντά στην Αθήνα σημαίνει αλλαγή μικροκλίματος, θερμότερα καλοκαίρια, παρατεταμένους καύσωνες και πλημμύρες το χειμώνα. Η χειρότερη πτυχή του προβλήματος των δασικών πυρκαγιών είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα των αιτίων τους (περίπου 70%) καταγράφονται ως άγνωστα (γράφημα 1), γεγονός που περιορίζει δραστικά τη δυνατότητα ουσιαστικής πολιτικής πρόληψης.
Γράφημα 1: Τα αίτια δασικών πυρκαγιών Αττικής για την περίοδο 1991-2004
Πηγή: Καούκης 2009
Οι μορφές έκθεσης που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή (καύσωνες, πλημμύρες, δασικές πυρκαγιές) αναμένεται να αυξηθούν στο μέλλον. Σύμφωνα με μελέτη του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (Akylas et al. 2005) η Ελλάδα τη δεκαετία του ’90 παρουσίασε τριπλάσια αύξηση των καυσώνων σε σχέση με την τριακονταετή περίοδο που προηγήθηκε.
Ανθρώπινη, Κοινωνική και Θεσμική Τρωτότητα πριν και μετά την Κρίση
Το δυναμικό των απωλειών όσων εκτίθενται στις επικινδυνότητες εξαρτάται από την τρωτότητα τους, ή αλλιώς την προδιάθεση τους για την εκδήλωση βλαβών. Η τρωτότητα είναι πολύπλευρη: ανθρώπινη, κοινωνική, οικονομική, θεσμική, πολεοδομική, οικολογική … Η ανθρώπινη και κοινωνική τρωτότητα εξαρτάται από παράγοντες όπως η έλλειψη κοινωνικής συνοχής και η κατάσταση κοινωνικού αποκλεισμού, η φτώχεια, το φύλο και η ηλικία, η σύνθεση του νοικοκυριού, η ανεργία, το επίπεδο εκπαίδευσης, η κατάσταση υγείας, οι συνθήκες στέγασης, ο βαθμός πρόσβασης στην πολιτική εξουσία, σε πόρους και δικαιώματα, η κουλτούρα αντιμετώπισης του κινδύνου, τα εμπόδια πρόσβασης στην πληροφορία για τους κινδύνους.
Προγενέστερες της κρίσης αναλύσεις των χωρο-κοινωνικών ανισοτήτων στην Αθήνα, από κοινωνικούς γεωγράφους και πολεοδόμους (Maloutas 2004 και Emmanuel 2004) επιτρέπουν τη χαρτογράφηση επίσης των ανισοτήτων της προ-κρίσης χωρο-κοινωνικής τρωτότητας. Ο χάρτης 4 απεικονίζει την προ-κρίσης διαβάθμιση των δήμων της Πρωτεύουσας σχετικά με τη σωρρευτική χωρο-κοινωνική τους τρωτότητα λόγω φτώχειας, αναλφαβητισμού, γήρανσης και πληθυσμιακής πυκνότητας. Ασφαλώς οι τέσσερεις αυτοί δείκτες δεν είναι οι μοναδικοί κρίσιμοι, προσδιορίζουν όμως πολλούς άλλους (για παράδειγμα, η φτώχεια συνεπάγεται συνήθως προβληματικές συνθήκες κατοικίας). Οι ανισότητες σε σχέση με αυτή την «σωρρευτική» τρωτότητα είναι προάγγελος εντονότερων σχετικών ανισοτήτων μετά την κρίση.
Χάρτης 4: Διαβάθμιση της προ-κρίσης Συνθετικής / Σωρευτικής Τρωτότητας (με βάση τη φτώχεια, τον αναλφαβητισμό, τη γήρανση και την πληθυσμιακή πυκνότητα) στους Δήμους του Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Πρωτεύουσας
Πράγματι, με την οικονομική κρίση, όλοι σχεδόν οι κρίσιμοι παράγοντες για την ανθρώπινη και κοινωνική τρωτότητα έναντι φυσικών κινδύνων επιδεινώθηκαν: ο κοινωνικός αποκλεισμός, η φτώχεια, η ανεργία, η ενεργειακή φτώχεια, η διατροφική ασφάλεια, η πρόσβαση σε ιατρικές υπηρεσίες και φροντίδας ηλικιωμένων. Η χειρότερη πλευρά αυτής της εξέλιξης είναι ότι οι κοινωνικές ομάδες και περιοχές που επιβαρύνθηκαν ταυτόχρονα με πολλαπλές πρόσθετες αντιξοότητες και συνθήκες τρωτότητας (για παράδειγμα, ηλικιωμένοι που ταυτόχρονα περιέπεσαν σε καθεστώς φτώχειας και έχασαν την πρόσβασή σε υπηρεσίες φροντίδας) αυξήθηκαν ή επεκτάθηκαν ραγδαία. Αυτές οι ομάδες και περιοχές θα είναι ασφαλώς τα πρώτα θύματα σε μελλοντική φυσική καταστροφή.
Οι απώλειες από ενδεχόμενη φυσική καταστροφή αναμένεται να ενταθούν από την αύξηση της θεσμικής τρωτότητας λόγω κρίσης. Πράγματι, κρίσιμοι οργανισμοί και θεσμοί για την πολιτική προστασία και πρόληψη κινδύνων παρακμάζουν καθώς χάνουν προσωπικό, χρηματοδοτική στήριξη, τεχνικά μέσα και δεξιότητες. Πρόκειται για το αποτέλεσμα συγχωνεύσεων, περικοπών χρηματοδότησης ή κατάργησης δημοσίων οργανισμών που προηγουμένως διαδραμάτιζαν κρίσιμο ρόλο στην προληπτική προστασία, τη διαχείριση κρίσεων, τη μετακαταστροφική ανασυγκρότηση. Για παράδειγμα, οι αρμόδιοι φορείς δασοπροστασίας –που προηγουμένως κάλυπταν την πρόσληψη εποχιακών δασοπυροσβεστών, προμήθεια και συντήρηση πυροσβεστικού εξοπλισμού, τον καθαρισμό δασών και τη διάνοιξη δασικού δικτύου– υφίστανται περικοπές χρηματοδοτήσεων. Πάντως, ο μεγάλος χαμένος από την οικονομική κρίση θα είναι η πρόληψη φυσικών κινδύνων/καταστροφών γιατί «…τα οφέλη από την πρόληψη δεν είναι άμεσα αισθητά αφού στην ουσία πρόκειται για καταστροφές που δεν συνέβησαν ποτέ…» (Annan 1999).
Αναφορά λήμματος
Δελλαδέτσιμας, Π. Μ., Σαπουντζάκη, Κ., Χαλκιάς, Χ. (2015) Φυσικοί κίνδυνοι και κίνδυνοι από την κλιματική αλλαγή στην Αθήνα, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/φυσικοί-κίνδυνοι-κλιματική-αλλαγή/ , DOI: 10.17902/20971.16
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Ακύλας Ε, Λυκούδης Σ και Λάλας Δ (2005) Κλιματική Αλλαγή στον Ελλαδικό Χώρο, Ανάλυση Παρατηρήσεων: Τάσεις των τελευταίων 100 ετών. Αθήνα.
- Κουτσογιάννης Δ (2002) Για την Κάλυψη του Κηφισού Ποταμού. Μαχητική του Μοσχάτου, Αθήνα, 8ο Ιούνιος.
- Annan K (1999) Introduction to Secretary-General’s Annual Report on the Work of the Organization of the United Nations. Document A/54/1, cited in United Nations.
- Emmanuel D (2004) Socio-economic inequalities and housing in Athens: impacts of the monetary revolution of the 1990s. The Greek Review of Social Research 113: 121–143.
- Maloutas T (2004) Segregation and residential mobility spatially entrapped social mobility and its impact on segregation in Athens. European Urban and Regional Studies, Sage Publications 11(3): 195–211.
- Papanastassiou D, Chalkias C and Karymbalis E (2008) Seismic intensity maps in Greece since 1953 using GIS techniques. In: Proceedings of the 31st General Assembly of the European Seismological Commission, Hersonissos: Institute of Geodynamics, p. 11. Available from: http://members.noa.gr/d.papan/en/publications/B44.pdf.
