Γκαζοχώρι: Ιστορία μίας συνοικίας (1857-1980)

Η γέννηση μίας αυθαίρετης συνοικίας

Η γέννηση της συνοικίας

Το εργοστάσιο φωταερίου ιδρύθηκε το 1857 σύμφωνα με το βασιλικό διάταγμα του Όθωνα, με το οποίο παραχωρούνταν στον Γάλλο επιχειρηματία François Theophile Feraldi το δικαίωμα εγκατάστασης και λειτουργίας μονάδας φωταερίου.

Η μονάδα παραγωγής φωταερίου υπήρξε η πρώτη στην πόλη της και η πρώτη της ελληνικής επικράτειας. Το εργοστάσιο αεριόφωτος συνδέθηκε άμεσα με τη ζωή της πόλης, αφού άλλαξε καθοριστικά την καθημερινότητά της, φωτίζοντας τους κεντρικούς αθηναϊκούς δρόμους. Οι νέοι φανοί του φωταερίου αύξησαν το αίσθημα της ασφάλειας σε όσους κυκλοφορούσαν στη νυχτερινή Αθήνα. Η μεγαλύτερη, όμως, αλλαγή που αναμενόταν από τον φωτισμό με φωταέριο ήταν η ευρωπαϊκή αίγλη, την οποία φαίνεται πως αποζητούσε ένα μέρος του πληθυσμού της Αθήνας από τα μέσα του 19^ου αι. κι εξής (Σκριπ 25 Δεκεμβρίου 1895).

Μετά την ανέγερση του αεριόφωτος στην περιοχή, που άρχισε το 1857 και ολοκληρώθηκε σχεδόν έναν αιώνα αργότερα με την τμηματική προσθήκη των διαφόρων κτηρίων, δημιουργείται, δυτικά από αυτό, ένας αυθαίρετος συνοικισμός, το Γκαζοχώρι (Στογιαννίδης&Χατζηγώγας 2013: 53). Όπως προδίδει και η ονομασία του, ο οικισμός άρχισε να συστήνεται μετά τη λειτουργία του εργοστασίου. Στις πηγές του 19^ου αι. και των αρχών του 20^ού αιώνα συναντάται άλλοτε ως Γκαζοχώρι και άλλοτε ως συνοικία Αεριόφωτος ή Φωταέριο [1]. Πριν από την ίδρυση της μονάδας φωταερίου, η ευρύτερη αυτή περιοχή (Γκαζοχώρι-Βοτανικός-Ρουφ) βρισκόταν εκτός των ορίων της πόλης και καλυπτόταν κυρίως από αγρούς και έλη.

Πράγματι, σε χάρτη του 1852, η περιοχή δυτικά της πλατείας Ομονοίας και βορείως της οδού Πειραιώς είναι ουσιαστικά ακατοίκητη και έρημη. Σχεδόν 20 χρόνια αργότερα, σε χάρτη του 1875 εμφανίζεται το εργοστάσιο αεριόφωτος και τα πρώτα κτήρια της περιοχής.

Χάρτης 1: Χάρτης της Ελλάδας: Φύλλο 10, Σχέδιο της Αθήνας, Διαχωρισμός της Ελλάδας σε Νομούς, Επαρχίες και Δήμους – 1852.  (ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ)

Χάρτης 2: “Σχέδιο πόλης των Αθηνών” – 1875. Geographical Section General Staff No 4457, War Office 1944 (ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ)

Προσφυγικοί πληθυσμοί και μεταδοτικές νόσοι

Η ονομασία Γκαζοχώρι καταγράφεται ήδη από το 1885 στον ημερήσιο τύπο, καθώς η περιοχή περιγραφόταν ως εστία πυρετών, μηνιγγίτιδας και τύφου (Το Άστυ 29 Δεκεμβρίου 1885). Μάλιστα, οι γιατροί-μέλη της Ελληνικής Ιατρικής Εταιρείας σε συνεδρίασή τους το 1900, αναφέρονται στη λεγόμενη «επιδημία του Γκαζοχωρίου» που έλαβε χώρα το 1885-86 και αναφέρονται σε σπασμωδικό κακοήθη πυρετό που έπληξε κυρίως τα παιδιά της συνοικίας η οποία, όπως τονίζεται, διαθέτει ελώδεις εστίες. Σε σατυρικό τετράστιχο της εποχής που απευθυνόταν στους πολιτικούς και τους στρατιωτικούς αναφέρεται:

«Να τους πης ότι πεθαίνουν χίλιοι δυο στο Γκαζοχώρι, να τους πης πως πάλι μένουν οι φρικτοί εκείνοι φόροι, να τους πης πως φόβος είνε μήπως έφθασε η ημέρα να δεχθούν και αι Αθήναι την ισπανική χολέρα» (Ασμόδαιος 25 Αυγούστου 1885).

Η συνοικία για αρκετές δεκαετίες ανέλαβε τον ρόλο του χώρου υποδοχής νεοεισερχόμενων μεταναστών και προσφύγων. Το 1897 πρόσφυγες από την Κρήτη εγκαταστάθηκαν στο Γκαζοχώρι (Εμπρός 28 Νοεμβρίου 1897).

Το 1906 και το 1916 οι επιδημίες της ευλογιάς σημείωσαν αρκετά θύματα και στο Γκαζοχώρι (Εμπρός 30 Ιανουαρίου 1906). Η απουσία οργανωμένου συστήματος πρόληψης και θεραπείας και η έλλειψη ετοιμότητας απέναντι στις ασθένειες (Bournova, Garden, 2014) από την πλευρά της κρατικής μηχανής οδήγησαν τα φτωχά και τα εργατικά στρώματα της πρωτεύουσας στην αναζήτηση πρακτικών λύσεων. Ακολουθώντας τις οδηγίες των μαιών της συνοικίας, οι κάτοικοι συνόδευαν τα παιδιά τους, που έπασχαν από ασθένειες του αναπνευστικού ως τη βάση των φουγάρων του εργοστασίου για να εισπνεύσουν τις «θεραπευτικές» ιδιότητες των αναθυμιάσεων του κωκ (Στογιαννίδης, 2015: 115-116). Όσοι πάλι έπασχαν από φυματίωση, κατασκήνωναν τα καλοκαίρια στην Πεντέλη (Στογιαννίδης, 2016:382-404). Είναι προφανές ότι η άφιξη προσφύγων στην συνοικία μόνο δραματικές επιπτώσεις είχαν για την υγεία όλων των κατοίκων:

«…Εις την περιοχήν του αεριόφωτος μεταξύ της οδού Πειραιώς και του εργοστασίου Πουλοπούλου. Να μια νέα κόλαση εντός σχεδόν της πρωτευούσης, κόλαση φρικτή, η οποία έχει αρχίσει από το 1919 και δεν τερματίζεται. Σε μια μεγάλη μάνδρα του αεριόφωτος έχουν εγκατασταθή 325 οικογένειες εκ των Ελλήνων της Ρωσσίας και του Πόντου. Τα μικρά σπιτάκια, όπως του σκοπευτηρίου και του Δουργούτη, τα έχουν κατασκευάση δι’ εξόδων των, αλλά δεν αντέχουν πλέον να ζούν και να κοιμούνται εκεί μέσα. Ανάμεσα στο συνοικισμό υπάρχουν δυο αποθήκες και εκεί στεγάζονται, εκεί κυρίως δολοφονούνται, τριάντα πέντε οικογένειες. Τ’ αποχωρητήρια ελάχιστα κι εδώ, ανεπαρκούν, εκχειλισμένα, από παντού έρχεται η βρώμα και ο θάνατος. Οι κάτοικοι του συνοικισμού αγωνιούν και οι τριγύρω έχουν χάση την υπομονήν και την υγεία των. Μοιάζουν ανάμεσα στην μάνδρα σαν κατάδικοι και εξόριστοι, προγεγραμμένοι από την ζωήν των άλλων ανθρώπων.» (Ελεύθερον Βήμα, 20 Σεπτεμβρίου 1928).

Χρειάστηκε να περιμένουν μέσα στις παράγκες ακόμα μερικά χρόνια μέχρι να μεταγκατασταθούν στις απαλλοτριωμένες εκτάσεις της περιοχής του Αγίου Σάββα. Οι αυξημένοι ρύποι του εργοστασίου φωταερίου ολοκλήρωσαν την εξαθλίωση, στην οποία ήδη ζούσαν τα εργατικά στρώματα της περιοχής. Στις 15 Ιουνίου του 1931, ο Στέφανος Στεφάνου καταγγέλλει στο Ελεύθερον Βήμα την ανυπαρξία συστήματος περισυλλογής σκουπιδιών στην Αθήνα χαρακτηρίζοντάς την «απέραντη σκουπιδούπολη» και υποδεικνύοντας το Γκαζοχώρι ως μια από τις συνοικίες που η έλλειψη καθαριότητας υπερβαίνει τα όρια ανοχής:

«Πηγαίνετε εις το Γκαζοχώρι να ιδήτε τι γίνεται. Είνε η βρωμερωτέρα συνοικία της πόλεως. Οι δρόμοι γεμάτοι σκουπίδια και μέσα εις χώρους μανδρωμένους σωροί και λόφοι σκουπιδιών. Δυσοσμία αφόρητος, μυίγες, σκνίπες, κουνούπια, όλα τα έντομα του κόσμου… εκείνο που θέτει εις πραγματικόν και διαρκή κίνδυνον την υγείαν των κατοίκων, είνε η εκκένωσις των κάρρων καθαριότητος εντός κατοικουμένων περιοχών ή εις ελαχίστην απ’ αυτών απόστασιν, όπως συμβαίνει εις το Γκαζοχώρι, …»

Ο Κώστας Μπίρης περιέγραφε τη συνοικία ως «…ένα σύμφυρμα καλυβιών και αθλίων παραπηγμάτων… αληθής Κόλασις δυστυχίας και διαφθοράς» (Μπίρης 1966: 202).

Σύμφωνα με τους κατοίκους εσωτερικοί μετανάστες από τη Μάνη, τη Θεσσαλία, την Κεφαλονιά, την Κέρκυρα και τα νησιά του Αιγαίου συνέχισαν να συρρέουν ως τα μέσα του 20^ού αι. δημιουργώντας έναν πολυπολιτισμικό οικιστικό πυρήνα (Μαρτυρία Ζ.Ρ., Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου). Η επιλογή του Γκαζοχωριού ως τόπου πρώτης εγκατάστασης στην Αθήνα συνδεόταν και με την περιθωριακή θέση που κατείχε η συνοικία σε σχέση με τον βασικό πολεοδομικό ιστό της πόλης. Η πολεοδομική υπερορία της συνοικίας επέτρεπε την ανέγερση πρόχειρων προσωρινών παραπηγμάτων με μικρό κόστος και συγχρόνως τη διαφυγή από το βλέμμα των ελεγκτικών μηχανισμών.

«Οι πόρνες του Γκαζιού» και άλλες παραβατικές ιστορίες

Πέρα από τα συχνά κρούσματα επιδημιών, το Γκαζοχώρι συνδέθηκε και με μία ακόμη δραστηριότητα· την πορνεία. Η αστυνομική διάταξη του Απρίλη του 1894 «Περί κοινών γυναικών και οίκων ασωτίας» τοποθετούσε τα χαμαιτυπεία της Αθήνας «πλησίον των καταστημάτων του Αεριόφωτος». Στην ίδια διάταξη περιγραφόταν μία τριπλή ταξινόμηση των κοινών γυναικών, σύμφωνα με την οποία στην τρίτη και τελευταία τάξη κατατάσσονταν όσες κατοικούσαν και εργάζονταν στα πορνεία του Αεριόφωτος (Δρίκος 2002: 174-175). Η τοποθέτηση των πορνών της συνοικίας του Αεριόφωτος στην τρίτη βαθμίδα της ταξινόμησης, ίσως, και να συνδέεται με την υβριστική φράση που επικράτησε και στα μεταγενέστερα χρόνια «πόρνη του γκαζιού» (Μαρτυρία Ζ.Ρ., Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου). Το 1897 καταγράφηκε στο αστυνομικό δελτίο η σύλληψη δύο σωματέμπορων, που προσπάθησαν να πουλήσουν μία 16χρονη υπηρέτρια «εις τους δυσώνυμους οίκους του Αεριόφωτος» (Εμπρός 10 Ιουλίου 1897). Δύο μήνες αργότερα ένας δάσκαλος από τα Μέθανα συνελήφθη στο Γκαζοχώρι, ενώ διαπραγματευόταν την «πώληση» της γυναίκας του στους οίκους ανοχής (Εμπρός 7 Σεπτεμβρίου 1897). Τα δύο περιστατικά δεν επιβεβαιώνουν μόνο την παρουσία των πορνείων στην περιοχή αλλά ίσως και μία άνθιση της δραστηριότητας στο τέλος του 19^ου αι. Η πορνεία στο εξής θα αποτελέσει συνώνυμο του Γκαζοχωριού, με αποτέλεσμα το 1900 ο Τύπος να αναφέρεται στις πόρνες της συνοικίας ως «οι γυναίκες του Γκαζοχωρίου» (Εμπρός 15 Μαΐου 1900). Είναι ενδιαφέρον ότι σε απάντηση του Ιατροσυνεδρίου προς το Υπουργείο Εσωτερικών, το 1905, περί κρυφίων οίκων ανοχής, δεν αναφέρεται το Γκαζοχώρι ενώ δηλώνεται ότι διατηρούνται τέτοιες επιχειρήσεις σε οδούς του Κεραμεικού (Θερμοπυλών, Λεωνίδου, Κεραμεικού, Καλλέργη, Δεληγιώργη) και της Ομονοίας (Αγίου Κωνσταντίνου, Σατωβριάνδου, Αχαρνών, Ζήνωνος, Βερανζέρου, Σολωμού και Γαμβέτα). Ίσως επειδή θεωρείται ήδη ως περιθώριο της πόλης. Πολλά χρόνια αργότερα, σε χρονογράφημα του δημοσιογράφου και γραμματέα του Ελευθερίου Βενιζέλου Στέφανου Στεφάνου αναφέρεται ως «το ενδιαίτημα των κοινών γυναικών. “Πάμε στο γκάζι”,  έλεγαν οι στρατιώται και οι κλητήρες με την κόκκινη γιακέττα και το βούρδουλα στο χέρι» (Ελεύθερον Βήμα, 9 Ιουνίου 1929).

Στο Γκαζοχώρι αναζητούσαν καταφύγιο διαρρήκτες και ληστές, ενώ συχνές ήταν και οι συμπλοκές (Εμπρός 31 Δεκεμβρίου 1895, 23 Οκτωβρίου 1927, 30 Ιουνίου 1962). Στις ένοπλες συγκρούσεις συχνά εμπλέκονταν και στρατεύσιμοι, των οποίων η σταθερή παρουσία στην περιοχή συνδεόταν πέραν από την ύπαρξη των στρατώνων Μηχανικού πιθανά και με τους οίκους ανοχής (Σκριπ 23 Νοεμβρίου 1903).

Το Γκαζοχώρι όμως ως λαϊκή, εργατική συνοικία έγινε σκηνικό στο οποίο διαδραματίστηκαν πολλές αιματηρές ερωτικές ιστορίες:

«Όταν είσαι ένας νέος ακμαίος, με ζωήν και εργάζεσαι εις ορειχαλκουργείον από πρωίας μέχρι νυκτός και σε τρώγει η δουλειά, η φωτιά και κολυμπάς στον ιδρώτα και πεθαίνεις εις το αμόνι και σου πιάνεται η αναπνοή στο φυσερό, είναι αδύνατον να μην ερωτευθής ένα ζευγάρι ματιών που περνούν απ’ εκεί όπου συ σφυροκοπάς τον μπρούτζο και το σίδερο. Κάτι τέτοιο συνέβη εις τον εικοσαετή τότε ορειχαλκουργόν Αριστείδην Τριανταφυλλόπουλον, ν’ αγαπήση προ τετραετίαν ένα ζεύγος ματιών, που ανήκον εις την δεκαπενταετή τότε Κατίναν Ξένου…» ( Ελεύθερον Βήμα, 5 Οκτωβρίου 1924).

«Εικοσιοκτώ χρονώ άντρας ο Σταμάτης. Μια Θοδώρα βρέθηκε στο δρόμο του. Στα εικοσιέξη αυτή… .Μαυραγορίτες και οι δυο συνεταιρίστηκαν στο εμπόριο… Ερωτευμένος ο Σταμάτης, τεχνίτρα η Θοδώρα νοιώθει την αδυναμία του και τον βασανίζει… Για να προλάβει το κακό της κόβει το νήμα της ζωής. Απάνω στα δυο πτώματα που έφραξαν το στενό δρομάκο, σκόνταψαν το πρωί οι διαβάτες της οδού Σωφρονίου» (Ελεύθερον Βήμα, Π. Παλαιολόγος, 6 Φεβρουαρίου 1943)

Εκτός όμως αυτής της παραβατικότητας, το εργατικό περιβάλλον ευνοούσε και τη διάδοση των κομμουνιστικών ιδεών και άρα και τις συμπλοκές με την αστυνομία της εποχής:

‘Η εις Γκαζοχώρι συμπλοκή των κομμουνιστών, τι διεπιστώθη’ Η υπηρεσία του τμήματος γενικής ασφαλείας η ασχολουμένη με την δίωξιν των κομμουνιστών, συνεχίζουσα τας ανακρίσεις σχετικώς με την γενομένην χθες εις τον συνοικισμόν Αεριόφωτος συμπλοκήν μεταξύ αστυνομικών και κομμουνιστών, εξηκρίβωσε τα εξής: Τα εις τον άνω συνοικισμόν διαμένοντα κομμουνιστικά στοιχεία εισέπραττον παρά των κατοίκων μικρά χρηματικά ποσά προς ενίσχυσιν των ανέργων κομμουνιστών και προς ενίσχυσιν του ταμείου του κομμουνιστικού κέντρου. Επίσης είχον υποχρεώση τους κατοίκους ν’αγοράζουν τον «Ριζοσπάστην». Κατόπιν τούτου η αστυνομία ενήργησεν αιφνιδιαστικήν έρευναν και προέβη εις την σύλληψιν αρκετών εξ αυτών. Κατά την διάρκειαν της ερεύνης προεκλήθη συμπλοκή μεταξύ αστυνομικών και κομμουνιστών, καθ’ ήν αντηλλάγησαν υπερ τους 50 πυροβολισμοί, τραυματισθέντος ενός αστυνομικού και του κομμουνιστού Δημάκου. Βραδύτερον άλλη ομάς κομμουνιστών επειδή επίστευεν ότι οι «σύντροφοί» των συνελήφθησαν κατόπιν καταδόσεως του προέδρου του συνοικισμού κ. Χαραλαμπίδου επετέθη κατ’ αυτού και τον εξυλοκόπησεν. Εκ των κομμουνιστών συνελήφθησαν πέντε. (Αθηναϊκά Νέα, 6 Ιουνίου 1933)

Τα φαινόμενα κοινωνικής παρέκκλισης και ποινικής παραβατικότητας επιβεβαίωναν για ακόμη μία φορά τη συμβολική χωροθέτηση της συνοικίας στο περιθώριο της πόλης. Το Γκαζοχώρι συνδέθηκε για 56 χρόνια (1901-1957) και με τη λαχαναγορά της Αθήνας, η οποία στεγαζόταν δίπλα από το εργοστάσιο φωταερίου στη γωνία των οδών Πειραιώς και Ιεράς Οδού [όπου σήμερα ο χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων για το μετρό]. Η εγκατάσταση της λαχαναγοράς στις αρχές του 20^ού αιώνα φαίνεται πως συνδέθηκε πέρα από την εμπορία οπωροκηπευτικών και με την άνθιση της εμπορίας χασίς, καθώς οι λεγόμενοι «χασισοπότες» σύχναζαν στις ταβέρνες και στα μαγειρεία που αναπτύχθηκαν περιφερειακά της λαχαναγοράς. Η ρητορική που προσδιόριζε το Γκαζοχώρι ως εστία επικίνδυνων και ανήθικων δραστηριοτήτων φαίνεται να εξασθενεί σταδιακά μετά τον Μεσοπόλεμο. Η ιδιαίτερη έμφαση που σημειώθηκε στις αρχές του 20^ού αιώνα στις παραβατικές συμπεριφορές συνδέεται πιθανότατα τόσο με μία μεγαλύτερη διάδοση αυτών των φαινομένων όσο και με τη ρητορική περί ηθικής καθαρότητας και εξυγίανσης, η οποία κυριάρχησε στον λόγο των ιατρών, επιθεωρητών εργασίας, κοινωνιολόγων, υγιεινολόγων (Platt 2000: 194-222).

Η θέση του Γκαζοχωριού στην αθηναϊκή πολεοδομία

Γενικά, οι συνοικίες που δημιουργούνται δυτικά και νοτιοδυτικά της Αθήνας, όπως η Πειραιώς (σημερινά Κάτω Πετράλωνα), το Γκαζοχώρι, το Χεζολίθαρο (σημερινό Μεταξουργείο), η Ακαδημία Πλάτωνος, η Ιεράς Οδού (συνοικισμός Ελαιοτριβεία), εξαιτίας της γειτνίασης με την οδό Πειραιώς, δηλαδή τον εμπορικό δρόμο που οδηγεί στον Πειραιά, συγκέντρωσαν από νωρίς εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες και κατοικούνταν στην πλειονότητά τους από μάλλον χαμηλά εισοδηματικά στρώματα.

Η περιοχή εντάχτηκε στο σχέδιο πόλεως το 1880 και το σχέδιο ένταξης ακολουθούσε κατά βάση τους υπάρχοντες παλαιούς δρόμους. Ξεκινώντας από το Γκαζοχώρι, η οδός Ορφέως διασχίζει τον Ελαιώνα ακολουθώντας την παμπάλαια χάραξη της «Στράτας της Κούλουρης», του δρόμου προς την Σαλαμίνα, τον οποίο περπάτησε και ο περιηγητής ΕβλιγιάΤσελεμπί.

Το 1908, στον Πίνακα του Α. Γεωργιάδη στον οποίο απεικονίζεται η πρώτη επίσημη διαίρεση της Αθήνας σε συνοικίες, οι περισσότεροι δρόμοι της περιοχής του Γκαζοχωρίου δεν φέρουν καν κάποια επίσημη ονομασία. Στον εμπορικό Οδηγό του Νικολάου Ιγγλέση του 1928 εμφανίζονται μόνο 24 δρόμοι έναντι 38 σημερινών.

Μέχρι πάντως το 1940 ο οικισμός φαίνεται να ανήκει στη συνοικία του Κεραμεικού αλλά διάφοροι δρόμοι της φέρονται να ανήκουν επίσης στη συνοικία Ιεράς Οδού (που εκτείνονταν από Ιεράς Οδού 21 έως την αρχή της Ευμολπιδών), στη συνοικία Κειριάδων (που άρχιζε από την οδό Πειραιώς 150-152 και έφτανε έως τους Στρατώνες Μηχανικού και το Σταθμό φόρου διοδίων).

Ο οικισμός Γκαζοχώρι-παρότι δεν υπάρχει μία σαφής οριοθέτηση αφού τοπόσημο ήταν το εργοστάσιο του αεριόφωτος- ορίζεται μάλλον από τις οδούς Πειραιώς, Κωνσταντινουπόλεως, Πέτρου Ράλλη και Ιερά Οδό.

Ωστόσο η χρήση της Πέτρου Ράλλη ως ένα από τους 4 δρόμους που ορίζουν το Γκαζοχώρι δεν είναι προφανής τουλάχιστον για την περίοδο μέχρι τη δεκαετία του 1950. Σε χάρτες του πρώτου μισού του 20^ού αιώνα όπως αυτός του 1944 ως όριο φαίνεται μάλλον η Βασιλείου του Μεγάλου ενώ σε χάρτη του 1958, ως όριο, φαίνεται μάλλον η οδός Εχελίδων.

Το Γκαζοχώρι ήταν ένας οικισμός χωρίς ενοριακή συγκρότηση. Δυο εκκλησίες, του Αγίου Βασιλείου Ρουφ και της Αγίας Τριάδος Κεραμεικού είναι τοποθετημένες στα δυο άκρα, το δυτικό και το ανατολικό του Γκαζιού, αλλά καμία από τις δυο δεν είναι πράγματι μέσα στον οικισμό. Ακόμα και αυτή του Αγίου Βασιλείου που τυπικά είναι εντός των «ορίων» του Γκαζοχωριού δεν είναι ενοριακός ναός αλλά παρεκκλήσι του Εκκλησιαστικού Ορφανοτροφείου Βουλιαγμένης.

Το Γκαζοχώρι είναι μια συνοικία χωρίς πλατείες. Οι κάτοικοί του αναγνωρίζουν μόνον μια «πλατεία»: τη μικρή πλατεία Κούλουρης στο τρίστρατο Στρατονίκης, Ελασιδών και Ορφέως. Η πλατεία Ανοίξεως που βρίσκεται στο άκρο της συνοικίας είναι πολύ πρόσφατη.

Χάρτης 3: Σημεία αναφοράς στην περιοχή Γκαζιού

Οι κάτοικοι και τα καταστήματα στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τους Οδηγούς του Νικολάου Ιγγλέση, 1910-1958

Χάρη στους εμπορικούς οδηγούς του Ν. Ιγγλέση μπορούμε να μελετήσουμε την κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση των κατοίκων και τις οικονομικές δραστηριότητες στο Γκαζοχώρι. Στους οδηγούς του 1910 και του 1928 (που είναι και οι πλέον συστηματικοί αφού πιθανότατα χρησιμοποιήθηκαν τα απογραφικά δελτία της απογραφής του πληθυσμού του 1907 και του 1928) καταγράφονται οι επιτηδευματίες και τα καταστήματα συγχρόνως ενώ σ’ αυτούς του 1939 και 1958 καταγράφονται πλέον μόνο τα καταστήματα -με εξαίρεση τα ανώτερα ελεύθερα επαγγέλματα όπως γιατροί και δικηγόροι των οποίων οι ονομαστικοί κατάλογοι με τις διευθύνσεις δόθηκαν μάλλον από τους αντίστοιχους επαγγελματικούς συλλόγους. Έτσι, η ίδια η δομή και τα δεδομένα των οδηγών μας επιβάλλουν και τα όρια της μελέτης της εξέλιξης της κοινωνικοεπαγγελματικής σύνθεσης και των οικονομικών δραστηριοτήτων στο Γκαζοχώρι. Μπορούμε δηλαδή να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη των επαγγελμάτων των ανδρών κατοίκων το 1910 και το 1928 και την εξέλιξη των καταστημάτων ανάμεσα στο 1939 και το 1958.

Σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό (Πίνακας 1) του 1910 μόνο 127 άνδρες με κάποιο επιτήδευμα ή ορισμένη θέση εργασίας διέμεναν στη συνοικία. Δεν καταγράφονται ούτε ο γυναικείος πληθυσμός ούτε οι εργάτες του Αεριόφωτος παρά μόνο εξαιρετικά: ο επιθεωρητής αεριόφωτος και ένας φανοποιός αεριόφωτος. Καταγράφονται επίσης δυο σιδηρουργοί και ένας μηχανικός χωρίς όμως να δηλώνεται αν εργάζονται στο εργοστάσιο.

Το 1910, καφενεία, μαγειρεία, οινοπωλεία και μικρεμπόριο τροφίμων είναι οι βασικές οικονομικές δραστηριότητες της συνοικίας που συγκεντρώνονται γύρω από το εργοστάσιο σαν τόξο. Οι εκπρόσωποι της ελίτ είναι 3 δικηγόροι και o επιθεωρητής Αεριόφωτος (Χάρτης 4).

Πίνακας 1: Κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες του ανδρικού πληθυσμού στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση (1910)

Χάρτης 4: Χωροθέτηση επιχειρήσεων στην περιοχή του Γκαζοχωρίου το 1910

Δεν γνωρίζουμε τον πληθυσμό της συνοικίας αυτής αφού οι ελληνικές απογραφές δεν δημοσιεύουν τα αποτελέσματα σε επίπεδο συνοικίας ή γειτονιάς. Γνωρίζουμε μόνο ότι το 1920 συνολικά το Γκάζι-Κεραμεικός-Μεταξουργείο που αποκαλούνταν “Κεραμεικός έξω”, είχε σχεδόν 20.000 κατοίκους, που συγκροτούσαν 4.321 οικογένειες.

Ο πληθυσμός της συνοικίας μάλλον αυξάνεται συνεχώς είτε με την άφιξη εσωτερικών μεταναστών είτε με την έλευση των Μικρασιατών προσφύγων. Στον Εμπορικό Οδηγό του Ν.Ιγγλέση του 1928 (Πίνακας 2), καταγράφονται σχεδόν 1000 επαγγελματίες και καταστήματα στο Γκαζοχώρι ενώ για άλλους 114 που φέρουν ως διεύθυνση την ένδειξη «Λαχαναγορά», θεωρήσαμε ότι δεν κατοικούν στο Γκαζοχώρι (Χάρτης 5).

Πίνακας 2: Κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση του ανδρικού πληθυσμού στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση (1928)

Χάρτης 5: Χωροθέτηση επιχειρήσεων στην περιοχή του Γκαζοχωρίου το 1928