Ανισότητες και διαχωρισμοί στην Αθήνα: Χάρτες και δεδομένα
Μαλούτας Θωμάς|Σπυρέλλης Σταύρος Νικηφόρος
Γειτονιές, Δομημένο Περιβάλλον, Εθνοτικές Ομάδες, Εκπαίδευση, Κοινωνική Δομή, Οικονομία, Στέγαση
2019 | Νοέ
Εισαγωγή
Το λήμμα αυτό έχει ως στόχο την ανάδειξη ανισοτήτων και διαχωρισμών στην Αθήνα σε σχέση με μια σειρά από θεματικούς άξονες, όπως η απασχόληση, η εκπαίδευση και η κατοικία.
Βασικό μέσο είναι η χαρτογράφηση αυτών των ανισοτήτων και διαχωρισμών, κάτι που οδήγησε στην παραγωγή των 180 χαρτών που ακολουθούν. Για να αυξηθεί η ορατότητα της χωρικής δομής των ανισοτήτων και διαχωρισμών στην Αθήνα, κατασκευάστηκαν και 17 δυναμικοί χάρτες που καθένας απεικονίζει διαδοχικά τα σχήματα κατανομής των κατηγοριών που περιέχει. Για παράδειγμα, σε έναν τέτοιο δυναμικό χάρτη εμφανίζονται διαδοχικά οι περιοχές κατοικίας του πληθυσμού ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης (2.1 Επίπεδο εκπαίδευσης).
Εκτός των θεματικών ενοτήτων που περιέχονται στο λήμμα αυτό, υπάρχει και μια ενότητα όπου η χαρτογράφηση είναι αποτέλεσμα μεθόδων σύνθεσης δεδομένων από πολλαπλές ενότητες. Πρόκειται για την ενότητα που αφορά την κοινωνική τυπολόγηση των περιοχών κατοικίας της πόλης.
Στον ακόλουθο κατάλογο περιλαμβάνονται οι θεματικές του λήμματος, στις οποίες μπορεί κανείς να μεταβεί αμέσως πατώντας στον ενεργό σύνδεσμο του κάθε θεματικού τίτλου.
Θεματικές ενότητες:
1. Δημογραφικά
1.1 Ηλικιακές ομάδες
1.2 Οικογενειακή κατάσταση
1.3 Τύποι νοικοκυριού
1.4 Εθνοτικές ομάδες
2. Εκπαίδευση
2.1 Επίπεδο εκπαίδευσης
2.2 Νέοι/-ες εκτός εκπαίδευσης
2.3 Χώρες σπουδών
3. Απασχόληση
3.1 Κύρια ασχολία
3.2 Επαγγέλματα
3.3 Τομείς απασχόλησης
3.4 Κλάδοι απασχόλησης
4. Κατοικία και διαβίωση
4.1 Κύριες πηγές πόρων ζωής
4.2 Καθεστώς ενοίκησης
4.3 Μέγεθος κατοικιών
4.4 Επιφάνεια κατοικίας ανά άτομο
4.5 Παλαιότητα κτηρίων κατοικίας
4.6 Τρόπος θέρμανσης
4.7 Πρόσβαση στο διαδίκτυο
4.8 Κατοχή ΙΧ αυτοκινήτου
5. Σύνθετες αναλύσεις
5.1 Κοινωνική τυπολογία περιοχών κατοικίας
Το σύνολο των δεδομένων που έχουν χρησιμοποιηθεί για τις χαρτογραφήσεις στο λήμμα αυτό προέρχονται από την Απογραφή Πληθυσμού της ΕΛΣΤΑΤ του 2011. Ορισμένα συμπληρωματικά δεδομένα προέρχονται και από παλαιότερες Απογραφές (1991 και 2001). Ανακτήθηκαν όλα μέσω της διαδικτυακής εφαρμογής «Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011» (https://panorama.statistics.gr/), η οποία είναι αποτέλεσμα μακράς συνεργασίας του ΕΚΚΕ με την ΕΛΣΤΑΤ.
Για τη διευκόλυνση των χρηστών του Άτλαντα δίνουμε και άμεση πρόσβαση στα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή των χαρτών αυτού του λήμματος. Τα δεδομένα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για τη χαρτογράφηση των ίδιων φαινομένων με διαφορετικές χαρτογραφικές επιλογές από τις δικές μας, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες της εφαρμογής “Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011» (μενού: εργαλεία\εισαγωγή πίνακα δεδομένων). Επεξηγήσεις για το περιεχόμενο των μεταβλητών δίνονται σε συμπληρωματικό αρχείο.
Η εφαρμογή αυτή δίνει τη δυνατότητα ανάλυσης σε μεγάλη χωρική λεπτομέρεια για όλες τις ελληνικές πόλεις που είχαν το 2011 περισσότερους από 50.000 κατοίκους. Οι ενότητες χωρικής ανάλυσης είναι μικρές ενότητες, που ονομάζονται ΜΟΧΑΠ (Μονάδες Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων) και αντιστοιχούν περίπου στους Απογραφικούς Τομείς της ΕΛΣΤΑΤ. Η μητροπολιτική Αθήνα αποτελείται από 3.000 ΜΟΧΑΠ με περίπου 1.200 κατοίκους η καθεμία, κάτι που δείχνει πόσο λεπτομερέστερη είναι η ανάλυση που ακολουθεί σε σχέση με τη χωρική ανάλυση που γίνεται συνήθως (59 Δήμοι ή, στην καλύτερη περίπτωση, 117 Δημοτικές και Τοπικές Κοινότητες, που επιπλέον είναι και πολύ άνισες ως προς τον πληθυσμό τους).
Η περιοχή την οποία αναδεικνύουν οι χάρτες που ακολουθούν δεν περιλαμβάνει το σύνολο της Αττικής, αλλά την ευρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου μέχρι και τα παράλια της Ανατολικής Αττικής από τον Μαραθώνα μέχρι τον Λιμένα Μαρκόπουλου και από το Λαγονήσι μέχρι την Ελευσίνα. Εκτός χάρτη είναι η Λαυρεωτική, μεγάλο μέρος των Καλυβίων, η περιοχή των Μεγάρων και η Νέα Πέραμος, τμήμα της Σαλαμίνας και το βόρειο τμήμα της Αττικής από τα Γραμματικό και πάνω. Όλες αυτές οι περιοχές έχουν ενδιαφέρον, αλλά αν συμπεριλαμβάνονταν θα καθιστούσαν δυσδιάκριτες τις διαφορές μεταξύ των υπολοίπων περιοχών και, ιδιαίτερα, των μικρότερων σε έκταση, αλλά πολύ μεγαλύτερων σε πληθυσμό, μέσα στο λεκανοπέδιο.
Χάρτες 1.1.1 – 1.1.4: Κατανομή πληθυσμού ανά ηλικιακή ομάδα και περιοχή κατοικίας (2011)
Η ηλικία του πληθυσμού αποτελεί παράμετρο που διαφοροποιεί σημαντικά τις γειτονιές της πόλης. Οι μικρές ηλικίες (παιδιά και μικροί έφηβοι έμφανίζουν μεγαλύτερη ποσοστιαία συγκέντρωση στις νέες επεκτάσεις της πόλης—προέκταση του ιστού της πόλης στα Μεσόγεια από βορά και νότο, περιφέρεια του αστικού συγκροτήματος στη δυτική πλευρά και τις ανατολικές ακτές, Άγιος Δημήτριος, Βριλήσσια, κλπ.
Αντίθετη είναι η εικόνα όσον αφορά τη συγκέντρωση των ηλικιωμένων που επικεντρώνεται σε περιοχές παλαιότερης συγκρότησης και σε περιοχές συγκέντρωσης υψηλών κοινωνικοεπαγγελματικών ομάδων. Ο Δήμος Αθηναίων παρουσιάζει σχετικώς μεικτή εικόνα, παρά την παλαιότητά του. Η μετακίνηση στα προάστια ενός σημαντικού τμήματος των νοικοκυριών του που ανήκαν στα υψηλά και μεσαία στρώματα και η είσοδος νέου σε ηλικία πληθυσμού, περιόρισε τη σχετική συγκέντρωση ηλικιωμένων, ιδιαίτερα στη δυτική πλευρά του δήμου.
Η σχετική συγκέντρωση των μεγάλων εφήβων και νέων ενηλίκων και, ακόμη περισσότερο, των μεσήλικων ατόμων παρουσιάζει μεγαλύτερη ισοκατανομή στο χώρο της πόλης. Οι συγκεντρώσεις σε περιοχές φοιτητικής κατοικίας και σε περιοχές αποστέρησης στη δυτική περιφέρεια, για την πρώτη κατηγορία, γίνονται περιοχές σχετικής απουσίας για την επόμενη, η οποία συγκεντρώνεται κυρίως στην πρώτη προαστιακή ζώνη, με υψηλότερες τιμές στα βορειανατολικά και παραλιακά προάστια των εύπορων στρωμάτων.
Ο πίνακας 1.1 που ακολουθεί παρουσιάζει τη δυναμικότητα κάθε ηλικιακής κατηγορίας και την εξέλιξή τους την περίοδο 1991-2011, ενώ αναδεικνύει και την προφανή γήρανση του πληθυσμού της Αθήνας.
Πίνακας 1.1 : Ηλικιακές κατηγορίες στην Αττική (πλην νήσων) και μεταβολή του πληθυσμού τους 1991-2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 1.2.1 – 1.2.4: Κατανομή πληθυσμού ανά οικογενειακή κατάσταση και περιοχή κατοικίας (2011)
Η οικογενειακή κατάσταση είναι παράμετρος που διαφοροποιεί σημαντικά το χώρο της πόλης. Οι άγαμοι/-ες βρισκονται σε μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση στο κέντρο του Δήμου Αθηναίων—κάτι που συνδέεται ενδεχομένως με την παρουσία φοιτητικού πληθυσμού—και σε ορισμένες περιοχές της περιφέρειας, Ασπρόπυργος, Ζεφύρι, Μαραθώνας, Κάτω Σούλι, όπου συγκεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά ανδρικός μεταναστευτικός πληθυσμός από ορισμένες εθνοτικές ομάδες (Πακιστάν, Ινδία). Οι έγγαμοι/-ες, αντίθετα, εμφανίζουν μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση εκτός κέντρου και κυρίως στις πιο μακρινές από το κέντρο περιοχές της Αττικής. Οι χήροι/-ες χωροθετούνται και πάλι πλησιέστερα στο κέντρο, κάτι που συνδέεται με την κατά τεκμήριο μεγάλη ηλικία τους. Οι διαζευγμένοι/-ες χωροθετούνται, επίσης, κοντύτερα στο κέντρο, λόγω και των ευνοϊκότερων συνθηκών διαβίωσης που προσφέρουν οι κεντρικές περιοχές σε άτομα που ζουν μόνα. Τέλος, οι διαζευγμένοι/-ες χωροθετούνται περισσότερο στις περιοχές των υψηλών και μεσαίων στρωμάτων της πόλης, καθώς η πρακτική του διαζυγίου—περιορισμένη στην Ελλάδα σε σύγκριση με τις περισσότερες άλλες Ευρωπαϊκές χώρες—εμφανίζει και μια ταξική διαφοροποίηση υπέρ των υψηλότερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων, τα οποία ακολουθούν σε μικρότερο βαθμό και τις παραδοσιακές πρακτικές και συμπεριφορές.
Ο πίνακας 1.2 που ακολουθεί δείχνει ότι αυξάνεται το ποσοστό των αγάμων, των χήρων και των διαζευγμένων, ενώ μειώνεται εκείνο των εγγάμων. Πρόκειται για εξελίξεις που συμβαδίζουν με τη γήρανση του πληθυσμού (αύξηση χήρων), την καθυστέρηση συγκρότησης νέων νοικοκυριών με βάση οικογενειακούς πυρήνες (μείωση εγγάμων) και τον ευκολότερο τερματισμό συμβολαίων γάμου (αύξηση διαζευγμένων) λόγω μεγαλύτερης οικονομικής αυτονομίας και των δύο συμβαλλόμενων και σταδιακού περιορισμού της επίδρασης παραδοσιακών αξιών και πρακτικών.
Πίνακας 1.2: Κατανομή του πληθυσμού 20 ετών και άνω της Αττικής (πλην νήσων) ανά οικογενειακή κατάσταση και περιοχή κατοικίας 1991-2011
* περιλαμβάνονται και οι σε διάσταση
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 1.3.1 – 1.3.8: Κατανομή πληθυσμού ανάλογα με τη μορφή του νοικοκυριού και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Οι τύποι νοικοκυριού με τους οποίους δομείται η κοινωνία της πόλης διαφοροποιούνται σημαντικά ως προς τη χωρική τους κατανομή, όπως δείχνουν οι χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα. Τα πιο ξεκάθαρα χωρικά σχήματα έχουν τα μονομελή νοικοκυριά με την έντονη παρουσία τους στο κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά, οι πυρηνικές οικογένειες με παιδιά, με την έντονη παρουσία τους στα νεότερα και σχετικώς απομακρυσμένα προάστια, οι συγκατοικήσεις με ή χωρίς συγγένεια που χωροθετούνται κοντά στο κέντρο και, τέλος, οι πυρηνικές οικογένειες που συγκατοικούν με μέλος/η που δεν είναι συγγενείς (συνήθως οικιακές βοηθοί), που χωροθετούνται κυρίως στις περιοχές συγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών.
Στον πίνακα 1.3 αναδεικνύεται το ειδικό πληθυσμιακό βάρος κάθε τύπου νοικοκυριού.
Πίνακας 1.3: Κατανομή του πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά τύπο νοικοκυριού και ανά περιοχή κατοικίας 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 1.4.1 – 1.4.26: Κατανομή πληθυσμού ανά υπηκοότητα και περιοχή κατοικίας (2011)
Στη μητροπολιτική Αθήνα ο αριθμός των μεταναστών αυξήθηκε σημαντικά κατά τη δεκαετία του 1990 και σταθεροποιήθηκε κατά την επόμενη δεκαετία. Σύμφωνα με τις απογραφές πληθυσμού, το 1991 κατοικούσαν στην περιοχή αυτή 82.000 μετανάστες. Το 2001 αυξήθηκαν σε 368.000 και το 2011 σε 399.000 (Μαλούτας 2018).
Το σύνολο των ξένων υπηκόων στην Αθήνα αποτελούσε, σύμφωνα με την Απογραφή του 2011, το 10,5% του πληθυσμού της πόλης. Το 9,5% προερχόταν από αναπτυσσόμενες χώρες και το 1% από ανεπτυγμένες [1]. Οι 26 μεγαλύτερες ομάδες, με πληθυσμό πάνω από 2.000 άτομα, κάλυπταν περίπου το 94% του συνολικού πληθυσμού των αλλοδαπών στην Αθήνα. Οι ομάδες αυτές και το δυναμικό τους εμφανίζονται στον πίνακα 1.4.
Πίνακας 1.4: Μεταναστευτικές ομάδες στην Αθήνα ανά χώρα προέλευσης και δυναμικότητα (2011)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Η κατανομή των διαφόρων εθνοτικών ομάδων στην Αθήνα δείχνει ότι κάθε μία έχει αναπτύξει το δικό της σχήμα. Ωστόσο, υπάρχουν και κάποιες ομοιότητες που συχνά σχετίζονται με τη δημογραφική φυσιογνωμία των ομάδων—για παράδειγμα, ομάδες όπου η μεγάλη πλειονότητα είναι νέες γυναίκες—ή/και με τη γεωγραφική προέλευση—για παράδειγμα, ομάδες από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.
Οι Αλβανοί μετανάστες, που αποτελούν και τη μεγαλύτερη ομάδα, εμφανίζουν υψηλή συγκέντρωση στις πυκνοδομημένες γειτονιές του κέντρου (Πατήσια, Κυψέλη, Παγκράτι, Αμπελόκηποι) αλλά και σε περιοχές της μακρινής περιφέρειας, όπως τα παράλια της Ανατολικής Αττικής, τα μεσόγεια, η Ελευσίνα και ο Ασπρόπυργος. Οι περισσότερες άλλες ομάδες από την Ανατολική Ευρώπη εμφανίζονται, επίσης, συγκεντρωμένες στις πυκνοδομημένες περιοχές του κέντρου, αλλά πολύ λιγότερο στην περιφέρεια—κάτι που συνδέεται με την πολύ μικρότερη ενασχόλησή τους, σε σύγκριση με τους Αλβανούς, με αγροτικές εργασίες.
Μεταξύ των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, τη μεγαλύτερη συγκέντρωση στις κεντρικές γειτονιές παρουσιάζουν εκείνοι που προέρχονται από τη Βουλγαρία και την Πολωνία. Για κάποιες άλλες χώρες—εκτός Ευρώπης—η συγκέντρωση στο κέντρο της Αθήνας είναι ακόμη μεγαλύτερη: πρόκειται για τη Νιγηρία, το Μπαγκλαντές, την Κίνα και το Αφγανιστάν.
Μετανάστες από αρκετές χώρες παρουσιάζουν ιδιόμορφη κατανομή, συχνά λόγω και της ιδιόμορφης σύνθεσής τους. Οι Τούρκοι υπήκοοι, για παράδειγμα, παρουσιάζουν εξαιρετικά μεγάλη συγκέντρωση στο Παλαιό Φάληρο, τον Άλιμο και τη Νέα Σμύρνη. Στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι ελληνικής καταγωγής άτομα, συνήθως παλαιοί κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, που επέλεξαν να εγκατασταθούν σε αυτές τις παραλιακές περιοχές όταν αναγκάστηκαν να φύγουν από την Τουρκία. Μια μικρότερη συγκέντρωση Τούρκων υπηκόων παρατηρείται στο Λαύριο (εκτός χάρτη) και αφορά Κούρδους πρόσφυγες.
Οι μετανάστες από τις Φιλιππίνες, συνήθως γυναίκες, χωροθετούνται αφενός στους Αμπελοκήπους—όπου έχει συγκροτηθεί και η κοινότητά τους—και αφετέρου στα προάστια των εύπορων στρωμάτων, όπου πολλές απασχολούνται ως οικιακές βοηθοί. Συγκέντρωση στα προάστια των εύπορων στρωμάτων παρουσιάζει και το σύνολο των μεταναστευτικών ομάδων από αναπτυγμένες οικονομικά χώρες, λόγω των κατά τεκμήριο υψηλότερων εισοδημάτων τους.
Εκτός κέντρου συγκεντρώνονται διάφορες άλλες ομάδες. Οι Αρμένιοι σε περιοχές παραδοσιακής συγκέντρωσης της παλαιάς αυτής ομάδας στις παρυφές των Δήμων Αθηναίων και Πειραιώς. Οι Ιρακινοί στο Περιστέρι και Αιγάλεω. Οι Ινδοί και οι Πακιστανοί σε αγροτικές περιοχές της περιφέρειας—όπως τα Μεσόγεια και ο Μαραθώνας—και, οι δεύτεροι ειδικά, κατά μήκος των εθνικών οδού Αθηνών-Λαμίας και Αθηνών-Κορίνθου, κάτι που συνδέεται με την απασχόλησή τους σε χαμηλές θέσεις στον τομέα των μεταφορών.
Χάρτες 2.1.1 – 2.1.9: Κατανομή πληθυσμού ηλικίας 23-67 ετών ανά επίπεδο εκπαίδευσης και περιοχή κατοικίας (2011)
Το επίπεδο εκπαίδευσης των κατοίκων της πόλης αποτελεί ίσως τη μεταβλητή με βάση την οποία αναδεικνύεται περισσότερο η κοινωνική της γεωγραφία. Η ποσοστιαία συγκέντρωση ενήλικων ατόμων 23-67 ετών ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσής τους δείχνει ότι όσο τα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια γίνονται υψηλότερα, τόσο η σχετική συγκέντρωση των κατοίκων που τα διαθέτουν μετατοπίζεται από τη δυτική προς την ανατολική πλευρά της πόλης.
Οι μεγάλες σχετικές συγκεντρώσεις εκείνων που διαθέτουν τα χαμηλότερα εκπαιδευτικά προσόντα (μέχρι και απολυτήριο Δημοτικού) εμφανίζονται στη δυτική πλευρά της πόλης και στη μακρινή περιφέρειά της. Περιλαμβάνονται τα παραδοσιακά εργατικά προάστια, η δυτική πλευρά του Δήμου Αθηναίων, αλλά οι υψηλότερες τιμές παρατηρούνται στα νέα εργατικά προάστια και σε περιφερειακές περιοχές όπως η Σαλαμίνα, ο Ασπρόπυργος και ο Μαραθώνας.
Πολύ μικρές είναι οι διαφορές στην κατανομή και εκείνων που διαθέτουν Απολυτήριο Γυμνασίου, καθώς και εκείνων που ολοκλήρωσαν τη δευτεροβάθμια τεχνική εκπαίδευση. Όλες αυτές οι βαθμίδες της εκπαίδευσης παραπέμπουν σε περιοχές κατοικίας όπου υπερεκπροσωπούνται τα εργατικά στρώματα και τα άτομα που ασκούν χειρωνακτικά επαγγέλματα συνολικότερα.
Η εικόνα μεταβάλεται σημαντικά για όσους έχουν Απολυτήριο γενικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η υπερεκπροσώπησή τους περιλαμβάνει τα παραδοσιακά εργατικά προάστια, αλλά και το σύνολο των μεσοστρωματικών γειτονιών στην περιφέρεια του Δήμου Αθηναίων και το Δήμο Πειραιώς. Αντίθετα, τα νέα εργατικά προάστια παρουσιάζουν χαμηλότερες τιμές.
Ακόμη πιο ανατολικά συγκεντώνονται οι απόφοιτη μεταδευτεροβάθμιας (μη τριτοβάθμιας) εκπαίδευσης. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι απόφοιτοι αυτοί υπερεκπροσωπούνται σε πιο ανατολικές περιοχές κατοικίας από τους αποφοίτους ανώτερης τεχνολογικής και τριτοβάθμιας τεχνολογικής εκπαίδευσης, παρά το γεγονός ότι οι τίτλοι των τελευταίων είναι ιεραρχικά ανώτεροι. Αυτό συμβαίνει επειδή η τεχνολογική εκπαίδευση είναι παραδοσιακά συνδεδεμένη με τα εργατικά και τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα, κάτι που οι διαδοχικές αναβαθμίσεις της δεν έχουν διαφοροποιήσει σημαντικά.
Οι κάτοχοι πτυχίων πανεπιστημίου ή ισοδύναμων τίτλων υπερεκπροσωπούνται στις περιοχές της ανατολικής πλευράς της πόλης και απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό από τις υπόλοιπες. Η χωρική τομή στο επίπεδο αυτό είναι εξίσου σαφής με την αντίστροφη χωροθέτηση εκείνων που διαθέτουν περιορισμένα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια.
Τέλος, οι κάτοχοι των υψηλότερων εκπαιδευτικών τίτλων (μεταπτυχιακά και διδακτορικά διπλώματα) δεν συγκεντρώνονται μόνο στην ανατολική πλευρά της πόλης, αλλά παράλληλα υπερεκπροσωπούνται ιδιαίτερα στις περιοχές έντονης υπερεκπροσώπησης και των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγλεματικών ομάδων, όπως το Ψυχικό, η Φιλοθέη, το Κολωνάκι και η Εκάλη.
Ο πίνακας 2.1 που ακολουθεί παρουσιάζει την κατανομή του πληθυσμού 23-67 ετών ανά βασική κατηγορία επιπέδου εκπαίδευσης, για τις κατηγορίες εκείνες που είναι συγκρίσιμες με βάση τα δεδομένα των δύο Απογραφών. Η μεταβολή μέσα σε αυτή την 20ετία δείχνει την πολύ μεγάλη αύξηση εκείνων που κατέχουν τίτλους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και την εξαιρετική μείωση εκείνων που το επίπεδο εκπαίδευσής τους φθάνει μέχρι το Απολυτήριο του Δημοτικού.
Πίνακας 2.1: Κατανομή του πληθυσμού 23-67 ετών της Αττικής (πλην νήσων) ανά βασική κατηγοριών επιπέδου εκπαίδευσης 1991-2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 2.2.1 – 2.2.2: Ποσοστό ατόμων 15-18 και 19-22 που δεν συμμετέχουν στην εκπαίδευση ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Οι δύο χάρτες της ενότητας αυτής απεικονίζουν τη χωρική συγκέντρωση της μειονεξίας ως προς την πρόσβαση στην εκπαίδευση που χαρακτηρίζει τον νεαρό πληθυσμό συγκεκριμένων περιοχών κατοικίας της Αθήνας. Σε αντίθεση με τους χάρτες της προηγούμενης ενότητας που αφορούν τους εκπαιδευτικούς τίτλους τους οποίους τα άτομα ηλικίας 23-67 ετών απέκτησαν μέσα στα προγούμενα 40 χρόνια περίπου, οι χάρτες αυτοί αφορούν τη διαφορετική πρόσβαση στην εκπαίδευση που είχαν τα άτομα στην ύστερη εφηβεία (15-18) και οι νέοι ενήλικες (19-22) ανάλογα με την περιοχή στην οποία κατοικούσαν κατά την Απογραφή του 2011.
Ο χάρτης με το ποσοστό των νέων 19-22 ετών εκτός εκπαίδευσης μοιάζει πολύ με τους χάρτες συγκέντρωσης ατόμων με χαμηλά εκπαιδευτικά προσόντα της προηγούμενης ενότητας. Οι περιοχές με τα υψηλότερα ποσοστά περιλαμβάνουν τις γειτονιές του κέντρου γύρω από τους άξονες των λεωφόρων Πατησίων και Αχαρνών, τις περιοχές του Ρέντη και του Ταύρου, το Ζεφύρι, τα Άνω Λιόσια και μέρος του Μενιδίου, τον Ασπρόπυργο, το Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα. Πρόκειται, δηλαδή, για περιοχές με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση εργατικών και ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων. Η συγκριτικά πρόωρη εγκατάλειψη της εκπαίδευσης από τους νέους των περιοχών αυτών, υποθηκεύει και τις ευκαιρίες που θα έχουν στη συνέχεια για κοινωνική κινητικότητα, κάτι που προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό και την αναπαραγωγή της χαμηλής κοινωνικής ιεράρχησης των περιοχών κατοικίας τους.
Εάν η μη συμμετοχή στην εκπαίδευση για τους νέους 19-22 ετών αποτελεί σχετικό μειονέκτημα, για τους εφήβους 15-18 αυτή η μη συμμετοχή είναι κατάσταση που τους θέτει στα όρια του κοινωνικού αποκλεισμού. Αυτή η εκτίμηση προκύπτει από το γεγονός ότι για τους πρώτους, το ποσοστό των ατόμων της ηλικίας τους που συμμετέχουν στην εκπαίδευση ήταν 56,3% το 2011, ενώ για τους δεύτερους 92,7% (ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015). Τα ποσοστά αυτά έχουν αλλάξει σημαντικά από το 1991 όταν οι νέοι/-ες 15-18 που συμμετείχαν στην εκπαίδευση αντιπροσώπευαν το 79,5% της ηλικιακής τους κατηγορίας και εκείνοι/-ες 19-22 ετών το 37,1%. Οι περιοχές που αναδεικνύονται ως πιο προβληματικές από την άποψη της μεγάλης μη συμμετοχής των νέων στην εκπαίδευση είναι οι γειτονιές του κέντρου γύρω από την Ομόνοια, περιοχές στο Ζεφύρι και τα Άνω Λιόσια, περιοχές του Ασπρόπυργου και του Μαραθώνα.
Χάρτες 2.3.1 – 2.3.11: Κατανομή πτυχιούχων 23-67 ετών ανά χώρα σπουδών και περιοχή κατοικίας (2011)
Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται χάρτες που αφορούν τη χώρα που σπούδασαν Έλληνες υπήκοοι, οι οποίοι ήταν μεταξύ 23 και 67 ετών και κατοικούσαν στην Αθήνα το 2011. Οι σπουδές στο εξωτερικό αποτελούν ζήτημα που αφορά σημαντικό τμήμα του πληθυσμού και το οποίο έχει μελετηθεί από αρκετές πλευρές (δημοσιονομική, σχέση με brain-drain, κλπ.) αλλά ποτέ δεν υπήρξε τεκμηριωμένη μελέτη της κοινωνικής προέλευσης και της γεωγραφικής κατανομής εκείνων που σπούδασαν σε χώρες του εξωτερικού.
Ο χάρτης που δείχνει τις περιοχές κατοικίας όσων σπούδασαν στην Ελλάδα—που παρατίθεται για σύγκριση—σχεδόν ταυτίζεται με εκείνον που δείχνει τις περιοχές κατοικίας των κατόχων πανεπιστημιακού πτυχίου, κάτι αναμενόμενο με βάση τη μεγάλη πλειονότητα που σπούδασε στην Ελλάδα.
Οι σπουδές σε οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, με υψηλό κατά κανόνα επίπεδο πανεπιστημιακών σπουδών, αλλά και υψηλό κόστος—όπως οι ΗΠΑ, η Ελβετία, η Γαλλία, το ΗΒ, η Γερμανία και άλλες—μοιάζουν προνόμιο των κατοίκων που ζουν στις περιοχές μεγαλύτερης συγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών του πληθυσμού της πόλης. Οι σπουδές στο ΗΒ και την Ιταλία παρουσιάζουν μια μεγαλύτερη χωρική διάχυση λόγω του μεγαλύτερου αριθμού φοιτητών/-τριών προς τις χώρες αυτές, για ένα μέρος των οποίων υπήρχαν κατά καιρούς ευκαιρίες σπουδών χαμηλότερου κόστους και χαμηλότερων ακαδημαϊκών απαιτήσεων.
Η υπόθεση ότι όσοι σπούδασαν σε αυτές τις χώρες υψηλού κόστους και απαιτήσεων δεν ξεκίνησαν από τις περιοχές στις οποίες καταγράφηκαν και ότι απλώς κατέληξαν εκεί λόγω των καλών σπουδών τους που ευνόησαν την κοινωνική τους κινητικότητα—παρά το ότι μπορεί για ορισμένους να ισχύει—προσκρούει στην περιορισμένη στεγαστική κινητικότητα στην Ελλάδα και την Αθήνα. Οι σπουδές σε αυτές τις χώρες—και ιδιαίτερα στα διακεκριμένα τους πανεπιστήμια—αποτελούν καθαρό προνόμιο των υψηλών και υψηλών-μεσαίων στρωμάτων που μπορούσαν να αντιμετωπίσουν το κόστος, κάτι που δεν αναιρεί ο μικρός αριθμός εκείνων που προέρχονται από χαμηλότερα στρώματα και που η πρόσβασή τους στηρίχθηκε αποκλειστικά στις υψηλές τους ακαδημαϊκές επιδόσεις.
Όσοι και όσες σπούδασαν σε κοντινές χώρες, χαμηλού κόστους—όπως η Ρουμανία και η Βουλγαρία—παρουσιάζουν μια τελείως διαφορετική κατανομή όσον αφορά το χώρο κατοικίας τους. Τα κοινωνικά στρώματα από τα οποία προέρχονται είναι πολύ διαφορετικά, όπως και οι περιοχές κατοικίας τους. Όσο για εκείνους/-ες που σπούδασαν στην Αλβανία, πρέπει να πρόκειται κυρίως για πρώην Αλβανούς υπηκόους που πολιτογραφήθηκαν Έλληνες πριν από το 2011.
Τέλος, η κατανομή όσων δεν σπούδασαν, είτε στο εξωτερικό, είτε στην Ελλάδα, είναι παρόμοια με εκείνων που έχουν γενικότερα περιορισμένα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια.
Στον πίνακα 2.3 εμφανίζονται οι χώρες σπουδών όπου Έλληνες υπήκοοι, ηλικίας 23-67 ετών και κάτοικοι της Αττικής, πραγματοποίησαν τις σπουδές τους. Περιλαμβάνονται οι χώρες για τις οποίες η Απογραφή του 2011 κατέγραψε τουλάχιστον 1.000 φοιτήσαντες.
Πίνακας 2.3: Χώρες σπουδών Ελλήνων υπηκόων 23-67 ετών που κατοικούσαν στην Αττική (πλην νήσων) το 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 3.1.1 – 3.1.5: Κατανομή πληθυσμού ανά κύρια ασχολία και περιοχή κατοικίας (2011)
Η κατανομή του πληθυσμού σύμφωνα με την κύρια απασχόληση αναδεικνύει μια σειρά ζητημάτων, τα οποία δεν σχετίζονται κατ’ανάγκην με την ασχολία καθεαυτή. Για παράδειγμα, το ότι οι μαθητές/-τριες και σπουδαστές/-τριες παρουσιάζουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις σε περιφερειακές περιοχές της μητρόπολης, δεν οφείλεται στη μαθητική ή φοιτητική τους ιδιότητα, αλλά στην ηλικία τους. Τα άτομα νεαρής ηλικίας και τα παιδιά χωροθετούνται κυρίως στην περιφέρεια της πόλης, επειδή εκεί συγκεντρώνονται κυρίως οι πυρηνικές οικογένειες που τα περιλαμβάνουν.
Οι απασχολούμενοι κατανέμονται με σχετική ισομέρεια στον ιστό της πόλης. Ωστόσο, η δυτική πλευρά και η μακρινή περιφέρεια εμφανίζουν χαμηλότερα ποσοστά εργαζομένων για δύο βασικούς λόγους. Ο ένας είναι η ανεργία, η οποία ετεροβαρώς συγκεντρώνεται στη δυτική πλευρά—ανισομέρεια που εντάθηκε με την κρίση—και σε ορισμένες περιοχές της ευρύτερης περιφέρειας. Ο άλλος είναι η περιορισμένη γυναικεία απασχόληση, η οποία συγκεντρώνεται ακόμη περισσότερο στη δυτική πλευρά και στην πιο μακρινή περιφέρεια, όπως φαίνεται στο χάρτη του ποσοστού των γυναικών που ασχολούνται με τα οικιακά.
Οι συνταξιούχοι, τέλος, συγκεντρώνονται κυρίως στις περιοχές με τη μεγαλύτερη γήρανση του πληθυσμού, δηλαδή στα προάστια των υψηλών-μεσαίων στρωμάτων και σε παραλικές περιοχές της Ανατολικής Αττικής, καθώς και στη Σαλαμίνα.
Ο πίνακας 3.1 παρουσιάζει τις κύριες ασχολίες του πληθυσμού της Αττικής για το 1991 και 2011. Στον πίνακα δεν αναφέρονται οι κατηγορίες κύριας απασχόλησης που δεν ήταν κοινές στις δύο Απογραφές.
Πίνακας 3.1: Πληθυσμός της Αττικής (πλην νήσων) κατά κύρια απασχόληση 1991-2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 3.2.1 – 3.2.39: Κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού ανά επαγγελματική κατηγορία και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Οι αναλύσεις των κοινωνικών ιεραρχιών με βάση τις επαγγελματικές κατηγορίες είναι οι πλέον αξιόπιστες επειδή οι κατηγορίες αυτές αφορούν ταυτόχρονα θέσεις και ιεραρχήσεις σε σχέση με το οικονομικό, πολιτισμικό και κοινωνικό κεφάλαιο, κάτι που οι εισοδηματικές ανισότητες, για παράδειγμα, αναδεικνύουν με πολύ πιο περιορισμένο και μονοδιάστατο τρόπο. Οι επαγγελματικές θέσεις, εξάλλου, αναφέρονται σε θέσεις μέσα σε ένα σύστημα παραγωγής, κάτι που επίσης οι απλές εισοδηματικές ή εκπαιδευτικές ιεραρχίες δεν μπορούν να αναδείξουν από μόνες τους.
Ένα πρόβλημα για την ενότητα αυτή είναι η δυσκολία συγκρίσεων με τα δεδομένα προηγούμενων Απογραφών. Αυτό οφείλεται στις αλλαγές—ανά 20ετία—των διεθνών προτύπων ταξινόμησης των επαγγελμάτων (ISCO-International Standard Classification of Occupations) του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας (ILO) και, πρακτικά, στο ότι η Απογραφή του 1991 έγινε με βάση το ISCO68, εκείνη του 2001 με βάση το ISCO88 και αυτή του 2011 με βάση το ISCO08. Σε πολύ αδρές γραμμές, ωστόσο, και με κάποια περιθώρια σφάλματος, η εξέλιξη των βασικών (1ψήφιων) επαγγελματικών κατηγοριών την περίοδο 1991-2011, εμφανίζεται στον πίνακα 3.2.
Πίνακας 3.2: Κατανομή ενεργού πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά 1ψήφιες κατηγορίες επαγγελμάτων 1991-2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Ο παραπάνω πίνακας δίνει τη δυνατότητα μιας αδρής σύγκρισης μεταξύ 1991 και 2011. Οι υψηλές επαγγελματικές κατηγορίες για το 1991—οι δύο πρώτες—αποτελούσαν το 22,0% του ενεργού πληθυσμού. Το περιεχόμενό τους αντιστοιχεί με εκείνο των τριών πρώτων του 2011, των οποίων το ποσοστό ήταν 37,1%. Στον αντίποδα, οι χαμηλότερες επαγγλεματικές θέσεις—οι δύο τελευταίες για το 1991—αποτελούσαν το 32,9% του ενεργού πληθυσμού και αντιστοιχούσαν στις τέσσερις τελευταίες του 2011, των οποίων το άθροισμα ήταν 29,3%. Με την έννοια αυτή, η πολύ γενική εικόνα της μεταβολής των επαγγελματικών κατηγοριών την 20ετία 1991-2011 δείχνει σημαντική αύξηση των υψηλότερων θέσεων, περιορισμένη μείωση των χαμηλότερων και σημαντική μείωση των ενδιάμεσων. Ωστόσο, η σημαντική παρουσία και ενδιάμεσων θέσεων στις υψηλές—τεχνολόγοι, τεχνικοί βοηθοί ελεύθερων επαγγελματιών κ.λπ.—σχετικοποιεί τη σημασία των γενικών αυτών συμπερασμάτων.
Οι 39 χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα αφορούν κατηγορίες που ανήκουν στις υψηλότερες—όπως τα διευθυντικά στελέχη του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα ή οι μηχανικοί, γιατροί και νομικοί—στις ενδιάμεσες—όπως οι τεχνολόγοι διαφόρων ειδικοτήτων, οι υπάλληλοι γραφείου και οι πωλητές—και στις χαμηλότερες—όπως οι τεχνίτες και εργάτες διαφόρων ειδικοτήτων. Οι χάρτες είναι ιεραρχημένοι με τη σειρά που καταγράφονται τα επαγγέλματα και από την ΕΛΣΤΑΤ (από τα υψηλότερα προς τα χαμηλότερα), χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι οι ιεραχήσεις αυτές είναι απόλυτες, σταθερές και αυταπόδεικτες.
Η χωρική κατανομή των επαγγελματικών κατηγοριών δείχνει ότι οι υψηλότερες υπερεκπροσωπούνται στην ανατολική πλευρά της πόλης, οι χαμηλότερες στη δυτική και οι ενδιάμεσες είναι πιο ισοκατανεμημένες από τις άλλες δύο. Η διάσταση κέντρο / περιφέρεια είναι πολύ λιγότερο σημαντική ως άξονας διαφοροποίησης μεταξύ των κατηγοριών αυτών. Ορισμένες μόνο κατηγορίες—όπως οι καλλιτέχνες, οι καθαριστές, οι μάγειρες και σερβιτόροι και, εν μέρει, οι νομικοί—έχουν σχήμα κατανομής όπου το κέντρο καταλαμβάνει σημαντική θέση.
Μεταξύ των υψηλότερων επαγγελματικών κατηγοριών εμφανίζονται δύο ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει το άνω άκρο—για παράδειγμα τα διευθυντικά στελέχη και τους νομικούς—που υπερεκπροσωπείται στις λίγες περιοχές υπερσυγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (Ψυχικό-Φιλοθέη, Κηφισιά-Εκάλη, Κολωνάκι, παραλιακό μέτωπο από Παλαιό Φάληρο μέχρι Βουλιαγμένη), έχουν περιορισμένη παρουσία στο υπόλοιπο ανατολικό τμήμα της πόλης και σχεδόν απουσιάζουν από το δυτικό. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει το κάτω άκρο—για παράδειγμα τα στελέχη διοίκησης και οι καθηγητές Β/βάθμιας και οι δάσκαλοι—που υπερεκπροσωπείται στο ευρύτερο ανατολικό τμήμα της πόλης, χωρίς όμως να απουσιάζει και από το δυτικό.
Ανάλογες διαφοροποιήσεις παρατηρούνται και στο εσωτερικό των ενδιάμεσων κατηγοριών. Εκείνες που τοποθετούνται στο άνω άκρο τους—όπως οι τεχνολόγοι επιχειρήσεων και διοίκησης, οι εξειδικευμένοι γραμματείς και οι υπάλληλοι γραφείου—εμφανίζουν μια σχετικώς ισόρροπη κατανομή μεταξύ ανατολής και δύσης. Αντίθετα, εκείνες που τοποθετούνται στο κάτω άκρο—όπως οι υπάλληλοι καταγραφής υλικών, μεταφορών και αλληλογραφίας, οι κομμωτές και αισθητικοί και οι πωλητές σε καταστήματα—χωροθετούνται περισσότερο στη δυτική πλευρά.
Μεταξύ των χαμηλών επαγγελματικών κατηγοριών, εκείνες που βρίσκονται στο άνω άκρο—όπως οι περισσότερες κατηγορίες τεχνιτών—κατανέμονται μάλλον διάχυτα στο δυτικό τμήμα της πόλης. Εξαίρεση αποτελούν οι τεχνίτες οργάνων ακριβείας και οι τυπογράφοι, των οποίων η κατανομή είναι πολύ πλησιέστερη με των ενδιάμεσων επαγγελματικών κατηγοριών. Εκείνες που βρίσκονται στο κάτω άκρο—όπως οι εργάτες (ανειδίκευτοι) κατασκευών και βιομηχανίας, οι καθαριστές και οι συλλέκτες απορριμμάτων και οδοκαθαριστές—συγκεντρώνονται στις περιοχές υπερσυγκέντρωσης των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (Ασπρόπυργος, Ζεφύρι, Άνω Λιόσια, γειτονιές βόρεια της Ομόνοιας κ.λπ.), έχουν περιορισμένη παρουσία στο υπόλοιπο δυτικό τμήμα της πόλης και απουσιάζουν από το ανατολικό. Ανάλογη χωροθέτηση έχουν και οι πωλητές σε υπαίθριες αγορές, οι οποίοι τυπικά ανήκουν στις ενδιάμεσες κατηγορίες.
Χάρτες 3.3.1 – 3.3.3: Κατανομή οικονομικά ενεργών ανά τομέα απασχόλησης και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Οι τρεις χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα αποδίδουν τη συνθετική εικόνα χωροθέτησης της κατοικίας των οικονομικά ενεργών στους τρείς βασικούς τομείς όπου εντάσσονται οι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας.
Οι απασχολούμενοι στον πρωτογενή τομέα, όπως είναι αναμενόμενο, εμφανίζουν μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση στη μακρινή περιφέρεια της Αττικής και σχεδόν απουσιάζουν από το σύνολο του λεκανοπεδίου. Οι απασχολούμενοι στο δευτερογενή συγκεντρώνονται κυρίως στη δυτική πλευρά—με έμφαση στη βορειοδυτική—και στη μακρινή περιφέρεια, ενώ εκείνοι του τριτογενούς κυριαρχούν στο σύνολο του λεκανοπεδίου, με εντονότερη παρουσία στην ανατολική του πλευρά.
Οι βασικές μεταβολές που παρουσιάζονται στον πίνακα 3.3 δείχνουν τη μείωση των απασχολουμένων στο δευτερογενή τομέα—περισσότερο σχετική παρά απόλυτη—και τη σημαντική αύξηση στον τριτογενή.
Πίνακας 3.3: Κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά τομέα απασχόλησης 1991-2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 3.4.1 – 3.4.15: Κατανομή οικονομικά ενεργών ανά κλάδο απασχόλησης και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Οι χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα απεικονίζουν τον τόπο κατοικίας των απασχολουμένων στους βασικούς κλάδους της οικονομίας. Για τους δύο βασικούς κλάδους του δευτερογενούς τομέα—μεταποίηση και κατασκευές—οι απασχολούμενοι χωροθετούνται στη δυτική πλευρά της πόλης και στη μακρινή περιφέρεια, με τους δεύτερους να εμφανίζουν τις μεγαλύτερες σχετικές συγκεντρώσεις στη βορειοδυτική πλευρά. Το εμπόριο—που είναι και ο μεγαλύτερος κλάδος—και οι μεταφορές, αποθηκεύσεις, χωροθετούνται, επίσης, δυτικά. Οι δεύτερες εμφανίζουν ιδιαίτερη συγκέντρωση μέσα και γύρω από τον Πειραιά, κάτι που σχετίζεται με τις ναυτιλιακές δραστηριότητες. Οι δραστηριότητες που αφορούν τα ξενοδοχεία και εστιατόρια, τις διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες και τις τέχνες και την ψυχαγωγία, εμφανίζουν χωρικά πιο ισορροπημένη κατανομή. Το σύνολο σχεδόν των υπολοίπων κλάδων του τομέα των υπηρεσιών—τριτογενούς—χωροθετείται στην ανατολική πλευρά της πόλης και, κυρίως, στις προαστιακές περιοχές κατοικίας των υψηλών και υψηλών-μεσαίων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών.
Πίνακας 3.4: Κατανομή του ενεργού πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) στους μονοψήφιους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 4.1.1 – 4.1.5: Κατανομή πληθυσμού ανάλογα με την κύρια πηγή πόρων ζωής και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Οι πηγές πόρων ζωής καταγράφηκαν—έστω και με σημαντικά περιθώρια ανακρίβειας, αφού περιορίζονται κάθε φορά στην κύρια—στην Απογραφή του 2011 για πρώτη φορά.
Στον πίνακα 4.1 φαίνεται ότι η σημαντικότερη πηγή πόρων ζωής είναι οι αμοιβές από την απασχόληση. Η “εξάρτηση από άλλους” αποτελεί πηγή για τους εξαρτημένους, η οποία κατανέμεται με ανάλογο περίπου τρόπο στις υπόλοιπες πηγές. Επίσης, είναι αναμενόμενη η σημαντική διαφοροποίηση των πηγών αυτών ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα αναφοράς, όπως επίσης φαίνεται στον πίνακα 4.1. Οι δευτερεύουσες πηγές—όπως η περιουσία, οι αποταμιεύσεις, τα επιδόματα—μοιάζουν λιγότερο σημαντικές από ό,τι είναι στην πραγματικότητα επειδή εδώ καταγράφονται μόνο στην περίπτωση που αποτελούν κύρια πηγή πόρων ζωής.
Ο πληθυσμός για τον οποίο το εισόδημα από την απασχόληση αποτελεί κύριο πόρο ζωής, κατανέμεται με σχετική ισομέρεια, με ελαφρά υπερεκπροσώπηση στην ανατολική πλευρά της πόλης. Εκείνοι για τους οποίους κύριος πόρος είναι η περισουσία και οι επενδύσεις, χωροθετούνται πολύ καθαρά στις περιοχές υπερεκπροσώπησης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών. Οι συνταξιούχοι, για τους οποίους η σύνταξη είναι και ο κύριος πόρος ζωής, χωροθετούνται με σχετική ισοκατανομή, αλλά και σχετική υπερεκπροσώπηση στις περιοχές συγκέντρωσης ηλικιωμένων. Εκείνοι για τους οποίους τα επιδόματα αποτελούν κύριο πόρο ζωής χωροθετούνται περισσότερο στη δυτική πλευρά και, ιδιαίτερα, σε περιοχές συγκέντρωσης πολύ χαμηλών κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών. Τέλος, εκείνοι για τους οποίους τα δάνεια και οι αποταμιεύσεις αποτελούν κύριο πόρο ζωής εμφανίζουν σχετική ισοκατανομή, αλλά και σχετική συγκέντρωση σε φτωχιές και πυκνοδομημένες γειτονιές του κέντρου της Αθήνας. Η πηγή αυτή αφορά σε σχετικά μεγάλο ποσοστό και τον μεταναστευτικό πληθυσμό, αλλά τα συμπεράσματα είναι επισφαλή καθώς αφορά πολύ μικρό πληθυσμό ως κύριος πόρος ζωής.
Πίνακας 4.1: Κατανομή του πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά κατηγορία κύριας πηγής πόρων ζωής (2011)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 4.2.1 – 4.2.3: Κατανομή πληθυσμού ανά κατηγορία καθεστώτος ενοίκησης και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Το καθεστώς ενοίκησης στην Ελλάδα και στις υπόλοιπες χώρες της Νότιας Ευρώπης, σε αντίθεση με πολλές άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, έχει σχετικώς περιορισμένη κοινωνικά διαχωριστική διάσταση. Αυτό σημαίνει ότι η ιδιοκατοίκηση, για παράδειγμα, δεν συνδέεται συστηματικά με υψηλότερη κοινωνική θέση, σε σχέση με την ενοικίαση. Οι χάρτες αυτής της ενότητας δείχνουν ότι η ιδιοκατοίκηση είναι πολύ πιο παρούσα στην περιφέρεια της πόλης και, ιδιαίτερα, στην πιο μακρινή. Η ενοικίαση, αντίθετα, υπερεκπροσωπείται στο κέντρο της Αθήνας και, δευτερευόντως, του Πειραιά, ενώ το ‘άλλο’ καθεστώς—που σημαίνει συνήθως δωρεάν παραχώρηση μεταξύ μελών της ίδιας οικογένειας—είναι πολύ πιο διάσπαρτο σε όλον τον ιστό της πόλης.
Ο πίνακας 4.2 που ακολουθεί παρουσιάζει το ειδικό βάρος των βασικών κατηγοριών του καθεστώτος ενοίκησης και τη μεταβολή τους την περίοδο 1991-2011.
Πίνακας 4.2: Πληθυσμός ανά κατηγορία καθεστώτος ενοίκησης στην Αττική (πλην νήσων) 1991-2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 4.3.1 – 4.3.9: Κατανομή πληθυσμού ανάλογα με το μέγεθος της κατοικίας τους και την περιοχή κατοικίας (2011)
Το θέμα των χαρτών της ενότητας αυτής είναι πολύ συναφές με εκείνο που αφορά την επιφάνεια κατοικίας που αναλογεί σε κάθε άτομο. Η διαφορά είναι ότι η αναλογία κατά άτομο επικεντρώνει την προσοχή στην κατανομή στους καταναλωτές του χώρου κατοικίας και στις ανισότητες μεταξύ τους όσον αφορά την κατανομή αυτή, ενώ η ενότητα αυτή αφορά τους φυσικούς υποδοχείς (κατοικίες) και την κατανομή του μεγέθους τους στις διάφορες περιοχές της πόλης. Η μέτρηση γίνεται έμμεσα, αφού για κάθε περιοχή υπολογίζεται ο πληθυσμός που ζει σε κατοικίες διαφορετικών μεγεθών, κάτι που αναδεικνύει το ποσοστό πληθυσμού που αφορά κάθε κατηγορία μεγέθους κατοικίας στις διάφορες περιοχές.
Η ιεράρχηση του χώρου της πόλης με βάση το μέγεθος των κατοικιών ακολουθεί τη διπλή κίνηση από τα δυτικά προς τα ανατολικά και από το κέντρο προς την περιφέρεια. Οι μικρότερες κατοικίες (έως 30τμ) συγκεντρώνονται κυρίως στο κέντρο της πόλης και σε ορισμένες φτωχές συνοικίες των μακρινών δυτικών προαστίων και της ευρύτερης περιφέρειας. Η επόμενη βαθμίδα (31-50τμ) αφορά τις ίδιες περιοχές, αλλά και σημαντικό τμήμα των δυτικών προαστίων, κάτι που ισχύει και για την επόμενη (51-70τμ). Η κατηγορία μεγέθους 71-90τμ—που είναι και η μεγαλύτερη—συγκεντρώνεται στην περιφέρεια του Δήμου Αθηναίων και στις ευρύτερες παρυφές του από όλες τις πλευρές πλην της βορειοανατολικής, καθώς και στον Πειραιά και τις παρυφές του. Η αμέσως επόμενη κατηγορία (91-120τμ)—η δεύτερη μεγαλύτερη—συγκεντρώνεται πλέον κυρίως στα κοντινά μεσοαστικά προάστια στο βορά και το νότο, ενώ οι μεγαλύτερες ακόμη κατοικίες συγκεντρώνονται όλο και πιο αποκλειστικά στις πλέον αποκλειστικές περιοχές των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών.
Πίνακας 4.3: Κατανομή του πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά κατηγορία μεγέθους κατοικίας (2011)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 4.4.1 – 4.4.8: Κατανομή πληθυσμού ανάλογα με τα τμ κατοικίας που τους αναλογούν και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Ο διαθέσιμος χώρος κατοικίας ανά άτομο του νοικοκυριού είναι ο πιο αξιόπιστος δείκτης όσον αφορά την επάρκεια/έλλειψη καθημερινού χώρου διαβίωσης. Καθώς οι Απογραφές δεν περιλαμβάνουν δεδομένα για το εισόδημα, ο δείκτης αυτός μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως στοιχείο για την προσέγγισή του.
Οι χάρτες αυτής της ενότητας αναδεικνύουν καταστάσεις που κυμαίνονται από τη σοβαρή έλλειψη χώρου κατοικίας (<10τμ ανά άτομο) έως την υπερεπάρκεια χώρου (>50τμ ανά άτομο). Η σταδιακή μετάβαση από τη χωρική συγκέντρωση ατόμων που ζουν σε συνθήκες σοβαρής έλλειψης χώρου κατοικίας, στη χωρική συγκέντρωση εκείνων με υπερεπαρκή χώρο αναδεικνύει σχήματα που μοιάζουν με αυτά που αντιστοιχούν και σε άλλες μεταβλητές κοινωνικής ιεράρχησης, όπως το επίπεδο εκπαίδευσης.
Μεταξύ των οκτώ χαρτών της ενότητας αυτής, η βασική παρατήρηση είναι ότι όσο κινούμαστε από τις συνθήκες έλλειψης προς εκείνες της επάρκειας, οι περιοχές συγκέντρωσης των ατόμων κινούνται από τα δυτικά προς τα ανατολικά και από τις πολύ περιφερειακές θέσεις σε προαστιακές θέσεις μέσα στο λεκανοπέδιο. Μέχρι και τα 20τμ ανά άτομο—που αποτελούν και το όριο “στεγαστικής φτώχειας” για την Αττική, καθώς ισούνται με το 60% της διαμέσου της σχετικής μεταβλητής—οι μεγάλες συγκεντρώσεις αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τη δυτική πλευρά της πόλης και τη μακρινή περιφέρεια. Οι ενδιάμεσες καταστάσεις (20 έως 25 και 25 έως 30τμ ανά άτομο) έχουν πιο ισορροπημένη χωρική κατανομή, με τις πρώτες, ωστόσο, να συγκεντρώνονται περισσότερο στα δυτικά και τις δεύτερες στα ανατολικά. Από τα 30τμ ανά άτομο και πάνω, οι κατανομές είναι όλο και πιο συγκεντρωμένες στην ανατολική πλευρά. Τέλος, οι δύο ακραίες κατηγορίες αναδεικνύουν και τις κοινωνικά ακραίες περιοχές ως προς αυτή την ιεραρχική μεταβλητή: Γειτονιές του κέντρου γύρω από την Ομόνοια, Ζεφύρι, Άνω Λιόσια και Ασπρόπυργος για τις περιοχές με έντονη έλλειψη και Ψυχικό, Φιλοθέη, Κολωνάκι, Κηφισιά, Νέα Ερυθραία, Εκάλη και παραλιακό μέτωπο για τις περιοχές με υπερεπάρκεια χώρου κατοικίας.
Ο πίνακας 4.4 παρουσιάζει το μερίδιο του πληθυσμού της Αττικής ανάλογα με τα τετραγωνικά μέτρα που τους αναλογούν στις κατοικίες τους. Η μεταβολή των σχετικών κατηγοριών μεταξύ 1991 και 2011 δείχνει ότι η διαθέσιμα επιφάνεια κατοικίας ανά άτομο αυξήθηκε σημαντικά αυτή την περίοδο, με μεγάλη μείωση εκείνων που διαθέτουν λιγότερα από 20 τμ (από 32,1% το 1991 σε 22,4% το 2011) και την αύξηση εκείνων που διαθέτουν περισσότερα από 40 τμ (από 11,7% το 1991 σε 26,8% το 2011).
Πίνακας 4.4: Κατανομή του πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανάλογα με τα τετραγωνικά κατοικίας που τους αναλογούν 1991-2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 4.5.1 – 4.5.6: Κατανομή του πληθυσμού ανάλογα με την παλαιότητα της κατοικίας και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Η περιοδολόγηση του χρόνου κατασκευής των κτηρίων κατοικίας στην Αττική, όπως αναδεικνύεται μέσα από τους χάρτες αυτής της ενότητας, έδωσε μια εικόνα μάλλον αναμενόμενη. Οι παλαιότερες κατοικίες, που κατασκευάστηκαν προ του 1946, συγκεντρώνονται κυρίως στα κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά, καθώς και σε περιφερειακές θέσεις που αποτελούσαν παλαιότερα οικισμούς τελείως ανεξάρτητους από τη μητροπολιτική Αθήνα. Οι κατασκευές 1946-1960 εμφανίζουν διάχυση γύρω από τα δύο κέντρα, ακολουθώντας την επέκταση του ιστού εκείνη την περίοδο. Στις ίδιες περιοχές συγκεντρώνονται και οι κατοικίες που κατασκευάστηκαν την 20ετία 1961-1980, περίοδο κατά την οποία αποκορυφώθηκε η ανέγερση πολυκατοικιών με τη διαδικασία της αντιπαροχής. Από τη δεκαετία του 1980 και μετά, οι κατασκευές είναι λιγότερες και χωροθετούνται κυρίως στα προάστια και την ευρύτερη περιφέρεια.
Ο πίνακας 4.5 παρουσιάζει την κατανομή πληθυσμού ανάλογα με την ηλικία των κατοικιών στις οποίες διαμένει.
Πίνακας 4.5: Κατανομή του πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανάλογα με την παλαιότητα των κατοικιών τους και την περιοχή κατοικίας 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτες 4.6.1 – 4.6.4: Κατανομή πληθυσμού ανάλογα με τον τρόπο θέρμανσης και την περιοχή κατοικίας (2011)
Η κατανομή των τρόπων θέρμανσης στην Αττική είναι δηλωτική τόσο της περιόδου κατασκευής των κτηρίων στις διάφορες περιοχές, όσο και της χωρικά διαφοροποιημένης δυνατότητας των κατοίκων τους να τους εγκαταστήσουν.
Η κεντρική αυτόνομη θέρμανση είναι περισσότερο διαδεδομένη στις πιο πρόσφατα δομημένες προαστιακές περιοχές και σε εκείνες της ευρύτερης περιφέρειας. Η σημαντική παρουσία της και σε περιοχές της βορειοδυτικής και δυτικής Αττικής αναδεικνύει την ποικιλία των κτηρίων κατοικιών, από πλευράς ποιότητας, ακόμη και σε περιοχές που συνολικά κατατάσσονται αρκετά χαμηλά στη σχετική κοινωνικοοικονομική κλίμακα. Η συμβατική αυτόνομη θέρμανση, συγκεντρώνεται κυρίως στις κεντρικότερες και παλαιότερα δομημένες περιοχές του κέντρου της Αθήνας και του Πειραιά.
Οι άλλοι τρόποι θέρμανσης—κατά κανόνα υποδεέστεροι—χωροθετούνται κυρίως στη δυτική πλευρά της πόλης και στη μακρινή περιφέρεια. Η πλήρης απουσία θέρμανσης, τέλος, συγκεντρώνεται κυρίως στη δυτική πλευρά του Δήμου Αθηναίων, στις παλαιότερα δομημένες περιοχές των παραδοσιακών εργατικών προαστίων, σε περιοχές όπως το Ζεφύρι, τα Άνω Λιόσια και η Σαλαμίνα και σε άλλες μακρινές περιοχές στην περιφέρεια της Αττικής.
Ο πίνακας 4.6 δείχνει τον πληθυσμό που χρησιμοποιεί το κάθε ένα από τα βασικά είδη θέρμανσης. Κατά την 20ετία 1991-2011, η κεντρική θέρμανση αυξήθηκε σημαντικά σε βάρος του άλλου είδους, ενώ παρατηρείται και σημαντική αύξηση του πληθυσμού που δεν διαθέτει κανενός είδους θέρμανσης, κάτι που πρέπει να οφείλεται στις κακές συνθήκες στέγασης τμήματος των ευάλωτων ομάδων—μεταναστών κυρίως—που αυξήθηκαν σημαντικά την ίδια περίοδο και, εν μέρει, στις πρώτες επιπτώσεις της κρίσης που καταγράφηκαν από την Απογραφή του 2011.
Πίνακας 4.6: Κατανομή του πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά τρόπο θέρμανσης της κατοικίας τους 1991-2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτης 4.7.1: Κατανομή πληθυσμού ανάλογα με την πρόσβαση στο διαδίκτυο και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Η πρόσβαση στο διαδίκτυο αποτελεί όλο και περισσότερο ένα απαραίτητο εργαλείο της καθημερινής ζωής. Η χωρική κατανομή αυτής της πρόσβασης ακολουθεί πολύ πιστά την κοινωνικοεπαγγελματική ιεραρχία των περιοχών κατοικίας. Έτσι, τα υψηλότερα ποσοστά πρόσβασης εντοπίζονται στα βορειοανατολικά και τα νότια προάστια, αλλά και σε ορισμένες περιοχές υψηλότερες κοινωνικής φυσιογνωμίας στη δυτική πλευρά της πόλης, όπως το Άνω Περιστέρι, η Πετρούπολη και τμήμα του Χαϊδαρίου.
Σήμερα, ο χάρτης αυτός της πρόσβασης στο διαδίκτυο πρέπει να έχει αλλάξει σημαντικά, αλλά κυρίως ως προς το συνολικό ποσοστό της πρόσβασης. Η χωρική ανισότητα στην πρόσβαση πρέπει να παραμένει, έστω και μειωμένη.
Χάρτες 4.8.1 – 4.8.4: Κατανομή πληθυσμού σε νοικοκυριά ανάλογα με την κατοχή αυτοκινήτου και ανά περιοχή κατοικίας (2011)
Η κατοχή ιδιωτικών αυτοκινήτων ανά νοικοκυριό φαίνεται ότι εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την απόσταση του τόπου κατοικίας από το κέντρο της πόλης. Τα άτομα που ανήκουν σε νοικοκυριά χωρίς αυτοκίνητο συγκεντρώνονται πολύ περισσότερο μέσα και γύρω από το κέντρο της πόλης. Αντίθετα, εκείνα που ανήκουν σε νοικοκυριά που διαθέτουν αυτοκίνητο τοποθετούνται περισσότερο προς την περιφέρεια και όσο περισσότερα αυτοκίνητα διαθέτουν, τόσο πιο μακρυά από το κέντρο κατοικούν.
Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζεται η κατανομή του πληθυσμού στα νοικοκυριά της Αττικής ανάλογα με τον αριθμό των αυτοκινήτων που αυτά διέθεταν το 2011.
Πίνακας: Κατανομή πληθυσμού στα νοικοκυριά της Αττικής (πλην νήσων) ανάλογα με τον αριθμό των αυτοκινήτων που διαθέτουν
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Στόχος αυτής της ενότητας είναι η ομαδοποίηση των περιοχών κατοικίας της Αθήνας με τρόπο που να αναδεικνύονται συνθετικά οι ομοιότητες και οι διαφορές τους όσον αφορά τη σύνθεση του πληθυσμού τους. Την ομαδοποίηση αυτή οπτικοποιεί ο συνθετικός χάρτης με την κοινωνικοεπαγγελματική τυπολογία της Αττικής στο τέλος της ενότητας.
Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την αποτύπωση του κοινωνικού διαχωρισμού το 2011 είναι αρκετά συνήθης και δόκιμη. Εντάσσεται στην παράδοση της παραγοντικής οικολογίας (Knox και Pinch 2009: 155-7) και εκδοχές της έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς για τη μελέτη του κοινωνικού διαχωρισμού σε αρκετές πόλεις (Robson 1969, Timms 1971, Préteceille 2015, Tabard & Aldeghi 1990, Μαλούτας, Πανταζής κ.ά. 1999, Maloutas 1997, Spyrellis 2013). Συνίσταται στο συνδυασμό μιας παραγοντικής και μιας ταξινομικής ανάλυσης (ανάλυση σε κύριες συνιστώσσες και ανάλυση k-means στην προκειμένη περίπτωση), οι οποίες οδηγούν στην τυπολόγηση των περιοχών κατοικίας της πόλης σύμφωνα με την κοινωνικοεπαγγελματική φυσιογνωμία των κατοίκων τους.
Η παραγοντική ανάλυση συνθέτει τις κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες με βάση τις ομοιότητες και διαφορές που παρουσιάζουν οι κατανομές τους στις 3.000 ΜΟΧΑΠ (μονάδες χωρικής ανάλυσης πόλεων), των οποίων το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος είναι περίπου 1.200 άτομα. Αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ενός μικρού αριθμού νέων συνθετικών μεταβλητών (συνιστωσών) που συνοψίζουν σημαντικό μέρος της αρχικής πληροφορίας που περιέχουν οι αρχικές μεταβλητές. Το περιεχόμενο κάθε συνιστώσας προκύπτει από τη σχέση της με τις αρχικές μεταβλητές.
Για την ανάλυση αυτή, χρησιμοποιήθηκαν 39 επαγγελματικές κατηγορίες με σημαντικό ειδικό βάρος (τουλάχιστον 1.500 άτομα) και έμφαση στην ανισότητα των κοινωνικών θέσεων στις οποίες παραπέμπουν. Το πρώτο ψηφίο των κατηγοριών που αναφέρονται στον πίνακα 5.1.1 αντιστοιχεί στις εννέα μεγάλες κατηγορίες επαγγέλματος, σύμφωνα με το πρότυπο ISCO08 που ακολούθησε η ΕΛΣΤΑΤ στην απογραφή πληθυσμού του 2011 (www.statistics.gr/occupation). Από την ανάλυση εξαιρέθηκαν τα επαγγέλματα του πρωτογενούς τομέα λόγω του περιορισμένου πληθυσμού τους, αλλά και της προφανούς ανισοκατανομής τους μεταξύ κεντρικών και περιφερειακών περιοχών κατοικίας.
Πίνακας 5.1.1: Επαγγελματικές κατηγορίες που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση του κοινωνικού διαχωρισμού στη μητροπολιτική Αθήνα (2011)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Από την ανάλυση προέκυψαν τρεις συνιστώσες, οι οποίες «ερμηνεύουν» (στατιστικά) το 45% περίπου της αρχικής πληροφορίας, κάτι που τις καθιστά ιδιαίτερα σημαντικές δεδομένου του μεγάλου αριθμού των αρχικών μεταβλητών. Αυτό σημαίνει ότι το 45% της διακύμανσης μεταξύ των διαφορετικών σχημάτων χωροθέτησης του τόπου κατοικίας των 39 αυτών κατηγοριών μπορεί να συνοψιστεί με βάση τις τρεις συνιστώσες που προέκυψαν από την ανάλυση. Η φυσιογνωμία της καθεμίας προκύπτει από τη συσχέτισή της με τις αρχικές μεταβλητές (πίνακας 5.1.2).
Πίνακας 5.1.2: Συντελεστές συσχέτισης των τριών κύριων συνιστωσών με τις αρχικές μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν στην ανάλυση σε κύριες συνιστώσες για τον κοινωνικό διαχωρισμό στη μητροπολιτική Αθήνα (2011)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Από τον πίνακα 5.1.2 φαίνεται ότι η πρώτη και σημαντικότερη συνιστώσα (1) –αφού «ερμηνεύει» το 30% περίπου της συνολικής διακύμανσης– αφορά τη συστηματικά διαφορετική χωροθέτηση της κατοικίας των υψηλών και υψηλών-μεσαίων κατηγοριών από εκείνη των χαμηλών και χαμηλών-μεσαίων. Με τις πρώτες, η συνιστώσα 1 εμφανίζει υψηλούς θετικούς συντελεστές συσχέτισης, ενώ με τις δεύτερες υψηλούς αρνητικούς, κάτι που σημαίνει ότι οι δύο αυτές ομάδες κατηγοριών τείνουν να χωροθετούνται με αντίθετο τρόπο όσον αφορά την κατοικία τους.
Η συνιστώσα 2 αντιπαραθέτει το σχήμα με το οποίο χωροθετείται ένα ευρύ σώμα μεσαίων επαγγελματικών κατηγοριών με εκείνο των καθαριστών, αλλά και των δικηγόρων και των δικαστών. Αυτό παραπέμπει στη σχετική απουσία των εν λόγω μεσαίων κατηγοριών, τόσο από περιοχές του κέντρου της πόλης, όπου συγκεντρώνονται πληθυσμοί χαμηλής αλλά και υψηλής κοινωνικοεισοδηματικής φυσιογνωμίας, όσο και από περιοχές υψηλών εισοδημάτων, όπου μέρος της κατηγορίας των καθαριστών συνοικεί ως οικόσιτο προσωπικό.
Τέλος, η συνιστώσα 3 παραπέμπει στη διαφορετική χωροθέτηση ορισμένων μεσαίων και χαμηλών επαγγελματικών κατηγοριών με βάση την ιδιοκτησία ή τη θέση στη διοίκηση της επιχείρησης (καταστηματάρχες και μεσαία στελέχη διοίκησης), από τη μια πλευρά, και την απλή υπαλληλική ιδιότητα (υπάλληλοι εξυπηρέτησης πελατών, μάγειροι και σερβιτόροι, καθαριστές), από την άλλη.
Οι τρεις αυτές συνιστώσες χρησιμοποιήθηκαν για την ταξινόμηση των 3.000 ΜΟΧΑΠ, στις οποίες χωρίζεται η Αθήνα σε επτά διακριτούς τύπους περιοχών κατοικίας. Κάθε ΜΟΧΑΠ που συμμετέχει στην ανάλυση σε κύριες συνιστώσες αποκτά μια παραγοντική τιμή [factor score] που τη συνδέει με καθεμία από τις τρεις συνιστώσες, ανάλογα με την κοινωνικοεπαγγελματική της φυσιογνωμία. Οι τιμές των 3.000 ΜΟΧΑΠ για τις τρεις κύριες συνιστώσες συνυπολογίστηκαν στο πλαίσιο μιας ταξινομικής ανάλυσης (τύπου k-means), έτσι, ώστε κάθε ομάδα να συγκεντρώνει στο εσωτερικό της τις πλέον όμοιες ΜΟΧΑΠ και, ως εκ τούτου, κάθε ομάδα να είναι τελικώς όσο το δυνατόν πιο διαφορετική από τις άλλες.
Με την ταξινομική ανάλυση προέκυψε η ακόλουθη κατανομή του αθηναϊκού χώρου (πίνακας 5.1.3):
Πίνακας 5.1.3: Κοινωνικοί τύποι περιοχών κατοικίας στη μητροπολιτική Αθήνα (2011)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Η κοινωνική τυπολογία του αθηναϊκού χώρου, με βάση την προηγούμενη ανάλυση, αποτυπώνεται στο χάρτη 5.1.1. Με μπλε χρώμα εμφανίζονται οι περιοχές όπου υπερεκπροσωπούνται έντονα οι υψηλές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες. Περιλαμβάνουν μεγάλα τμήματα του Ψυχικού, της Φιλοθέης και του Παπάγου, καθώς και, βορειότερα, τμήματα της Κηφισιάς, της Νέας Ερυθραίας, της Εκάλης, του Διονύσου, της Πεντέλης και των Θρακομακεδόνων. Στα νότια περιλαμβάνουν το παραλιακό μέτωπο του Παλαιού Φαλήρου και τμήματα της Γλυφάδας, της Βούλας και της Βουλιαγμένης. Στο κέντρο της πόλης περιλαμβάνουν κυρίως το Κολωνάκι και την Πλάκα.
Με γαλάζιο σημειώνονται οι πολύ πιο εκτεταμένες περιοχές υπερεκπροσώπησης των ευρύτερων υψηλών-μεσαίων κατηγοριών. Οι περιοχές αυτές συνήθως γειτονεύουν και συχνά περιβάλλουν τις προηγούμενες μέσα στο λεκανοπέδιο και εκτείνονται στα Μεσόγεια και σε αρκετές παραλιακές θέσεις στην Ανατολική Αττική, αλλά και σε περιοχές του Πειραιά.
Χάρτης 5.1.1: Κοινωνικοεπαγγελματική τυπολογία των περιοχών κατοικίας στην Αττική (2011)
Οι πλέον ανάμεικτες κοινωνικά περιοχές, όπου υπερεκπροσωπούνται οι ενδιάμεσες κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες, σημειώνονται με βαθύ και με ανοικτό πράσινο και χωροθετούνται κυρίως στην περιφέρεια του Δήμου Αθηναίων και σε γειτονικούς του δήμους, όπως ο Βύρωνας, η Καισαριανή, του Ζωγράφου, το Γαλάτσι, η Καλλιθέα, το Μοσχάτο και ο Πειραιάς. Εκτείνονται επίσης σε περιοχές των δυτικών προαστίων, κυρίως στην Πετρούπολη, το Άνω Περιστέρι και το Χαϊδάρι. Η διαφοροποίηση σε δύο ομάδες –με βαθύτερο πράσινο σημειώνονται οι περιοχές όπου το ποσοστό των μεσαίων και των υψηλών κατηγοριών είναι σχετικώς μεγαλύτερο και των εργατικών κατηγοριών σχετικώς χαμηλότερο– τυχαίνει να αντιστοιχεί και σε διακριτή χωροθέτηση: οι δύο τύποι περιοχών είναι μεν γειτονικοί, αλλά εκείνοι με τη χαμηλότερη κοινωνική φυσιογνωμία βρίσκονται πιο κοντά στο κέντρο της πόλης και σε μεγαλύτερο βαθμό στο εσωτερικό του Δήμου Αθηναίων.
Με ροζ χρώμα εμφανίζεται ο τύπος περιοχών με τη μεγαλύτερη έκταση και πληθυσμό, ο οποίος περιλαμβάνει κυρίως παραδοσιακά εργατικές γειτονιές, από τη Σαλαμίνα και το Πέραμα μέχρι το Μενίδι, οι οποίες όμως συναντώνται και σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Αττικής, παραλιακές και μη.
Έντονη παρουσία ορισμένων εργατικών κατηγοριών –κυρίως ανειδίκευτων– εμφανίζουν περιοχές του κέντρου (Δήμος Αθηναίων) μεταξύ του πυρήνα των μεγαλοαστικών γειτονιών και των κοινωνικά ανάμεικτων γειτονιών της περιφέρειάς του. Σημειώνονται με ελαφρό κεραμιδί χρώμα και περιλαμβάνουν τμήματα περιοχών όπως το ιστορικό κέντρο, τα Πατήσια, την Κυψέλη, του Γκύζη, τους Αμπελοκήπους και το Παγκράτι.
Τέλος, η πιο αμιγής παρουσία εργατικών κατηγοριών εμφανίζεται σε περιφερειακές θέσεις του μητροπολιτικού χώρου και σημειώνεται με κόκκινο. Ο κοινωνικός αυτός τύπος περιοχής κατοικίας έχει ιδιαίτερη παρουσία στη Σαλαμίνα, το Πέραμα, τον Ασπρόπυργο, τα Άνω Λιόσια, το Ζεφύρι, το Μενίδι, τον Ταύρο και στου Ρέντη, στη δυτική πλευρά της πόλης, καθώς και σε δυτικότερες περιοχές που δεν εμφανίζονται στο χάρτη, όπως η Μάνδρα, η Μαγούλα και τα Μέγαρα.
Στην ανατολική περιφέρεια ο τύπος αυτός έχει έντονη παρουσία στον Μαραθώνα και σε πολλές άλλες περιοχές της Ανατολικής Αττικής, κυρίως στα Μεσόγεια.
Ανάλογοι χάρτες έχουν παραχθεί για το 1991 (Maloutas 1997: 3, Μαλούτας 2000: 46, Sivignon κ.ά. 2003: 131) και το 2001 στο πλαίσιο ειδικού αφιερώματος του Ελεύθερου Τύπου για την Αθήνα (17 Ιουνίου 2007).
Πίνακας 5.1.4: Κοινωνική σύνθεση των τύπων περιοχής κατοικίας στη μητροπολιτική Αθήνα (2011)
* 1. Διευθυντικά στελέχη, 2. Επαγγελματίες, 3. Τεχνολόγοι και ασκούντες συναφή επαγγέλματα, 4. Υπάλληλοι γραφείου, 5. Απασχολούμενοι στην παροχή υπηρεσιών και πωλητές, 6. Ειδικευμένοι γεωργοί, κτηνοτρόφοι, δασοκόμοι και αλιείς, 7. Τεχνίτες και ασκούντες συναφή επαγγέλματα, 8. Χειριστές βιομηχανικών εγκαταστάσεων, μηχανημάτων και εξοπλισμού και συναρμολογητές (μονταδόροι), 9. Ανειδίκευτοι εργάτες, χειρώνακτες και μικροεπαγγελματίες.
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Από τον πίνακα 5.1.4 προκύπτει ότι στους επτά κοινωνικούς τύπους περιοχής κατοικίας η σύνθεση αλλάζει βαθμιαία από τον πρώτο μέχρι τον έβδομο τύπο, όπου υπερεκπροσωπούνται αντίστοιχα οι υψηλότερες και οι χαμηλότερες κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες. Η σταδιακή αυτή αλλαγή φαίνεται καθαρά στο γράφημα 1, όπου οι κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες έχουν συμπτυχθεί σε τρεις: υψηλές (διευθυντικά στελέχη και επαγγελματίες), ενδιάμεσες και εργατικές –όπου η πρώτη περιλαμβάνει τις κατηγορίες 1 και 2, η δεύτερη τις 3, 4 και 5 και η τρίτη τις 6 έως και 9 του πίνακα 5.1.4.
Γράφημα 5.1.1: Ποσοστιαία κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση των τύπων περιοχής κατοικίας στη μητροπολιτική Αθήνα (2011)
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Τα διευθυντικά στελέχη και οι επαγγελματίες υπερτερούν απόλυτα μόνο στον πρώτο τύπο περιοχής κατοικίας. Στον δεύτερο σχεδόν ισοβαθμούν με τις ενδιάμεσες κατηγορίες, οι οποίες υπερτερούν από το δεύτερο μέχρι και τον πέμπτο τύπο, ενώ οι εργατικές κατηγορίες υπερτερούν στους δύο τελευταίους τύπους. Η μόνη «ανωμαλία» σε αυτή τη σταδιακή διακύμανση των ποσοστών εμφανίζεται στις περιοχές του κέντρου σε κοινωνική ανακατάταξη. Τα διευθυντικά στελέχη και κυρίως οι επαγγελματίες, όπως φαίνεται στον πίνακα 5.1.4, παρουσιάζουν εκεί σημαντικά υψηλότερο ποσοστό από το αναμενόμενο, ενώ οι ενδιάμεσες κατηγορίες σχετικώς χαμηλότερο.
[1] Ως “αναπτυγμένες” χαρακτηρίζονται οι χώρες με Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης (Human Development Index, HDI) που τις κατατάσσει στην κατηγορία της “πολύ υψηλής ανθρώπινης ανάπτυξης” (“very high human development”) κατά το έτος της Απογραφής (2011), σύμφωνα με τη σχετική έκθεση του Αναπτυξιακού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών (UNDP). Ο HDI υπολογίζεται με βάση επιμέρους δείκτες που αφορούν το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση, τη μέση και την προσδοκώμενη διάρκεια σχολικής εκπαίδευσης και το κατά κεφαλήν ακαθάριστο εθνικό προϊόν. Για περισσότερες πληροφορίες: http://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/ hdr/human_developmentreport2011.html
Αναφορά λήμματος
Μαλούτας, Θ., Σπυρέλλης, Σ. (2019) Ανισότητες και διαχωρισμοί στην Αθήνα: Χάρτες και δεδομένα, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/ανισότητες-και-διαχωρισμοί-στην-αθήν/ , DOI: 10.17902/20971.92
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015), Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011. Διαδικτυακή εφαρμογή για την πρόσβαση και χαρτογράφηση κοινωνικών δεδομένων, διαθέσιμο από: http://panorama.statistics.gr/.
- Maloutas, T. (1997), «La ségrégation sociale à Athènes», Mappemonde, 4(97): 1-4.
- Μαλούτας, Θ. (2000), «Κοινωνική μορφολογία των μεγάλων αστικών κέντρων», στο Θ. Μαλούτας (επιμ.) Κοινωνικός και Οικονομικός Άτλας της Ελλάδας, τ. 1: Οι Πόλεις, Αθήνα-Βόλος, ΕΚΚΕ – Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σ. 46-47.
- Μαλούτας, Θ. (2018) Η κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας. Κοιννωικές ομάδες και δομημένο περιβάλλον σε μια νοτιοευρωπαϊκή μητρόπολη, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- Μαλούτας, Θ., Πανταζής, Π. κ.ά. (1999), Η κοινωνική γεωγραφία των ελληνικών πόλεων. Αθήνα – Λάρισα – Βόλος, Τελική έκθεση, Ερευνητικό έργο «Η κοινωνική μορφολογία των ελληνικών πόλεων», Φορέας ανάθεσης: ΥΠΕΧΩΔΕ, Διεύθυνση Πολεοδομικού Σχεδιασμού. Φορέας υλοποίησης: Εργαστήριο Χωρικής Ανάλυσης & Θεματικής Χαρτογραφίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα ΜΧΠΑ.
- Préteceille, E. (2015), Les évolutions de la ségrégation dans la métropole parisienne 1999-2008, Παρίσι, Sciences Po – OSC.
- Robson, B.T. (1969), Urban Analysis. A Study of City Structure with Special Reference to Sunderland, Καίμπριτζ, Cambridge University Press.
- Sivignon, M. (σε συνεργασία με) Deslondes, O., Maloutas, T. & Auriac, F. (επιμ.) (2003), Atlas de la Grèce, Παρίσι, CNRS-Libergéo – La Documentation Française.
- Spyrellis, S.N. (2013), Division sociale de l’espace métropolitain d’Athènes. Facteurs économiques et enjeux scolaires, Διδακτορική διατριβή, Παρίσι, Université Paris-7 Denis Diderot.
- Tabard, N. & Aldeghi, I. (1990), Transformation socio-professionnelle des communes de l’Ilede-France entre 1975 et 1982, Παρίσι, CRÉDOC.
- Timms, D. (1971), The Urban Mosaic. Towards a Theory of Residential Differentiation, Καίμπριτζ, Cambridge University Press.