Δημόσιος χώρος και κινήματα της πόλης: εύρος, περιεχόμενο και πρακτικές

Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και μετά την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 τα δεδομένα αλλάζουν ριζικά. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες έδωσαν στο κράτος την ευκαιρία για μια ευρεία καταπάτηση όλων των κανόνων και ρυθμίσεων που προστάτευαν τους δημόσιους χώρους (Τότσικας 2004). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι τοπικές ομάδες και οργανώσεις να συνειδητοποιήσουν ότι η προστασία των δημόσιων χώρων δεν είναι ένα ζήτημα που αφορά το επίπεδο της γειτονίας, αλλά το σύνολο της πόλης και προχώρησαν στη δημιουργία δικτύων και οργάνων συντονισμού των κινηματικών οργανώσεων και στην ανάπτυξη κοινών δράσεων. Οι οργανώσεις που κινητοποιούνται είναι μοιρασμένες μεταξύ αυτών που έχουν άτυπη μορφή (επιτροπές ή πρωτοβουλίες κατοίκων) και αυτών που έχουν νομική υπόσταση (κυρίως σύλλογοι). Τα μέλη των οργανώσεων –και κυρίως τα οργανωτικά τους στελέχη– έχουν συχνά υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης και σε αρκετές περιπτώσεις υψηλή γνώση σε θέματα πόλης (Καβουλάκος 2009). Τα αιτήματα αφορούν κυρίως την προστασία των υπάρχοντων δημόσιων και ελεύθερων χώρων και λιγότερο τη δημιουργία νέων. Η συχνότητα των συλλογικών δράσεων αυξάνει σταδιακά και κορυφώνεται το 2003 –ένα χρόνο πριν του Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι πιο συχνές δράσεις είναι οι συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, οι λαϊκές συνελεύσεις, οι πορείες και οι δημόσιες ομιλίες. Στην αποτελεσματικότητα των δράσεων συνέβαλαν σημαντικά οι προσφυγές στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ), το οποίο είχε διαμορφώσει μια σχετική θετική νομολογία (Kαβουλάκος 2013). Στο τέλος της περιόδου αυτής τα κινήματα της πόλης είχαν επιτύχει, εκτός από τη διάσωση αρκετών δημόσιων και ελεύθερων χώρων, τη διεύρυνση της πολιτικής τους απήχησης. Στις δημοτικές εκλογές του 2006 το ζήτηματα των ελεύθερων χώρων αποκτά κεντρικό χαρακτήρα σε πολλά προγράμματα δημοτικών παρατάξεων, ενώ στην Αττική εκλέγονται κάποιοι δήμαρχοι που έχουν υιοθετήσει τις θέσεις των κινημάτων (Gianniris 2013).

Σταδιακά, μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες, νέες ομάδες και συλλογικότητες ξεκινούν να οργανώνουν δράσεις σχετικές με τους δημόσιους χώρους, ενώ το ρεπερτόριο δράσης εμπλουτίζεται με νέες δυναμικές και δημιουργικές μορφές, όπως οι καταλήψεις δημόσιων χώρων και η αυτοδιαχείρισή τους (Petropoulou 2010). Oι περισσότερες από τις νέες ομάδες και συλλογικότητες προέρχονται από τον ελευθεριακό χώρο. Πρόκειται για άτυπες ομάδες, οι οποίες λειτουργούν στη βάση της γειτονιάς, συχνά γύρω από κάποιο στέκι στο οποίο αναπτύσσονται πολλαπλές πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες και είναι άτυπα και χαλαρά δικτυωμένες μεταξύ τους. Τα μέλη τους προέρχονται κυρίως από την νεολαία. Οι ομάδες αυτές επιλέγουν συχνότερα αντισυμβατικές μορφές δράσης. Οι συγκρούσεις με τις δυνάμεις καταστολής γίνονται σχετικά συχνότερες, ενώ οι καταλήψεις και η δημιουργία αυτοδιαχειριζόμενων δημόσιων χώρων αποτελούν δράσεις που αλλάζουν, εδώ και τώρα, τη μορφή της πόλης και τη ζωή σε αυτή, χωρίς τη μεσολάβηση του τοπικού ή κεντρικού κράτους.

Η έλευση της κρίσης και η πολιτική των μνημονίων άλλαξε το τοπίο. Από τη μια, η κρίση χρισημοποιείται ως ευκαιρία για τις πολιτικές ελίτ και τους επιχειρηματίες. Με το πρόσχημα της επείγουσας ανάγκης για ιδιωτικές επενδύσεις, ο λόγος των κινημάτων απονομιμοποιείται και η ιδιωτικοποίηση των δημόσιων χώρων παρουσιάζεται ως τρόπος αντιμετώπισης της ύφεσης και της ανεργίας. Από την άλλη, εμφανίζεται σημαντική μείωση της δράσης των κινημάτων για τους ελεύθερους χώρους (Gianniris 2013), η οποία σε ένα βαθμό μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός ότι οι οργανώσεις των κινημάτων της πόλης στράφηκαν σε δράσεις που στόχευαν στην αντιμετώπιση της κρίσης, όπως η δημιουργία και λειτουργία εναλλακτικών χώρων: κοινωνικά φαρμακεία, παντοπωλεία, τράπεζες χρόνου, κοινωνικά φροντιστήρια, συλλογικές κουζίνες, δράσεις χωρίς μεσάζοντες κ.ά. Ταυτόχρονα, η δικτύωση των οργανώσεων που ασχολούνταν με το θέμα αδράνησε, ενώ αντίθετα ενισχύθηκε ο ρόλος του ΣΥΡΙΖΑ που, στη διάρκεια της κρίσης, πολλαπλασίασε την εκλογική του δύναμη και έγινε διαδοχικά αξιωματική αντιπολίτευση και βασικός κυβερνητικός εταίρος.