Γεωγραφίες των παιδιών σε γειτονιές της Αθήνας
Βαλληνδρά Ειρήνη|Καραμπίνη Ζωή|Μίχα Ειρήνη
Γειτονιές, Εκπαίδευση, Κοινωνική Δομή
2024 | Ιούλ
Στο κείμενο αυτό εστιάζουμε στους καθημερινούς τόπους των παιδιών και τη σημασία τους στη Μελέτη της πόλης. Η διερεύνηση μας συγκροτείται από την οπτική της χωροκοινωνικής διαλεκτικής και της σχεσιακής δομής κάθε τόπου – από το σώμα, την καρέκλα και το θρανίο, έως το επίπεδο της γειτονιάς, της πόλης και παραπέρα. Υιοθετώντας μια διεπιστημονική ματιά, η προσέγγισή μας συνομιλεί τόσο με τις Γεωγραφίες των παιδιών, όσο και με την Κριτική παιδαγωγική, τη Νέα κοινωνιολογία της παιδικής ηλικίας, και το πεδίο της Κριτικής χαρτογραφίας. Στο κείμενο επιχειρούμε έτσι να στοιχειοθετήσουμε μια οπτική διερεύνησης των τόπων στους οποίους ζουν και δρουν τα παιδιά, μέσα από τις ματιές και τις ενσώματες πρακτικές τους. Στόχος μας είναι να αναδείξουμε ότι η ορατότητα των παιδιών στον ερευνητικό και εκπαιδευτικό χώρο είναι μια διεργασία κριτικής αμφισβήτησης αυτού που προβάλλεται ως δεδομένο και επανεξέτασης της στάσης μας απέναντι στην παιδική ηλικία.
Μέσα από χαρτογραφικό υλικό μιας εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι (με παιδιά 7-12 χρονών) και πολλαπλών εκπαιδευτικών εργαστηρίων, εντός και εκτός σχολικού πλαισίου, τα οποία υλοποιήθηκαν σε διαφορετικές γειτονιές της Αθήνας (στο Μεταξουργείο, στα Εξάρχεια, στην Κυψέλη, στο Πεδίο του Άρεως και στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ των οδών Πατησίων και 3ης Σεπτεμβρίου) (Χάρτης 1). Eπισημαίνουμε τη σημασία της κατανόησης της οπτικής των παιδιών για την πόλη, καθώς και την ανάγκη να ενταχθεί η χωροκοινωνική διάσταση του τόπου στη μαθησιακή εμπειρία. Με αυτή την προοπτική προτείνουμε μια έντοπη παιδαγωγική, η οποία ενισχύεται και εξασκείται μέσα από πρακτικές εξερεύνησης και χαρτογράφησης του τόπου. Μελετώντας μαζί με τα παιδιά τις καθημερινές τους πρακτικές, παρατηρούμε ότι οι χωρικές τους επιλογές διαφοροποιούνται, ποικίλουν και διαμορφώνουν μια επίμονη δυναμική στην πόλη. Οι χαρτογραφήσεις τους αμφισβητούν τις διχοτομικές θεωρήσεις, επιβάλλοντας μας να αναστοχαστούμε γύρω από την πρακτική της ενήλικης τοποθέτησης των παιδιών σε προδιαγεγραμμένες χωρικές διατάξεις.
Χάρτης 1: Δήμος Αθηναίων
Οι γεωγραφίες των παιδιών στην έρευνα και την εκπαίδευση
Τα παιδιά και οι μικροί έφηβοι (ηλικίες μέχρι 14 ετών) αποτελούν το 13,9% του πληθυσμού της Αττικής – ποσοστό μειωμένο κατά 20,8% σε σχέση με το 1991. Ο Δήμος της Αθήνας (Χάρτες 2,3 &4) , συγκεκριμένα, διατηρεί ένα αντίστοιχο ποσοστό, εμφανίζοντας μια σχετικά μεικτή πληθυσμιακή εικόνα, μολονότι σε περιοχές με παλαιότερη συγκρότηση συναντάμε συνήθως ένα υψηλότερο ποσοστό ηλικιωμένων (Μαλούτας και Σπυρέλλης 2019).
Χάρτης 2: Ποσοστό ηλικιακής κατηγορίας 0-14 χρονών στον πληθυσμό των Δήμων του λεκανοπεδίου Αττικής, σύμφωνα με την απογραφή του 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Χάρτης 3 & 4: Ποσοστιαία συγκέντρωση της ηλικιακής κατηγορίας 0-14 ετών στον Δήμο της Αθήνας ανά ΜΟΧΑΠ [1]. 1991 και 2011
Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)
Οι μικροί κάτοικοι της πόλης ζουν συνήθως περισσότερο «τοπικά», οικειοποιούνται και συν-διαμορφώνουν τους καθημερινούς τους τόπους, αναπτύσσουν πρακτικές και σχέσεις, ενώ γύρω από τις συνήθειες και τις ρουτίνες τους, αναπτύσσονται χωροκοινωνικά δίκτυα που συχνά συγκροτούν τον οργανωτικό άξονα κάθε γειτονιάς (Gayet-Viaud, Rivière and Simay, 2015). Ωστόσο οι σκέψεις, οι αγωνίες και οι ματιές τους αγνοούνται από όσους πραγματεύονται τα ζητήματα της πόλης, ενώ επίσης σπάνια συναντάμε εστιασμένες μελέτες για τις συνήθειες των παιδιών, στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση των κλάδων του χώρου (αρχιτεκτονική, πολεοδομία, γεωγραφία, κ.ά.), ή στην ύλη του σχολείου. Στις επικρατέστερες αφηγήσεις πιο συχνά γίνεται έμμεση ή και άμεση αναφορά στην απουσία των παιδιών π.χ., σε δημοσιεύματα για τη γήρανση του πληθυσμού και το πρόβλημα της υπογεννητικότητας. ή πάλι σε έρευνες για τον αποκλεισμό τους από τους δημόσιους χώρους της πόλης, τους κινδύνους που βιώνουν μέσα στην κίνηση των αυτοκινήτων και ευρύτερα στο αποπνικτικό αστικό περιβάλλον. Οι μικροί κάτοικοι της Αθήνας όμως δεν αποτελούν μια ειδική πληθυσμιακή κατηγορία με ομογενή χαρακτηριστικά. Αντίθετα οι ηλικιακές διαφοροποιήσεις στις γειτονιές της πόλης τέμνονται με ποικίλες ακόμα εθνοτικές, έμφυλες, ταξικές, οικογενειακές κ.ά. διαφορές, διαμορφώνοντας μια πολυσύνθετη καθημερινότητα. Τις πολλαπλές αυτές διασταυρώσεις επιχειρούμε να αναδείξουμε εδώ, με σκοπό να συγκροτηθεί μια οπτική στη μελέτη της πόλης που να εστιάζει στους τόπους των παιδιών, στις χωρικές τους διαπραγματεύσεις, σε ρητές και άρρητες διεκδικήσεις.
Ήδη από τη δεκαετία του 1980, οι θεωρητικές επεξεργασίες της Νέας κοινωνιολογίας της παιδικής ηλικίας αμφισβητούν τις προσεγγίσεις που αντιμετωπίζουν τα παιδιά με βάση τη βιολογική τους ανάπτυξη, ως παθητικούς δέκτες μιας προδιαγεγραμμένης, «κανονικής» πορείας κοινωνικοποίησης. Η αναγνώριση των παιδιών ως δρώντων υποκειμένων συμβάλλει στην ορατότητά τους, θέτοντας στο επίκεντρο το εδώ και τώρα της ζωής τους στην πόλη, τις δικές τους ματιές, σκέψεις, καθημερινές πρακτικές και χωρικές επινοήσεις (Καραμπίνη, 2023: 17-18).
Οι παραπάνω διατυπώσεις συνομιλούν με προσεγγίσεις από τη ριζοσπαστική γεωγραφία, τις φεμινιστικές και τις πολιτισμικές σπουδές, την κριτική παιδαγωγική και τη μετα-αποικιοκρατική σκέψη, αναπτύσσοντας ένα έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον για τις χωροκοινωνικές παραμέτρους της παιδικής ηλικίας, αλλά και για τη σημασία του χώρου στην εκπαιδευτική διαδικασία (Μίχα, 2024). Αναδεικνύονται έτσι διαφορετικές χωρικές κλίμακες και διασυνδέσεις, ενώ η πόλη έρχεται στο προσκήνιο ως χώρος κατοίκησης, καθημερινότητας, μελέτης και μάθησης. Οι διερευνήσεις αυτές διαμορφώνουν δυο συγκλίνουσες επιστημονικές περιοχές: τις γεωγραφίες των παιδιών (children’s geographies) (βλ. Holloway & Valentine, 2000) και τις επεξεργασίες για μια χωρική εστίαση στην εκπαίδευση (critical pedagogy of space) (βλ μεταξύ άλλων Morgan, 2000) (Εικόνα 1).
Εικόνα 1: Το σεμέν [chemin] της γειτονιάς: δώδεκα χάρτες κομμένοι και ενωμένοι στα μέτρα μας
Πηγή: Από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ανάμεσα σε δυο πλατείες: Βάθης – Αγίου Παύλου», 2012-13, στο https://elenakyla.wordpress.com
Οι γεωγραφίες των παιδιών συγκροτούνται σταδιακά από το 1990, με αφετηρία προγενέστερες προσεγγίσεις μιας γενιάς γεωγράφων της δεκαετίας του 1970, που ανέδειξε τις χαρτογραφικές ικανότητες των παιδιών σε πολύτιμο ερευνητικό και εκπαιδευτικό εργαλείο [2]. Μέσα από έναν διεπιστημονικό διάλογο, χαρτογραφούν τον αποκλεισμό των παιδιών στην πόλη και επισημαίνουν την ανάγκη να ιδωθούν ως ισότιμο και σημαντικό μέρος του πληθυσμού, αποδομώντας την κυρίαρχη αντίληψη που τα τοποθετεί σε μια διακριτή πληθυσμιακή (κατώτερη κοινωνικά) ομάδα – εκεί που οι παγιωμένες αφηγήσεις τοποθετούν συνήθως γυναίκες, μεταναστευτικά σώματα, σεξουαλικές ετερότητες, δυσλεκτικούς ή υπερκινητικούς μαθητές κ.ο.κ. Οι μετα-αποικιοκρατικές προσεγγίσεις τροφοδοτούν περαιτέρω την οπτική αυτή, αναδεικνύοντας τους αποικιοκρατικούς μηχανισμούς που υπονομεύουν τους πολλαπλούς κόσμους της παιδικής ηλικίας κάτω από το πρίσμα της Δυτικής θεώρησης, αλλά και τα αμέτρητα δίκτυα που συνδέουν τις τοπικές εμπειρίες των παιδιών με τις παγκόσμιες πολιτικοοικονομικές ανακατατάξεις (βλ. Katz, 1994; Aitken, Lund and Kjørholt, 2007).
Αντλώντας από τη γεωγραφική έρευνα πάνω στους καθημερινούς τόπους, στα βιώματα και στις πρακτικές των παιδιών, ποικίλες επεξεργασίες αναζητούν τρόπους με τους οποίους μπορεί να ενταχθεί η γειτονιά του σχολείου στη διδασκαλία των μαθημάτων (βλ. μεταξύ άλλων Smith, 2002 και Gruenewald, 2003), να χρησιμοποιηθεί ως πλατφόρμα μάθησης, σιωπηρής γνώσης και ενεργής συμμετοχής στα κοινά (André et al., 2012). Στη στροφή προς τη μελέτη της γειτονιάς, συνεισφέρουν οι κριτικές θεωρήσεις της χαρτογραφίας, οι οποίες διευρύνουν τα εννοιολογικά όρια των χωρικών αναπαραστάσεων πέρα από τις συνήθεις σχολικές γεωγραφικές απεικονίσεις (σχολικοί χάρτες και άτλαντες), αποκαλύπτοντας νέες οπτικές για τον χώρο, που αντλούν από το προσωπικό και συλλογικό βίωμα (Harley, 1989; Crampton, 2001). Οι θεωρήσεις αυτές μεταθέτουν το ενδιαφέρον σε πρακτικές χαρτογράφησης, που ενεργοποιούν υποκειμενικές χωροκοινωνικές ματιές, απαλλαγμένες από θετικιστικές προσεγγίσεις στη μελέτη του χώρου (Del Casino and Hanna, 2005) (Εικόνα 2). Αναδεικνύουν τα πολλαπλά επίπεδα γνώσης που παράγουν τα παιδιά για τον κόσμο κι ενθαρρύνουν την κατανόηση της ύπαρξής τους ως αναπόσπαστης από τη χωρική και σχεσιακή της διάσταση (Kitchens, 2009).
Εικόνα 2: Χαρτογράφηση της γειτονιάς του Παγκρατίου
Πηγή: Bιωματικό εργαστήριο «Χαρτογράφηση της γειτονιάς» με παιδιά της Α΄ τάξης του 13ου Δημ. Σχολείου Αθηνών, 2020
Με αυτή τη ματιά διαφοροποιείται το περιεχόμενο και η σημασία της γεωγραφίας: επαναπροσδιορίζεται τόσο η οπτική με την οποία προσεγγίζουμε τις παιδικές χωρικές εμπειρίες, όσο και ο τρόπος που ερμηνεύουμε τον χώρο μεταξύ τοπικού και παγκόσμιου. Στις προσεγγίσεις μας, ένας χάρτης, μια ζωγραφιά, μια βιωματική αφήγηση δεν περιγράφει αδιάφορα τόπους, αλλά εξετάζει τι μπορούμε να κάνουμε με αυτούς, σε φαντασιακό και πολιτικό επίπεδο (Gerard Toal στο Graves and Rechniewski, 2015).
Καθημερινοί τόποι των παιδιών στην Αθήνα
Στη χώρα μας, η συζήτηση γύρω από τις γεωγραφίες των παιδιών είναι ακόμα στο ξεκίνημά της, ενώ το επίσημο παιδαγωγικό πρόγραμμα λειτουργεί μάλλον ανασταλτικά στην ανάπτυξή της. Ωστόσο, την τελευταία δεκαετία καταγράφονται εθνογραφικές έρευνες και εκπαιδευτικά προγράμματα που εξετάζουν τα βιώματα και τις πρακτικές των παιδιών στις γειτονιές της Αθήνας, προάγοντας έτσι μια βιβλιογραφική παραγωγή που συνομιλεί με τη γενεαλογία του ελληνικού αστικού χώρου και αναδεικνύει τη σημασία της (Καλαντίδης et al., 2023). Αυτές οι εν-τοπισμένες μελέτες φωτίζουν ένα σημαντικό κοινωνιολογικό επιχείρημα που έκρινε την εξέλιξη της γεωγραφικής σκέψης για την παιδική ηλικία (βλ. Qvortrup, 1987; Alanen, 1988). Το επιχείρημα είναι ότι οι παιδικές ζωές δεν διαρθρώνονται μόνο σε θεσμικά, οικιακά και σε ειδικά διαμορφωμένα χωρικά περιβάλλοντα, όπως το σχολικό κτίριο, το παιδικό δωμάτιο και η παιδική χαρά, αλλά και ευρύτερα στους χώρους της καθημερινότητάς τους. Για να συναντήσουμε και να ερευνήσουμε τα παιδιά στην πόλη, μπορούμε να ακολουθήσουμε τα ίχνη τους. Εκτός λοιπόν από τις θεματικές χωρικές γωνιές που σχεδιάζονται ειδικά για το παιδί, ο δρόμος, οι αστικές συγκοινωνίες, ο αστικός εξοπλισμός της πόλης, οι υφές και τα υλικά του δομημένου χώρου, τα εμπορικά καταστήματα, οι πολυκατοικίες, οι γείτονες και μια σειρά από ασήμαντα αντικείμενα και λεπτομέρειες του παραγόμενου αστικού χώρου στοιχειοθετούν τους βιωμένους χώρους των παιδιών στη γειτονιά (Εικόνα 3). Σε αυτούς τους συνηθισμένους και κοινούς χώρους της πόλης υφαίνεται η συνυπάρχουσα καθημερινότητά τους.
Εικόνα 3: Χώροι της καθημερινότητας των παιδιών στη γειτονιά
Πηγή: Φωτογραφίες των παιδιών από το αρχείο εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι, στο: Καραμπίνη, 2023
Οι γεωγραφίες των παιδιών σχηματίζονται στους ίδιους τόπους που μοιράζονται οι υπόλοιποι κάτοικοι της πόλης, αναδεικνύοντας τη δύναμη και το διττό νόημα αυτής της συνύπαρξης. Αφενός, η δράση και η παρουσία των παιδιών στους δημόσιους χώρους αποκαλύπτει τους χωροκοινωνικούς αποκλεισμούς τους στην πόλη. Οι χωρικές εκδηλώσεις του δημόσιου συμφέροντος, στο όνομα του οποίου υλοποιούνται οι αστικές αναπλάσεις του κέντρου της Αθήνας, αφορούν κυρίως τουρίστες και περαστικούς, εξαιρώντας τους κατοίκους που ζουν στις γειτονιές της πόλης. Αφετέρου, η συνυπάρχουσα καθημερινότητα των παιδιών αποκαλύπτει συνδέσεις και συμμαχίες που αναπτύσσουν τα ίδια μεταξύ τους, με γονείς, φροντιστές, γείτονες, κατοικίδια ή αδέσποτα ζώα, οι οποίες επιζητούν κοινωνική αναγνώριση και θεσμική υποστήριξη. Αυτές οι καθημερινές διασταυρώσεις μάς προσκαλούν να αναδείξουμε κοινούς χωροχρόνους στην πόλη, διαρρηγνύοντας τις υφιστάμενες χωρικές διαιρέσεις και τις κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις.
Η χωρική κινητικότητα των παιδιών στη γειτονιά συγκροτείται σε μεγάλο βαθμό με άξονα το σπίτι τους. Σε αντίθεση με τις κυρίαρχες δυτικές αναπαραστάσεις που ταυτίζουν το σπίτι με την εσωστρέφεια και την κυκλική επανάληψη (Fleski, 2000), η δράση των παιδιών αποκαθιστά τον κοινωνικό χαρακτήρα της οικιακής ζωής. Σύμφωνα με τις παιδικές χαρτογραφήσεις, το σπίτι νοηματοδοτείται μέσα από τις έννοιες της στέγασης, της κατοίκησης, της οικογένειας και του ανήκειν (Εικόνα 4). Η Μαρίνα λέει: “Θα κάνω μια γραμμή και θα βάλω από εδώ το μπάμπα και από εδώ της μαμάς. Έχουμε πολύ διαφορετικά πράγματα στη μαμά και στον μπαμπά. Της μαμάς έχουμε πολυκατοικίες και στου μπαμπά έχουμε μονοκατοικία που έχουμε και μια αυλή“
Εικόνα 4: Ο κύκλος με τη γειτονιά μου, Μαρίνα 8 χρονών
Πηγή: Από το αρχείο εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι, στο Καραμπίνη, 2023
Το σπίτι νοηματοδοτείται μέσα από τις έννοιες της στέγασης, της κατοίκησης, της οικογένειας και του ανήκειν. Πρόκειται δηλαδή για έναν πολυσήμαντο τόπο, ο οποίος ενεργοποιεί ένα εύρος χωρικών πρακτικών στη γειτονιά: τα καθημερινά ψώνια στην τοπική αγορά, τις κοινωνικές επισκέψεις και τα παιδικά πάρτυ σε σπίτια, τις οικογενειακές συνήθειες που συνδέουν τα μέλη της οικογένειας και φυσικά τη γειτνίαση. Για τα παιδιά, η γειτνίαση είναι μια διεργασία πρωτεύουσας σημασίας, καθώς μέσα από αυτήν εξοικειώνονται με τους άλλους κατοίκους. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η τάση τους να εντοπίζουν και να χαρτογραφούν τη γειτνίαση με άλλα παιδιά, χωρίς αυτή να προϋποθέτει την προσωπική γνωριμία (Εικόνα 5). Η μικρή Ελένη λέει: “Είμαι το μόνο παιδί που μένει εδώ. Έχω απέναντι όμως τον φίλο μου τον Βασίλη. Και πιο δίπλα τον φίλο μου τον Χρήστο […] Στο σχολείο όχι [δεν μιλάμε]. Στο μπαλκόνι [μόνο], όταν βγαίνει“
Εικόνα 5: Καθημερινοί τόποι, φωτογραφία από την Ελένη, 9 χρονών
Πηγή: Από το αρχείο εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι, στο Καραμπίνη, 2023
Τα ίχνη που σχηματίζουν τα παιδιά ως κάτοικοι των αθηναϊκών γειτονιών φέρουν την επιθυμία να μένουν μαζί και ανάμεσα σε συνομηλίκους τους (Καραμπίνη, 2023: 89). Στις χαρτογραφήσεις τους, η επιθυμία αυτή γίνεται έκδηλη όταν αποτυπώνουν εκείνα τα σημεία και τις συνθήκες αλληλεπίδρασης και δημιουργίας κοινοτήτων στη γειτονιά. Τα σπίτια φίλων, οι πλατείες, το σχολείο, τα πάρκα περιγράφονται ως τόποι συνάντησης και δράσης. Η κλίμακα και οι λεπτομέρειες με τις οποίες προσδιορίζονται αυτοί οι χωροχρόνοι είναι ενδεικτικά της σημασίας που τους προσδίδουν τα παιδιά (Εικόνα 6).
Χάρτης 6: Το σπίτι μου και το σπίτι της φίλης μου
Πηγή: Βιωματικό εργαστήριο «Χαρτογράφηση της γειτονιάς» με παιδιά της Α΄ τάξης του 13ου Δημ. Σχολείου Αθηνών, 2020
Μέσα από τις καθημερινές τους κινήσεις εντός και εκτός σπιτιού, τα παιδιά παράγουν νοήματα για τον τόπο που κατοικούν, αναδεικνύοντας τη σημασία του υλικού χώρου σε αυτή τη διεργασία (Christensen, James and Jenks, 2000). Οι χωρικές εμπειρίες των παιδιών που κατοικούν στην Αθήνα καθορίζονται από την τυπική πολυκατοικία, την πυκνή δόμηση, τα μαγαζιά της, τα μνημεία της, τα χρώματα των κτιρίων και τα τοπικά ή κεντρικά γεγονότα της πόλης (τοπικές αγορές, δρώμενα και εκδηλώσεις). Ωστόσο, η αίσθηση των παιδιών για τον τόπο τους συνδιαμορφώνεται και με εικόνες και βιώματα που έχουν αποκτήσει σε άλλους υλικούς, φανταστικούς και ψηφιακούς χώρους. Στους χάρτες των γειτονιών τους διαπλέκονται οι χώροι του βιωμένου παρόντος, με αναμνήσεις και αναπαραστάσεις που εμπλουτίζουν και μετασχηματίζουν τις νοηματοδοτήσεις του καθημερινού. Αυτό, λοιπόν, που καταλαβαίνουν τα παιδιά ως γειτονιά έχει κατασκευαστεί σε πολλαπλούς χώρους και χρόνους (Καραμπίνη, 2024; Μίχα, 2020) (Εικόνα 7). Το εύρος, τα όρια και η δομή του τόπου «εδώ» συγκροτούνται σε διαφορετικές κλίμακες, από το παγκόσμιο μέχρι και το τοπικό (Massey, 2005).
Εικόνα 7: Πινέζες με διαφορετικά χρώματα χαρτογραφούν οικογενειακές διαδρομές
Πηγή: Από το εκπαιδευτικό εργαστήρι «Διαδρομές: κάτι από αλλού, κάτι από παντού, Ε’ τάξη ολοήμερου τμήματος 64ο ΔΣ Αθηνών, 2015-16, στο Micha, 2019
Οι καθημερινές διαδρομές των παιδιών στην πόλη αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη σχέση τους με ενδιάμεσους τόπους. Τα παιδιά επιδεικνύουν τη συστηματική τους προτίμηση σε χώρους που διαμεσολαβούν μεταξύ δύο διακριτών χωρικών συστημάτων, καθώς υποδέχονται σημαντικές συναισθηματικές μεταβάσεις. Ωστόσο, η σημασία των ενδιάμεσων τόπων δεν συνίσταται στη λειτουργική εξυπηρέτηση μιας διάβασης. Πρόκειται για χώρους υβριδικούς, που διαπραγματεύονται τα δυαδικά χωρικά συστήματα, τους περιορισμούς και τις συμβάσεις που αυτά επιβάλλουν, και είναι ανοιχτοί σε νέες προοπτικές και ενδεχόμενα (Soja, 1996). Ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, στο μέσα και το έξω, στο εδώ και το εκεί, τα παιδιά καλλιεργούν τις δικές τους κουλτούρες· παίζουν μόνα τους ή με άλλα παιδιά, κατασκευάζουν φανταστικούς και μαγικούς κόσμους, περιεργάζονται και εξερευνούν τον χώρο, μοιράζονται τα μυστικά τους και συχνά δοκιμάζουν να αναιρέσουν τους ενήλικους κανόνες (Εικόνα 8).
Εικόνα 8: Τα παιδιά οικειοποιούνται τους ενδιάμεσους τόπους, στις καθημερινές τους διαδρομές στην πόλη
Πηγή: Εργαστήρια υπαίθριας διδασκαλίας στη γειτονιά των Εξαρχείων, με παιδιά της Α’ τάξης του 35ου Δημ. Σχολείου Αθηνών
Στους ενδιάμεσους χώρους -σε εισόδους, πιλοτές, πεζοδρόμια ή μπαλκόνια- διαπραγματεύονται την κοινωνικοποίησή τους, και ταυτόχρονα κανόνες και όρια (Μίχα, 2023: 57). Για αυτούς τους λόγους επιδεικνύουν μια αξιοσημείωτη ικανότητα να εντοπίζουν και να οικειοποιούνται τόπους στο μεταίχμιο, χώρους που είναι ασαφείς, απροσδιόριστοι και μη προδιαγεγραμμένοι από την ενήλικη τάξη (Cloke and Jones, 2005) (Εικόνα 9). Αυτές οι ρευστές γεωγραφίες των παιδιών αποκαλύπτουν μια πλευρά της πόλης, αδρανή και αναξιοποίητη από τις κυρίαρχες αστικές πρακτικές και διευρύνουν τη γεωγραφική μας αντίληψη (Soja 1996). Η Νίκη περιγράφει: ” Εδώ είναι η το φαρμακείο απένταντι (1) […] Εδώ είναι το σπίτι μας (2), και εδώ είναι το Αστυνομικό Τμήμα (3) και ο δρόμος που περνάμε (4) […] Και εδώ πέρα είναι και άλλα δύο καταστήματα […] Τώρα έχουν ανοίξει. Το ένα είναι δι-κη-γο-ρι-κό (5) το άλλο δεν ξέρω τι είναι. Ακόμα δεν το χω καταλάβει. […] Θα ήθελα να αλλάξω αυτό το μαγαζί. Γιατί δεν ξέρω τι είναι. Και αν το άλλαζα θα το έκανα παιδότοπο, ή σουβλατζίδικο (6) ”
Εικόνα 9: Η γειτονιά μου, Νίκη, 11 χρονών
Πηγή: Από το αρχείο εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι, στο Καραμπίνη, 2023
Παιδικές επινοήσεις και διεκδικήσεις στη μελέτη της πόλης
Στις αστικές εξιστορήσεις τους τα παιδιά δεν παραθέτουν απλώς γνωστούς και άγνωστους τόπους ή τοπόσημα της Αθήνας, αλλά μοιράζονται μια πολυεπίπεδη οπτική του πεδίου, που περιλαμβάνει υφές, μυρωδιές, ήχους και δράση (Εικόνα 10).
Εικόνα 10: Η χιονισμένη γειτονιά των Εξαρχείων
Πηγή: Από το βιωματικό εργαστήριο «Χαρτογράφηση της γειτονιάς» με παιδιά της Α΄ τάξης του 35ου Δημ. Σχολείου Αθηνών, 2019
Αυτή η οπτική μαρτυρά τη σύνθετη και δυναμική σχέση τους με τον χώρο και υποδεικνύει διαφορετικούς τρόπους ανάγνωσης της πόλης. Τρόπους πολυαισθητηριακούς που λαμβάνουν υπόψη τις εκάστοτε χρονικότητες, δίνοντας σημασία στις συνθήκες του πεδίου –στις εποχές, σε καιρικά και άλλα φαινόμενα, σε κοινωνικοπολιτικές επικαιρότητες. Αλλά και τρόπους συναισθηματικούς που εμπλέκουν τη προσωπική και συλλογική δράση στην ερμηνεία του χώρου (Εικόνα 11α & 11β) . Στις αφηγήσεις τους συνυφαίνονται εσωτερικές ανησυχίες με εμπειρίες που βιώνουν στη γειτονιά, με τις παρέες, σε τετριμμένες ή αναπάντεχες και τυχαίες καταστάσεις. Περιγράφονται οι ατομικοί και συλλογικοί κόσμοι που φτιάχνουν, οι συνήθειες, οι δράσεις, οι σχέσεις και οι άτυποι κοινωνικοί κανόνες που επινοούν -και με τον χρόνο ανατρέπουν- στην καθημερινή τους συνύπαρξη (Seigworth and Gregg, 2010). Σε αυτούς τους κόσμους το παιχνίδι λαμβάνει εξέχοντα ρόλο, καθώς μέσω αυτού τα παιδιά διευρύνουν συνεχώς τις χωρικές τους οριοθετήσεις και επανεφευρίσκουν οικείους και μη χώρους, μετασχηματίζοντας τις συμβατικές χωρικές ρυθμίσεις.
Εικόνα 11α & 11β: Ο Μαχμούντ σχεδιάζει τη γειτονιά του
Πηγή: Από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Κτίρια ορόσημα του αρχιτεκτονικού κινήματος του Μοντερνισμού στην Αθήνα: μια ματιά γύρω από τους άξονες 3ης Σεπτεμβρίου – Πατησίων (2020-21)», στο: https://elenakyla.wordpress.com
Η συστηματική παρατήρηση του παιδικού παιχνιδιού στις γειτονιές της Αθήνας αναθεωρεί την παγιωμένη αντίληψη ότι το παιδικό παιχνίδι είναι χωρικά συρρικνωμένο και σημειακά εντοπισμένο. Τα παιδιά παίζουν παντού και αδιάκοπα σε όλο τον αστικό χώρο. Το πολυσχιδές έργο του παιχνιδιού φέρνει στο επίκεντρο την ικανότητα τους να συν-παράγουν ευρύτερες γεωγραφίες στην πόλη. Παίζοντας επιτελούν μια διαδικασία παραγωγής και μετασχηματισμού χώρων, καθώς πλάθουν, ανασκευάζουν και επινοούν νέες χωρικότητες (Εικόνα 12). Οι χωρικές εφευρέσεις των παιδιών, όπως οι κρυψώνες, τα οχυρά και τα στοιχειωμένα κτίρια, σηματοδοτούν την ύπαρξη μιας βαθιάς σύνδεσης με τον τόπο, με σημαντικές κοινωνικές επεκτάσεις στη συλλογική ζωή της γειτονιάς (Καραμπίνη, 2024). Όπως καταγράφουν σχετικές έρευνες, τα παιδιά τείνουν να φροντίζουν και να υπερασπίζονται τα παράγωγα του παιχνιδιού: τους τόπους που κατακτούν παίζοντας, τις παρέες τους και την ελευθερία τους (Χουϊζίνγκα, 1989). Σε αυτή τη βάση, προτείνουμε οι τόποι που υφαίνουν τα παιδιά παίζοντας, να προσεγγίζονται όχι ως χωρικές επιφάνειες που υποδέχονται μια παιδική δραστηριότητα, αλλά ως διεκδικούμενοι χωροχρόνοι της καθημερινότητας. Η ματιά αυτή μας φανερώνει ότι τα παιδιά εκφράζουν προσωπικές χωρικές αναγνώσεις και υλοποιούν χωρικές αναδιατάξεις, αρθρώνοντας έτσι τις υποκειμενικότητές τους στον χώρο. Αναδεικνύει, δηλαδή, την πολιτική διάσταση της δράσης τους στην πόλη. Ο Άλκης περιγράφει: “μέσα στον κύκλο βλέπουμε (1) το Σχολείο, (2) το σπίτι της Μ – φίλης, (3) το σπίτι μας, (4) το σπίτι του παππού και της γιαγιάς, (5) σούπερ μάρκετ, (6) εκεί που γίνονται οι ανασκαφές, (7) η “Σύλβια” το ουζερί, (8) το Άλσος, (9) το παγωτατζίδικο, (10) το περίπτερο, (11) η πλατεία Μεσολογγίου, (12) το Γιουκάλι – καφετέρια, (13) η παιδική χαρά, (14) κάδος, (15) το κομμωτήριο. Έξω από τον κύκλο αποτυπώνεται (16) το σινεμά που είναι στο Lidl, (17) αυτό είναι το Καλλιμάρμαρο, (18) και αυτό είναι το ποδήλατο της Ξ. και το ποδηλατό μου που πάει σφαίρα, (19) το σχολικό που μας πάει εκδρομή, (20) ο Λεωνίδας μαλώνει με τον Σωτήρη, (21) η Μπλέ Τελεία – εργαστήριο ζωγραφικής, (22) αυτό είναι το ποδόσφαιρο, (23) αυτό είναι το αστεροσκοπείο, Στο αστεροσκοπείο θάψαμε μια πασχαλίτσα, (24) και η Ακρόπολη, (25) και αυτό είναι ένα σπίτι στοιχειωμένο. Ήταν κοντά στην παραλία. Έπεφταν ξύλα και ήταν επικίνδυνο (26) εκεί κοντά στην Μπλε Τελεία είχε κάτι ύποπτο. Θα το κάνω. Με σβησμένο αριθμό και πολύ γδαρμένο και έχει θολά τζάμια“.
Εικόνα 12: Ο κύκλος με τη γειτονιά μου, Άλκης 8 χρονών
Πηγή: Από το αρχείο εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι, στο Καραμπίνη, 2023
Για τα παιδιά, οι χωρικές πρακτικές του παιχνιδιού είναι συνυφασμένες με τις εκπαιδευτικές πρακτικές (Εικόνα 13). Οι χώροι και χρόνοι του σχολείου, του φροντιστηρίου, των εκπαιδευτικών εκδρομών αλληλοδιαπλέκονται με αυτούς του παιχνιδιού και των ελεύθερων δραστηριοτήτων τους. Η καθημερινή τους δράση διαμορφώνει ένα μεταβαλλόμενο χωρικό πλέγμα που αναδιατάσσεται όταν μεγαλώνουν, προχωρούν στην επόμενη εκπαιδευτική βαθμίδα, αλλάζουν τις παρέες και τις συνήθειές τους. Οι τόποι παιχνιδιού και εκπαίδευσης αλληλοσυγκοτούν τοπικούς κόμβους και δίκτυα στις γειτονιές, σχηματίζουν κοινότητες συνομηλίκων, ευνοούν τις συναντήσεις με τη «διαφορά» και ενεργοποιούν τη μνήμη του τόπου. Τα παιδιά και οι καθημερινοί τόποι που παράγουν είναι ζωντανά κύτταρα του ιστορικού χρόνου. Οι ιστορίες των κατοίκων που κάποτε έδρασαν στις ίδιες γειτονιές, καθώς και τα ήθη και τα έθιμα του τόπου, χωρικοποιούνται μέσω της εκπαίδευσης, της οικογένειας και των παιδικών κοινοτήτων, με θεσμικούς και άτυπους τρόπους, στις γεωγραφίες των παιδιών. Οι χαρτογραφήσεις των καθημερινών δράσεων των παιδιών μαρτυρούν ένα πλήθος πολιτισμικών διαφοροποιήσεων, που υπαγορεύουν η εθνικότητα και η θρησκεία, και καθιστούν ορατή την πολυπολιτισμικότητα των κατοίκων της Αθήνας (Εικόνα 14).
Εικόνες 13-15: Εικόνες από εκπαιδευτικά και βιωματικά εργαστήρια
Τα παιδιά αφηγούνται τις διαδρομές τους στις γειτονιές της Αθήνας αλληλοεμπλέκοντας τις προσωπικές τους κινητικότητες, πρακτικές, επιθυμίες και ανησυχίες με τα καθημερινά τεκταινόμενα της πόλης. Οι συγκυριακές συνθήκες του εκάστοτε παρόντος –οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις όσο και τα ευκαιριακά δρώμενα– επιδρούν μεταβάλλοντας την αίσθηση που έχουν για τη γειτονιά τους. Οι γιορτές, οι αργίες, οι απεργίες, αλλά και η πολιτική διαχείριση της πανδημίας, του προσφυγικού και άλλων κρίσιμων ζητημάτων που αποτυπώνονται χωρικά στις γειτονιές της πρωτεύουσας, ενυπάρχουν με πολλαπλούς τρόπους στις επεξεργασίες τους (Εικόνα 15). Οι οπτικές των παιδιών διατυπώνουν συνειδητά το «εδώ και τώρα» της συν-ύπαρξής τους και διεκδικούν τον χώρο τους στην έρευνα, στην εκπαίδευση και ευρύτερα στην καθημερινότητα της πόλης.
[1] Μονάδα Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων. Αποτελεί χωρική μονάδα διαίρεσης του ιστού των μεγάλων ελληνικών πόλεων η οποία έχει συγκροτηθεί με βάση τους Απογραφικούς Τομείς της ΕΛΣΤΑΤ. Οι ΜΟΧΑΠ αποτελούν χωρικές ενότητες με πληθυσμό της τάξης των 1.200 ατόμων
[2] Αναφερόμαστε εδώ ιδιαίτερα στο έργο του William Bunge στην περιοχή Fitzgerald στο κέντρο του Ντιτρόιτ, (1971), όπου, μετά την εξέγερση του 1967, μαζί με την Gwendolyn Warren, τον Robert Ward και άλλους έστησαν ένα ευρηματικό πανεπιστήμιο δρόμου, το Detroit Geographical Expedition and Institute (DGEI). Ο σκοπός τους ήταν να οργανώσουν μαθήματα γεωγραφίας για παιδιά και εφήβους της περιοχής και να διενεργήσουν συμμετοχικές έρευνες πεδίου, μέσα από τις οποίες χαρτογραφήθηκαν χωροκοινωνικές ανισότητες και φυλετικές διακρίσεις που αφορούσαν κυρίως την καθημερινότητα των παιδιών. Μέσα στη δεκαετία του 1970 ποικίλες ακόμα μελέτες εστιάζουν στις πρακτικές και μετακινήσεις παιδιών σε αστικά και αγροτικά περιβάλλοντα (μεταξύ άλλων Lynch 1977, Ward 1978, Hart 1979).
Αναφορά λήμματος
Βαλληνδρά, Ε., Καραμπίνη, Ζ., και Μίχα, Ε., (2024) Γεωγραφίες των παιδιών σε γειτονιές της Αθήνας, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/γεωγραφίες-των-παιδιών-της-αθήνας/ , DOI: 10.17902/20971.123
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Aitken St, Lund R and Kjørholt A (2007) Why Children? Why Now? Children’s Geographies 5: 13-14
- Alanen L (1988) Rethinking Childhood, Acta Sociologica 31(1): 53–67
- André I, Carno A, Abreu A, Estevens and Malheiros J. (2012) Learning for and from the city: the role of education in urban social cohesion. Belgeo 4. URL: http://belgeo.revues.org/8587
- Bunge W (1971) Fitzgerald; Geography of a Revolution. University of Georgia Press
- Christensen P, James A and Jenks C (2000) Home and movement. Children constructing ‘family time’. In Holloway SL & Valentine G (eds.) Children’s Geographies: Playing, Living, Learning London and New York: Routledge, pp. 120-134
- Cloke P and Jones O (2005) ‘Unclaimed territory’: childhood and disordered space(s). Social & Cultural Geography 6(3): 311-333. https://doi.org/10.1080/14649360500111154
- Crampton JW (2001) Maps as social constructions: power, communication and visualization. Progress in human Geography 25(2): 235-252
- Del Casino VJ and Hanna SP (2005) Beyond the ‘binaries’: A methodological intervention for interrogating maps as representational practices. ACME: An International Journal for Critical Geographies 4(1): 34-56
- ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015) Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011. Διαδικτυακή εφαρμογή πρόσβασης και επεξεργασίας απογραφικών δεδομένων (https://panorama.statistics.gr/).
- Felski R (1999) The Invention of Everyday Life. New Formations, 39(1): 15-3
- Gayet-Viaud C, Rivière Cl & Simay Ph (2015) Les enfants dans la ville. Métropolitiques 13. URL: https://www.metropolitiques.eu/spip.php?page=print&id_article=812
- Gruenewald D (2003) The Best of Both Worlds: A Critical Pedagogy of Place. Educational Researcher 32(4): 3-12
- Harley JB (1989) Deconstructing the map. Cartographica: The international journal for geographic information and geovisualization 26(2): 1-20
- Hart R (1979) Children’s Experience of Place. Irvington
- Holloway SL & Valentine G (2000) (eds.) Children’s Geographies: Playing, Living, Learning London and New York: Routledge
- Καλαντίδης Α, Μαντουβάλου Μ, Μίχα Ε και Στρατηγάκη Μ (επιμ.) (2023) Έμφυλες προσεγγίσεις στη μελέτη της πόλης. Αθήνα: Νήσος. ISBN: 9789605891763
- Καραμπίνη Ζ (2023) Καθημερινές πρακτικές και νοηματικές παραγωγές της γειτονιάς μέσα από τις γεωγραφίες των παιδιών στο Παγκράτι. Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
- Καραμπίνη Ζ (2024) Υφαίνοντας τόπους της παιδικής ηλικίας στην πόλη. Στο: Μίχα Ε (επιμ.) Για μια χωρική ματιά στην εκπαίδευση, Αθήνα: Gutenberg, σ. 213-242
- Katz C (1994) Textures of global changes: eroding ecologies of childhood in New York and Sudan. Childhood: A Global Journal of Childhood Research 2(1-2):103–110
- Kitchens J (2009) Situated pedagogy and the situationist international: Countering a pedagogy of placelessness. Educational Studies 45(3): 240-261
- Lynch K (1977) Growing up in Cities. MIT Press – UNESCO
- Μαλούτας Θ και Σπυρέλλης Σ (2019) Ανισότητες και διαχωρισμοί στην Αθήνα: Χάρτες και δεδομένα. Στο Μαλούτας Θ και Σπυρέλλης Σ (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. DOI: 10.17902/20971.92
- Massey D (2005) For space. Thousand Oaks CA: Sage
- Micha I (2019) Children’s Everyday Flows and Networks in the Neighborhoods of Athens. In: Micha I & Vaiou D (ed.) Alternative takes to the city. Wiley-ISTE, pp. 81-100
- Μίχα Ε (2020) Συνομιλώντας για την πόλη με τα παιδιά. Στο Τσουκαλά Κ & Γερμανός Δ (επιμ.) Παιδική χωρική αφηγηματικότητα, πόλη – παιχνίδι – εκπαίδευση. Αθήνα: Επίκεντρο, σ. 423-438.
- Μίχα Ε (2023) Ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο δημόσιο: θεωρητικές διχοτομίες και καθημερινές διαπραγματεύσεις. Στο: +oikismos_ 12 κείμενα για τον δημόσιο χώρο στο πλαίσιο της ομώνυμης εικαστικής παρέμβασης στον Συνοικισμό Χαλανδρίου 2019-2023 (επιμέλεια και σχεδιασμός Παπαρούνης Μ). Αθήνα: Futura, σ. 54-58
- Μίχα Ε (επιμ.) (2024) Για μια χωρική ματιά στην εκπαίδευση, Αθήνα: Gutenberg, ISBN: 978-960-01-2535-1
- Morgan J (2000) Critical pedagogy: the spaces that make the difference. Culture & Society 8(3): 273-289
- Qvortrup J (1987) Introduction. International Journal of Sociology, 17(3), 3-37
- Seigworth GJ and Gregg M (2010) An inventory of shimmers. In Gregg & Seigworth GJ (Eds.) The affect theory reader. Duke University Press, pp.1-28
- Smith GA (2002) Place-based education: learning to be where you are. Phi Delta Kappan, 83(8): 584-594
- Soja EW (1996) Thirdspace: Journeys to Los Angeles and other Real-and-Imagined Places. Oxford: Blackwell Publishers Ltd
- Ward C (1978) The child in the city. Pantheon Books
- Χουιζίνγκα Γ (1989) Ο Άνθρωπος Και Το Παιχνίδι (Homo Ludens). Αθήνα: Γνώση
