Current state of building stock in the refugee settlements of the Central and Southern Sector of Athens
2024 | Sep
The Athens Central and Southern Sector comprises a multitude of refugee areas of varying scale, with buildings following different architectural standards. This investigation focuses on the current state of the building stock, outlining the quality of maintenance, land values and existing uses, while giving information on how these areas were originally designed. A comparative assessment of the evolution of different architectural options and their footprint in today’s city is carried out. The aim of the paper is to re-emphasize the issue of the refugee housing complexes, highlighting the variety of architectural choices and the multitude of scattered neighborhoods, mapping critical enclaves that face significant decay and abandonment.
The entry includes a bibliographic review, archival material study and field research, which took place between October and December 2023. The field research was carried out in the context of the Study Abroad Program, College Year in Athens, and the course “Social Housing and Social Exclusion. International Experience and the case of Athens”, lecturer E. Toussi with the participation of the following Undergraduate students: Cavanaugh Anissa (University of Notre Dame), Conte Isabella Kathleen – (Union College), Erickson Alyssa (University of Puget Sound), Hill Jordan Elizabeth (University of Notre Dame), Hochman Anna Gabrielle (University of Pennsylvania), Iannios Mia (The George Washington University), McCracken Fiona Rory (Furman University), Schwab Joseph (University of Puget Sound) and Skylar Yarter (Williams College).
Introduction
The city of Athens has a long history of about 3,400 years, making it both the capital and the largest city in Greece. Its formation and evolution are associated with demographic flows, historical conjunctures and socio-political transformations, shaping a socio-spatial palimpsest (Παπαευαγγέλου-Γκενάκου, 2023:12). Since 1830-1840, population inflows of different cultural origins, intensified after the end of the Balkan wars has been documented (Γκιζελή, 1984:88). However, the most important demographic flow is undoubtedly the refugee settlement of 1922, which was at its time the largest population relocation in the world (The National Geographic Magazine, 1925). In the international academic discourse, the study of refugee populations has been inaugurated as a separate scientific field since 1982 [1]. being characterized by its interdisciplinary nature. As scholars argue, refugee facilities have functioned, internationally, as an ideal field of experimentation, contributing to the implementation of social policy programs (Chimni, 2009).
The analysis of the contemporary urban fabric of Athens reveals significant socio-spatial influences from the refugee settlement of 1922, making this issue important for the interpretation of the Greek urban scenery (Τούση, 2014:12). Refugee housing, urban planning and street naming are just some of the elements of tangible heritage that facilitate the preservation of urban collective memory. In many cases, the severe damages on the refugee housing stock, in the wake of their housing rehabilitation, reminds us, that the study of refugee neighborhoods is not something that concerns the city of yesterday. It’s definitely something that concerns the city of today.
In view of this thesis, this article attempts to provide systematic information about the refugee settlements of the Central and South Athens Sector (figure 1), through a study of relevant literature, archival material and extensive field work, which includes field observation, building blueprints and semi-structured interviews with residents. This research attempts to connect the initial design to the current situation of the former refugee neighborhoods and draw conclusions on the effectiveness of the types of the refugee housing rehabilitation. Moreover, demolished refugee settlements in the area of study have been documented as an effort to preserve collective memory. This study paves the way for future research in the area, in terms of a micro-geographical approach, facilitating the study of specificities of time and place.
Figure 1: Administrative boundaries of the Central and Southern Sectors of Athens, marking in red the municipalities where Asia Minor refugees settled
Source: https://el.wikipedia.org and edition by the authors
The Initial Planning Process
After the Asia Minor Catastrophe of 1922, more than 1,200,000 refugees [2] found shelter in Greece, overturning existing spatial and social equilibria (Χίρσον, 2004:11). In 1923, the Treaty of Lausanne imposed the mandatory exchange of Greek and Turkish populations, the first in history (Χιρσον, 2004:11), shaping the general framework of resettlement (Clark, 2009:127). The Article 142 provided for mandatory population exchange, excluding the Greeks of Constantinople, Imbros, and Tenedos, as well as the Muslims of Western Thrace. The convention specified the persons to be exchanged, their nationality and their properties (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2022:12). Under the pressure of historical circumstances, many regions of the country associated their development with the refugee rehabilitation, in urban and rural areas (Βεϊνόγλου Μ και Φ., 1997:21).
In the field of urban rehabilitation, emphasis was placed on securing affordable housing (Ανδριώτης, 2020:144). Concerning the refugee housing rehabilitation, public bodies and organizations such as the Ministry of Health and Welfare, the Ministry of Agriculture, the Refugee Fund (HCR), the Refugee Rehabilitation Commission (RRC) and the National Bank of Greece (NBG) were employed. The rehabilitation of refugees also involved private organizations as well as foreign charitable organizations such as the American and Swedish Red Cross, American Near East Relief and others (Τζεδόπουλος, 2007:74). In the wider area of the agglomeration Athens-Piraeus, 12 large and 34 small refugee settlements (Σαρηγάννης, 2000:105), were created, which until today, reflect their refugee past. In particular, in the area of today’s Central and Southern Athens Sector (figure 1) a number of different types of permanent refugee facilities had been recorded until 1959 (figures 1 & 2).
Figure 2: Permanent Refugee Settlements of the Capital Region, Ministry of Welfare, 1959
Source: The coding of the settlements is based on archival material from a relevant table by the Department of Social Welfare, Attica Region. Study of archival material, coding, and table design by E. Tousi, 2024
Figure 3: Cooperatives, Permanent Refugee Settlements of the Former Capital Region, Ministry of Welfare, 1959
Source: The coding of the settlements is based on archival material from a relevant table by the Department of Social Welfare, Attica Region. Study of archival material, coding, and table design by E. Tousi, 2024.
During the interwar period the first attempts to provide permanent housing to refugees had been recorded. Simultaneously, the design of the capital’s garden-suburbs had also been evolving. The Athenian garden-suburbs employed European examples as prototypes. Given this, the principles of the garden city movement influenced considerably the development of some of the urban refugee settlements of the interwar period (Κοσμάκη, 1991:247). In particular, two different planning approaches have been observed. On the one hand, many refugee settlements followed a rectangular grid, through repetition of typical forms of city blocks. In these cases, there is absence of larger scale outdoor spaces and a lack of a clearly defined settlement center. Public spaces had been limited to the inner courtyards of the city blocks and to pedestrian alleys (Κοσμάκη, 1991:288 και Ανδριώτης, 2020:36). On the other hand, the refugee garden-suburbs (N.Smyrna, Ymittos, N.Philadelphia, Elliniko) follow the basic design principles of the garden city movement, with primary and secondary, larger-scale outdoor spaces, where the center of the settlement is distinguished and well-defined (Figure 4). In both cases, the refugee settlements had not been planned as a direct continuation of the existing urban fabric (Κοσμάκη, 1991:258). In some cases, the availability of land as well as the ease of expropriation and completion of the project, played a key role in decision making (Ανδριώτης, 2020:236). Relevant sources point out that, by way of derogation from Article 19 of the Greek Constitution, land has been expropriated without any prior advance payment (Βασιλειάδης, 1944:71). It should be noted, though, that the distance (1-4 km) of the refugee settlements from the existing urban centers was a conscious choice, as a form of deliberate social and geographical exclusion (Λεοντίδου, 2017).
Figure 4: Refugee garden suburbs, based on the classification by Kosmaki (1991)
Source: Cartographic material from the Department of Social Welfare, Attica Region. Study of archival material, information synthesis, and table design by E. Tousi, 2024
Both the Refugee Relief Fund (1923-1925) and the Refugee Rehabilitation Commission (UNHCR) (1925-1930) built a significant number of refugee houses in the area of Athens (Ρούσση, 2011:148). The latest report of the Refugee Rehabilitation Commission, states that 16,345 families had been housed in the area of Athens-Piraeus and still remained 22,492 facilities to accommodate (Κοσμάκη, 1991:329). According to sources, during the period 1924-1930 a total of 15,000 refugee residences were built in the area of Athens-Piraeus (Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2006:52-53). After the year 1930, the Ministry of Welfare built refugee apartment complexes at Alexandras Avenue (228 apartments), at Stegi Patridos (120 apartments) and at Dourgouti (237 apartments) (Ρούσση, 2011:148).
After the interwar period, the refugee housing rehabilitation continued until the 1980s (figure 5). After World War II, relevant legislation was amended and supplemented. Moreover, a new census of households residing in slums was conducted and the Special Department for Housing Shacks was established at the Ministry of Social Welfare (Ανδριώτης, 2020:250). The signing of the “Code of Rehabilitation for Urban Refugees“, enacted on 23.5.1960, formed the framework of refugee rehabilitation in the post-war era. Article 1 describes the concept of ‘urban rehabilitation’ [3], while Article 7 mentions the demolition of shacks. These policies were associated with efforts to alter the social fabric of the refugee neighborhoods [4]. As stated by Menelaos Charalambidis (Χαραλαμπίδης, 2024:392) the settlements of the Asia Minor refugees, contributed to the development of the Resistance in the Athens region after WWII. Taking into account all the previously mentioned and with the view to contribute to the preservation of collective memory, this paper documents briefly the demolished refugee settlements, after studying archival material from the General Archives of the State and the Department of Social Welfare. These settlements were demolished [5], in various periods, independently or in successive phases, and are being presented in figure 6. Most of these accommodations consisted of a single-room-residence and a small kitchen (Τσίχλα-Μαρκοπούλου, 1996:35).
Figure 5: Χρονοδιάγραμμα προσφυγικών εγκαταστάσεων
Πηγή: Σύνθεση πληροφορίας με βάση αρχειακό υλικό από το Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας Περιφ. Αττικής και τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και συναφή βιβλιογραφία που παρατίθεται στο βιβλιογραφικό κατάλογο του παρόντος, μελέτη και κωδικοποίηση υλικού και σχεδίαση πίνακα, Τούση Ε., 2024
Πίνακας 6: Κατεδαφισμένες προσφυγικές εγκαταστάσεις κεντρικού και νοτίου τομέα Αθηνών
Πηγή: Αρχειακό υλικό Τμ. Κοινωνικής Μέριμνας Περιφ. Αττικής και συναφούς βιβλιογραφίας που αναφέρεται εντός του πίνακα, μελέτη και κωδικοποίηση υλικού και σχεδίαση πίνακα, Τούση Ε., 2024
Εμβαθύνοντας στους αρχιτεκτονικούς τύπους της αστικής προσφυγικής αποκατάστασης στον Κεντρικό και Νότιο τομέα Αθηνών
Καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα επιλογών σε ό,τι αφορά την αρχιτεκτονική και τον αστικό σχεδιασμό, οι περιοχές αστικής προσφυγικής εγκατάστασης ακολουθούν μια ποικιλία προτύπων. Οι επικρατέστερες επιλογές περιστρέφονται γύρω από το κίνημα των κηπουπόλεων, τα Βιεννέζικα superblocks (π.χ. Καισαριανή), τα Γερμανικά Zeilenbau (π.χ. Λ.Αλεξάνδρας) και τυπικές μορφές Ιπποδαμείου συστήματος. Θα πρέπει εδώ να επισημανθεί, ότι η κλίμακα είναι διαφορετική, με τα ελληνικά παραδείγματα να είναι σαφώς μικρότερα σε έκταση, συγκρινόμενα με τα αντίστοιχα Ευρωπαϊκά (Εικόνα 7). Υπάρχει επίσης η μοναδική περίπτωση της πολυκατοικίας του Ασύρματου (1967, βλ. Εικόνα 5), που χρησιμοποιεί στρατηγικές όπως το “streets in the sky” για να προωθήσει την κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των ενοίκων του, ακολουθώντας ανάλογα παραδείγματα από τη διεθνή εμπειρία [6] (Feliz-Ricoy, 2017:526 και Borges et.al, 2019:2). Οι εγκαταστάσεις αυτές κυμαίνονται από την κλίμακα μερικών οικοδομικών τετραγώνων (π.χ. Στέγη Πατρίδος) έως την κλίμακα ενός δήμου (π.χ. Καισαριανή) και βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στην περιοχή του σημερινού Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών. Εστιάζοντας στην αρχιτεκτονική μορφολογία, τα κτίρια στις αρχές της πρώτης περιόδου, αντλούν στοιχεία από τη λαϊκή αρχιτεκτονική, με αναφορές στην αρχιτεκτονική της Οθωμανικής περιόδου, είναι ισόγεια ή διώροφα, μονοκατοικίες, διπλοκατοικίες και τετρακατοικίες (Εικόνα 7), ενώ τα πιο πρόσφατα παραδείγματα ακολουθούν τις αρχές του Μοντερνισμού (Εικόνα 8 και 9). Τα υλικά κατασκευής επίσης ποικίλουν: φέρουσα τοιχοποιία, συνδυασμό φέρουσας τοιχοποιίας με πλάκες οπλισμένου σκυροδέματος και κατασκευές με φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα. Κοινό χαρακτηριστικό αποτελεί η μικρή ωφέλιμη επιφάνεια του κάθε διαμερίσματος, με τα πιο πρόσφατα παραδείγματα να εξασφαλίζουν μεγαλύτερους χώρους εντός της κατοικίας (βλ. Εικόνα 9).
Εικόνα 7: Κατοικίες στην Κωνσταντινούπολη (1) και προσφυγικές κατοικίες στον Υμηττό (2), δίδυμα φουρούσια, και λοιπά αρχιτεκτονικά μορφολογικά χαρακτηριστικά
Πηγή: φωτογραφικό υλικό από πρωτογενή έρευνα Τούση Ε. και σύνθεση υλικού, Τούση Ε.
Εικόνα 8: Γενική διάταξη παραδείγματος Zeilenbau στη Γερμανία και η περίπτωση των προσφυγικών της Λ.Αλεξάνδρας, το διάσημο συγκρότημα Karl Marx Hof στη Βιέννη και παράδειγμα προσφυγικών κατοικιών στην Καισαριανή
Πηγή: το γενικό τοπογραφικό των προσφυγικών της Λ.Αλεξάνδρας και της πολυκατοικίας στην Καισαριανή έχει σχεδιαστεί με βάση ορθοφωτοχάρτη της Κτηματολόγιο Α.Ε. από την Τούση Ε., για τις επιμέρους εικόνες αναγράφεται η πηγή στο υπόμνημα της εικόνας 8, σύνθεση Τούση Ε.
Εικόνα 9: Βασικοί αρχιτεκτονικοί τύποι προσφυγικής εγκατάστασης, στην περιοχή Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών
Πηγή: Σχεδιασμός Τούση Ε., 2023-2024 [7]
Σημερινή Κατάσταση
Μια περιήγηση, σήμερα, στις περιοχές που αναφέρθηκαν πιο πάνω, αναδεικνύει διαφορές στην κατάσταση συντήρησης των προσφυγικών κτισμάτων, στις επικρατούσες χρήσεις καθώς και στην ποιότητα του περιβάλλοντα δημόσιου χώρου. Παράλληλα, κάποιοι από τους θύλακες προσφυγικής εγκατάστασης που αναφέρθηκαν, έχουν ακόμη και σήμερα διακριτά όρια (π.χ. Καισαριανή, Στέγη Πατρίδος, Αλεξάνδρας, Ταύρος κλπ), ενώ σε άλλες περιπτώσεις οι προσφυγικές κατοικίες βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στο σύγχρονο αστικό ιστό της περιοχής (π.χ. Βύρωνας, Υμηττός). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, η καλή κατάσταση συντήρησης σχετίζεται σήμερα με αλλαγή χρήσης, από κατοικία σε χώρους εστίασης, όπως παρατηρήθηκε στην πλατεία Καισαριανής, στην Πανόρμου και σε μικρότερο βαθμό επί της Καλλιρόης. Επίσης, οι αξίες γης και ακινήτων στις περιοχές αυτές παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις (Εικόνες 10 και 11). Κρίσιμη παράμετρος για τη συντήρηση των κτιρίων αυτών, αποτελεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς των προσφυγικών κατοικιών/διαμερισμάτων. Σε πολλές περιπτώσεις η ύπαρξη πολλών κληρονόμων σε ένα προσφυγικό διαμέρισμα περιπλέκει τις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης. Σύμφωνα με την έρευνα πεδίου, οι σημαντικότερες φθορές και τα περισσότερα κενά διαμερίσματα εντοπίστηκαν στη Τζιτζιφιές, στα προσφυγικά της Λ. Αλεξάνδρας, στις μεγάλες πολυκατοικίες της Καισαριανής και στην Καλλιθέα (οδός Ιορδ.Παπαδόπουλου). Προφανή σημάδια υποβάθμισης σχετίζονται με φθορές στα πλαίσια των κουφωμάτων και στα επιχρίσματα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, φθορές στο φέροντα οργανισμό του κτηρίου. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό σχετίζεται με παράνομες προσθήκες στα διαμερίσματα. (Εικόνα 11). Μια συνολική αποτίμηση της ποιότητας του προσφυγικού οικιστικού αποθέματος στις περιοχές μελέτης παρουσιάζεται στις εικόνες 10, 11 και 12, αναδεικνύοντας θύλακες χαρακτηριζόμενους από χαμηλές τιμές ζώνης και έντονη φθορά οικιστικού αποθέματος.
Εικόνα 10: Συνολική αποτίμηση, τιμές ζώνης και κατάσταση συντήρησης προσφυγικών κτιρίων στην περιοχή μελέτης
Πηγή: Έρευνα πεδίου, κωδικοποίηση υλικού και σχεδίαση πίνακα Τούση Ε., 2024
Εικόνα 11: Η σημερινή κατάσταση
Πηγή: Έρευνα πεδίου σε Τζιτζιφιές, Πανόρμου και Καισαριανή, σύνθεση Τούση, Ε. 2024
Εικόνα 12: Τιμές ζώνης στις περιοχές μελέτης
Πηγή: Στοιχεία από το https://maps.gsis.gr/valuemaps/, χρησιμοποιήθηκε χάρτης υπόβαθρο σε AutoCAD από το εργαστήριο Χωρικού Σχεδιασμού και Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, του Τομέα ΙΙ Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ (2013), σύνθεση Τούση Ε., 2024
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, η πλειονότητα των μελετημένων περιοχών δεν υπάγεται σε καθεστώς προστασίας. Συγκεκριμένα, το Μοντερνιστικό συγκρότημα κατοικιών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και ένα προσφυγικό συγκρότημα στην Καλλιθέα έχουν χαρακτηριστεί ως διατηρητέα από το Υπουργείο Πολιτισμού. Επιπλέον, το προσφυγικό κηποπροάστιο της Νέας Φιλαδέλφειας έχει κηρυχθεί ως προστατευμένος παραδοσιακός οικισμός (ΦΕΚ 476Δ). Υπάρχουν επίσης λίγα διάσπαρτα προσφυγικά που έχουν κηρυχθεί από το Υπουργείο Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής στην Καισαριανή. Όπως έχει ήδη επισημανθεί από ερευνητές (Παπαδοπούλου και Σαρηγιάννης, 2006:9) η προσπάθεια κήρυξης των προσφυγικών συγκροτημάτων ως διατηρητέων αποτελεί μια ιδιαίτερα σύνθετη διαδικασία, η οποία εμπλέκει και κοινωνικο-οικονομικές παραμέτρους στη λήψη σχετικών αποφάσεων.
Συμπεράσματα
Το άρθρο παρουσιάζει μια γενική επισκόπηση της υφιστάμενης κατάστασης των προσφυγικών κατοικιών/συγκροτημάτων του σημερινού κεντρικού και νότιου τομέα Αθηνών, παρουσιάζοντας και το αρχικό πλαίσιο σχεδιασμού τους. Βασικό συμπέρασμα αποτελεί το γεγονός ότι ο αρχικός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός παίζει καθοριστικό ρόλο στη σημερινή κατάσταση συντήρησης. Με γνώμονα τη θέση αυτή, τα μικρά διαμερίσματα των περίπου 35m2, οργανωμένα σε μεγάλης κλίμακας οικιστικά συγκροτήματα, απέτυχαν να ανταποκριθούν στις σύγχρονες ανάγκες στέγασης και βρίσκονται σήμερα στην πλειονότητά τους εγκαταλελειμμένα. Αντίθετα, μικρότερης κλίμακας συγκροτήματα με μεγαλύτερης επιφανείας μονάδες κατοικίας, βρίσκονται σε εμφανώς καλύτερη κατάσταση συντήρησης. Επιπλέον, η μικρή ωφέλιμη επιφάνεια των διαμερισμάτων οδήγησε σε παράνομες προσθήκες στο κτίριο και στον περιβάλλοντα αυτού χώρο. Επιπρόσθετα, νέες χρήσεις έχουν διευκολύνει την ενεργό ένταξη των πρώην προσφυγικών κατοικιών στο σύγχρονο αστικό ιστό. Το γεγονός ότι στην πλειονότητά του το προσφυγικό οικιστικό απόθεμα δεν βρίσκεται σε καθεστώς προστασίας, εγείρει προβληματισμούς για το μέλλον των κτιρίων αυτών και συνακόλουθα για τη διατήρηση της αστικής συλλογικής μνήμης.
Ευχαριστίες
Οι συγγραφείς θα ήθελαν να ευχαριστήσουν θερμά, την κ.Πέννυ Καμπάκη, Αρχιτέκτων Μηχανικό ΕΜΠ, την κ.Βάσω Ρούσση, Δρ. Αρχιτέκτονα Μηχανικό ΕΜΠ, τον κ.Θωμαϊδη και την κ.Γιαννάκη από το Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας, Περιφ.Αττικής, το ΔΙΚΕΜΕΣ/College Year in Athens για την υποστήριξη της έρευνας πεδίου, καθώς και τους κατοίκους των περιοχών που συμμετείχαν στην έρευνα. Θα ήθελαν επίσης να ευχαριστήσουν την κ. Kate Donnelly, για την αρχική γλωσσική επιμέλεια του αγγλικού κειμένου.
[1] Το 1982 ιδρύεται στο Oxford University το Πρόγραμμα Σπουδών για τους πρόσφυγες και το 1988 το Journal of Refugee Studies.
[2]Η Γκιζελή (1984, 10) αναφέρει 1.500.000 και στο Κοινωνία των Εθνών (1926) «Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα» αναφέρεται 1.400.000 πρόσφυγες, διευκρινίζοντας ότι ο αριθμός δεν είναι ακριβής διότι πολλοί πρόσφυγες για διάφορους λόγους δεν καταγράφθηκαν κατά την άφιξή τους στην Ελλάδα.
[3]Κείμενο Άρθρου, Κεφάλαιον Α’, Δικαιούχοι-Προϋποθέσεις-Διαδικασία παραχωρήσεως (άρ. 1 του από 27-1/9.2.1953 Β.Δ.)
[4]Βλ. Σαρηγιάννης, «Το ιστορικό πλαίσιο: Η πολιτική κατάσταση μετά το 1949 (τέλος του Εμφυλίου)»
[5]Πληροφορίες σχετικά με το θέμα αυτό παρέχονται και στο Παπαδοπούλου και Σαρηγιάννης,2006.
[6]Οι «δρόμοι στον ουρανό» στην κοινωνική στέγαση περιλαμβάνουν υπερυψωμένους διαδρόμους που συνέδεαν κτίρια κατοικίας ή τμήματα του ίδιου κτιρίου, δημιουργώντας διαδρομές πάνω από το επίπεδο του εδάφους. Σημαντικά παραδείγματα αποτελούν το Park Hill Estate στο Sheffield και το Robin Hood Gardens στο Λονδίνο.
[7]Το φωτογραφικό υλικό είναι πρωτογενές και συλλέχθηκε κατά την έρευνα πεδίου. Οι κατόψεις του Αγίου Σώστη και της Ν.Φιλαδέλφειας είναι προϊόν αποτύπωσης της Τούση Ε (Τούση, 2014), η κάτοψη στα Πέτρινα παραχωρήθηκε από τη συνάδελφο Αρχιτέκτονα Μηχανικό Πέννυ Καμπάκη, για την κάτοψη των προσφυγικών της Λ.Αλεξάνδρας αντλήθηκε υλικό από το δικτυακό τόπο https://archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr/arxeio_more.aspx?id=1, για τη σχεδίαση της κάτοψης στη Τζιζτιφιές αντλήθηκε υλικό από το Βασιλείου, 1944, με καθοδήγηση από τη Δρ. Βάσω Ρούσση, για την κάτοψη στο Βύρωνα από Ίδρυμα Βουλής των Ελλήνων, 2006,σελ.53, για όλες τις υπόλοιπες κατόψεις αντλήθηκαν στοιχεία από αρχειακό υλικό του Τμ. Κοινωνικής Μέριμνας Περιφέρειας Αττικής και από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους.
Αναφορά λήμματος
Τούση, Ε., Cavanaugh, A., Conte, I. K., Erickson, A., Hill, J. E., Hochman, A.Ga., Iannios, M., McCracken, F.R., Schwab, J., Skylar, Y. (2024) Σημερινή κατάσταση κτιριακού αποθέματος στους προσφυγικούς συνοικισμούς Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Ανδριώτης Ν. (2024) Πρόσφυγες στην Ελλάδα 1821-1940, Άφιξη, Περίθαλψη, Αποκατάσταση, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα
- Βασιλείου Ι. (1944) Η Λαϊκή Κατοικία, Κοινωνικές Τεχνικές και Οικονομικές Απόψεις,Η Λαϊκή Κατοικία σε διάφορες ξένες χώρες και στην Ελλάδα, Αθήνα
- Βεϊνογλου Φ. και Μ. (1997) Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, Γενεύη 1926, Εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα
- Γκιζελή Β. (1984) Κοινωνικοί Μετασχηματισμοί και προέλευση της Κοινωνικής Κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930), Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα
- Clark B. (2009) Twice a Stranger: The Mass Expulsions that Forged Modern Greece and Turkey, Harvard University Press
- Chimni B.S. (2009) «The birth of a ‘discipline’: From refugee to forced migration studies», Journal of Refugee Studies, τόμ. 22, τχ. 1, Oxford University Press, 2009, DOI:10.1093/jrs/fen051
- Cunha Borges, Joao & Marat-Mendes, Teresa. (2019). Walking on streets-in-the-sky: structures for democratic cities. Journal of Aesthetics & Culture. 11. 1596520. 10.1080/20004214.2019.1596520., https://www.researchgate.net/publication/333212330_Walking_on_streets-in-the-sky_structures_for_democratic_cities
- Ελληνική Στατιστική Αρχή (2022) Απογραφή Προσφύγων 1923, διαθέσιμο στο https://www.statistics.gr/elstat-apografi_prosfyges_1923
- Feliz-Ricoy S. (2017) EXTRA-LONG RESIDENTIAL INFRASTRUCTURES. THE OUTDATED PROGRAMME IN THE COLLECTIVE HOUSING ON THE LARGE-SCALE at Living and Sustainability: An Environmental Critique of Design and Building Practices, Locally and Globally, AMPS, Architecture_MPS; London South Bank University, 09—10 February, 2017
- Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων (2006) Η Αττική γη υποδέχεται τους πρόσφυγες του ’22, Κατάλογος έκθεσης, Αθήνα
- Κοσμάκη Π. (1991) Σχεδιασμένοι οικισμοί στην Αθήνα του Μεσοπολέμου, Πρότυπα, Εξέλιξη και επιδράσεις στο μεταβαλλόμενο αστικό χώρο, Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
- Λεοντίδου, Λ. (2017) Φτωχογειτονιές της ελπίδας, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/φτωχογειτονιές-της-ελπίδας/ , DOI: 10.17902/20971.70
- Παπαευαγγέλου-Γκενάκου Κ. (2023) Το παλίμψηστο της Αθήνας, Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα
- Παπαδοπούλου Ε. και Σαρηγιάννης Γ.(2006) Συνοπτική Έκθεση για τις προσφυγικές περιοχές του λεκανοπεδίου Αθηνών, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας – Χωροταξίας ΕΜΠ, Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών
- Ρούσση Β. (2011) Τα σπίτια του Μεσοπολέμου στην Αττική. Αστική, προαστική, εξοχική κατοικία., Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
- Σαρηγιάννης Γ.Μ. (2000) Αθήνα:1832-2000 [Athens 1832-2000], Εκδόσεις, Συμμετρία, Αθήνα
- Τζεδόπουλος Γ. (2007) Πέρα από την Καταστροφή, Μικρασιάτες Πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Αθήνα
- The National Geographic Magazine (1925) «Η μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών στην ιστορία», (Νοέμβριος 1925, ελλ.εκδ.Αθήνα, 38-41, αναφέρεται στο Ανδριώτης Ν. (2020) «Πρόσφυγες στην Ελλάδα 1821-1940. Αφιξη, Περίθαλψη, Αποκατάσταση» Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα
- Τούση Ε. (2014) Ο αστικός χώρος ως πεδίο μετασχηματισμών υπό το πρίσμα του προσφυγικού ζητήματος. Η περίπτωση της ευρύτερη περιοχής Αθήνας Πειραιά. [Urban socio-spatial transformations in the light of the refugee issue. The case of the urban agglomeration of Athens-Piraeus.] Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας διαθέσιμο στο https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/42796#page/1/mode/2up
- Χαραλαμπίδης Μ. (2024) Οι Δωσίλογοι, Ένοπλοι, πολιτική και οικονομική συνεργασία στα χρόνια της Κατοχής, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα
- Χίρσον Ρ. (2004) Κληρονόμοι της Μικρασιατικής Καταστροφής, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα