Εκείνοι που επιστρέφουν από το εξωτερικό

Χάρτης 4: Ποσοστά ατόμων που επέστρεψαν από το εξωτερικό και εγκαταστάθηκαν στους Δήμους της Περιφέρειας Αττικής μεταξύ 2006 και 2011 σε σχέση με το συνολικό τους πληθυσμό (2011)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Συγκρίνοντας το 2001 και το 2011 (χάρτες 4 & 5, πίνακας 1) βλέπουμε ότι Δήμοι με υψηλή κοινωνικο-εισοδηματική φυσιογνωμία, όπως αυτοί της Κηφισιάς και της Γλυφάδας, αποτελούσαν και κατά το παρελθόν [8] δημοφιλείς προορισμούς για εγκατάσταση Ελλήνων που επέστρεφαν από το εξωτερικό. Στη διάρκεια αυτής της δεκαετίας, αξιοσημείωτη είναι η αύξηση των ατόμων αυτών, αλλά και του ποσοστού τους στον πληθυσμό των δήμων στα βορειοανατολικά και τα νοτιοανατολικά προάστια της Αθήνας, ενώ η αύξηση ήταν σημαντικά χαμηλότερη στις εργατικές, δυτικές περιοχές της πόλης.

Χάρτης 5: Ποσοστά ατόμων που επέστρεψαν από το εξωτερικό και εγκαταστάθηκαν στους Δήμους της Περιφέρειας Αττικής μεταξύ 1996 και 2001 σε σχέση με το συνολικό τους πληθυσμό (2001)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Κατά την τελευταία περίοδο για την οποία υπάρχουν επαρκή δεδομένα (2010 – 2011) όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των ατόμων που επέστρεψαν από το εξωτερικό, καταγράφηκαν συνολικά 33.751 επιστροφές ατόμων με ελληνική υπηκοότητα από τους οποίους το 30% περίπου επέλεξε να εγκατασταθεί μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής (ΕΛΣΤΑΤ, 2015c).

Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι παρά το γεγονός ότι την περίοδο εκείνη η ελληνική οικονομία βρισκόταν ήδη σε ύφεση –το ποσοστό ανεργίας το Α’ τρίμηνο του 2011 για τους νέους ηλικίας 15-29 βρισκόταν στο 31% (σε επίπεδο χώρας) και το ποσοστό ανεργίας για την Περιφέρεια Αττικής στο 14,7% (ΕΛΣΤΑΤ, 2011)– 3.643 νέοι με ελληνική υπηκοότητα, ηλικίας 20 έως 29 ετών, επέστρεψαν στη χώρα και εγκαταστάθηκαν στην Περιφέρεια Αττικής (ΕΛΣΤΑΤ, 2015c). Συνεπώς, παρά το γεγονός ότι την εποχή της κρίσης χαρακτηρίζει η φυγή Ελλήνων προς το εξωτερικό, εξακολουθεί να παρατηρείται και επιστροφή Ελλήνων, η οποία δεν είναι ασήμαντη.

Για την περίοδο μετά το 2011, δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία σχετικά με τα χαρακτηριστικά των ατόμων που επιστρέφουν κάθε χρόνο στην Ελλάδα, παρά μόνο ορισμένες εκτιμήσεις. Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των Ελλήνων που επιστρέφουν από το εξωτερικό παρουσιάζει μικρή αύξηση μετά το 2012 (Εurostat, 2016b), κάτι που συνδέεται λογικά και με την αύξηση των εκροών (Γράφημα 6 ).

Γράφημα 6: Αριθμός Ελλήνων που επαναπατρίστηκαν (2011-2014)

Πηγή δεδομένων: Εurostat (2016b)

Σήμερα, παρ’ ότι αρκετοί από τους μετανάστες που είχαν φύγει από την Ελλάδα στο παρελθόν έχουν επιστρέψει [9], υπάρχει σημαντικός αριθμός Ελλήνων που ζουν μονίμως στο εξωτερικό. Την περίοδο 2010/2011 υπολογίζεται ότι διέμεναν στο εξωτερικό περίπου 680.000 άτομα [10] γεννημένα στην Ελλάδα (άνω των 15 ετών). Από αυτά, οι 144.000 υπολογίστηκε ότι είχαν υψηλή εξειδίκευση (Arslan et al. 2014, 60). Από πρόσφατες έρευνες (Κωνσταντέλλος 2015, Ηλιοπούλου 2016) προκύπτει ότι ένα μεγάλο ποσοστό Ελλήνων που βρίσκεται σήμερα στο εξωτερικό, θα ήταν διατεθειμένο να επιστρέψει στην Ελλάδα υπό προϋποθέσεις.

Τα χαρακτηριστικά αυτών που επιστρέφουν ανάλογα με την ηλικία

Την περίοδο 2006-2011 επέστρεψαν στη χώρα 22.037 άτομα άνω των 60 ετών με Ελληνική υπηκοότητα. , Τα 3.671 (16,7%) διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής σύμφωνα με την Απογραφή Πληθυσμού του 2011.

Γενικά, το γεγονός ότι αρκετοί από όσους επιστρέφουν κάθε χρόνο στη χώρα είναι μεγάλης ηλικίας συνδέεται σε σημαντικό βαθμό με το μεγάλο μεταναστευτικό κύμα που σημειώθηκε μεταπολεμικά από την Ελλάδα με κατεύθυνση κυρίως χώρες όπως η Γερμανία, η Αυστραλία, οι ΗΠΑ και ο Καναδάς. Ειδικότερα, την περίοδο 1955-1977, περίπου 1,2 εκατομμύρια Έλληνες [11] έφυγαν μόνιμα [12] από τη χώρα (Γράφημα 7), στην πλειονότητά τους, νέοι 15-44 ετών. Υπολογίζεται ότι μόνο το 1965 από την τότε Περιφέρεια Πρωτευούσης, μετανάστευσαν 16.994 άτομα (ΕΣΥΕ 1967, 293).

Γράφημα 7 : Αριθμός Ελλήνων μεταναστών από την Ελλάδα 1955-1977

Πηγή: : Επεξεργασία στοιχείων από ΕΣΥΕ (1970, 1981)

Αν και πολλοί ήταν οι Έλληνες που μετανάστευσαν στο παρελθόν στο εξωτερικό για οικονομικούς  λόγους, κάποιοι άλλοι έφυγαν και για λόγους πολιτικούς (στρατιωτική δικτατορία), εκπαιδευτικούς ή προσωπικούς.

Εκτιμάται, για παράδειγμα, ότι τη δεκαετία του ’60 η Ελλάδα έχασε ένα σημαντικό τμήμα του επιστημονικού της δυναμικού, πολλοί εκ ων οποίων ήταν πτυχιούχοι πολυτεχνικών σχολών, φυσικών επιστημών και ιατρικών σχολών [13] (ΕΣΥΕ 1968, 170, αναφέρεται στο Kourvetaris 1973, Zobanakis 1980). Από την άλλη πλευρά, υπολογίζεται ότι 8.717 Έλληνες φοιτητές σπούδαζαν το 1960 στο εξωτερικό, σύμφωνα με στοιχεία της UNESCO, και έφτασαν τους 14.147 το 1970 (Kyprianos 1995, 606, αναφέρεται στο Pelliccia, 2012).

Για αυτόν το λόγο στην απογραφή του 2011 καταγράφεται, από τη μια, ένα πολύ σημαντικό ποσοστό ατόμων άνω των 65 ετών που επέστρεψαν στην Ελλάδα την περίοδο 2006-2011 να είναι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και, από την άλλη, περίπου το 30% να είναι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (Γράφημα 8).

Γράφημα 8:  Άτομα άνω των 65 ετών με ελληνική υπηκοότητα που επέστρεψαν από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά επίπεδο εκπαίδευσης

Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων από ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Ακριβώς αντίθετη είναι η εικόνα, αν δει κανείς το επίπεδο εκπαίδευσης όσων νέων ηλικίας 15 έως 34 ετών επιστρέψαν από το εξωτερικό στην Ελλάδα την ίδια περίοδο. Το 70% περίπου των νέων ενηλίκων που επέστρεψαν στην Ελλάδα την περίοδο 2006-2011, και σύμφωνα με την Απογραφή Πληθυσμού του 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής, ήταν απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Πολλοί μάλιστα εξ αυτών ήταν και κάτοχοι μεταπτυχιακών ή διδακτορικών τίτλων.

Γράφημα 9: Άτομα 15-35 ετών που επέστρεψαν από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά επίπεδο εκπαίδευσης

Πηγή:Επεξεργασία δεδομένων από ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Αν προσπαθούσαμε να ομαδοποιήσουμε τις κυριότερες αιτίες για τις οποίες οι νέοι σε ηλικία Έλληνες εμφανίζονται να μεταναστεύουν στο εξωτερικό, και ιδίως όσοι μεταναστεύουν από την ευρύτερη περιοχή της Πρωτ εύουσας, θα μπορούσαμε να τις εντάξουμε σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: η πρώτη σχετίζεται με την εκπαίδευση π.χ. σπουδές, κατάρτιση ή ειδίκευση κ.ά., η δεύτερη αφορά επαγγελματικούς λόγους, π.χ. αναζήτηση εργασίας, επιχειρείν στο εξωτερικό ή απόσπαση στο εξωτερικό, και η τρίτη αφορά προσωπικούς λόγους. Είναι μάλιστα αρκετά σύνηθες να συντρέχουν περισσότεροι από ένας λόγοι ταυτοχρόνως.

Ειδικότερα, υπολογίστηκε ότι μόνο το 2012, περίπου 37.000 Έλληνες φοιτούσαν σε κάποια χώρα-μέλος της ΕΕ για την απόκτηση πτυχίου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (βασικός τίτλος σπουδών, μεταπτυχιακό ή διδακτορικό). Χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία, η Ιταλία και η Κύπρος, εξακολουθούν να αποτελούν βασικούς προορισμούς των Ελλήνων για σπουδές στην Ευρώπη (Εurostat, 2016c).

Όσον αφορά δε την επιθυμία των Ελλήνων που φοιτούν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα του εξωτερικού να επιστρέψουν πίσω στην Ελλάδα, ενδεικτικά αναφέρεται ότι σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη το 2011 σε δείγμα Ελλήνων φοιτητών που σπούδαζαν την περίοδο εκείνη στην Ιταλία (Pelliccia, 2013), το 63% δήλωσε ότι θα επιθυμούσε την επιστροφή του στην Ελλάδα, με τους μισούς περίπου εξ’ αυτών να εκτιμούν ότι αυτό θα γίνει αμέσως μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους.

Πάντως, αν προσπαθούσαμε σήμερα να ομαδοποιήσουμε τους βασικότερους λόγους για τους οποίους οι νέοι σε ηλικία Έλληνες εμφανίζονται να επιλέγουν ή να σκέφτονται να επιστρέψουν στην Ελλάδα, θα μπορούσαν να αναφερθούν: η νοσταλγία για την Ελλάδα (κλίμα, τρόπος ζωής), το γεγονός ότι το οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον βρίσκεται μακριά, η ανεύρεση εργασίας στην Ελλάδα (έχοντας θέσει συνήθως συγκεκριμένα κριτήρια) καθώς και προσωπικοί και οικογενειακοί λόγοι. Ως ανασταλτικοί παράγοντες θα μπορούσαν να αναφερθούν κυρίως οι αρνητικές συνθήκες που σχετίζονυαι με την κρίση και ό,τι άλλο θεωρείται παθογένεια που χαρακτηρίζει τις συνθήκες στην Ελλάδα [13].

Τέλος, σημαντική κρίνεται η παλιννόστηση για τους τόπους καταγωγής εκείνων που επιστρέφουν από το εξωτερικό, καθώς συνδέεται όχι μόνο με την αύξηση του συνολικού πληθυσμού τους, αλλά και με την ανανέωσή του. Όπως είδαμε και παραπάνω, η Αττική αποτελεί προορισμό για έναν σημαντικό αριθμό νέων ατόμων, ικανό και πρόθυμο για εργασία. Πολλοί από αυτούς έχουν εκπαιδευτεί ή εργαστεί στο εξωτερικό και επιστρέφοντας φέρνουν «στις αποσκευές τους», γνώσεις, εμπειρίες, νέες δεξιότητες, ακόμα και αποταμιεύσεις που μπορούν να συμβάλλουν στην επιτάχυνση της ανάπτυξης της περιοχής.

[1] Ως μετανάστευση νοείται «η ενέργεια με την οποία ένα άτομο αλλάζει τόπο συνήθους (μόνιμης) διαμονής» (ΕΛΣΤΑΤ, 2014a). Η μετανάστευση αποτελεί μία από τις βασικές δημογραφικές διαδικασίες που επιδρούν στον πληθυσμό μιας περιοχής και διακρίνεται σε δύο βασικές κατηγορίες: στην εσωτερική και στη διεθνή μετανάστευση. Στην πρώτη αναφερόμαστε στην κίνηση από έναν οικισμό σε έναν άλλο, μέσα στα όρια όμως του ιδίου κράτους, ενώ στην δεύτερη, στην κίνηση από ένα κράτος σε ένα άλλο (Τσαούσης 1991, 20,121). Στο παρόν άρθρο γίνεται λόγος για τη διεθνή ή αλλιώς εξωτερική μετανάστευση.

[2] Με ελληνική ή με ελληνική και άλλη υπηκοότητα.

[3] Στην Απογραφή Πληθυσμού, η οποία διενεργήθηκε από την ΕΛΣΤΑΤ τον Μάιο του 2011, στο Δελτίο Απογραφής Κατοικιών – Πληθυσμού υπήρχε η ακόλουθη ερώτηση: «είχατε ποτέ διαμείνει σε χώρα του εξωτερικού;». H μετακίνηση αυτή αφορούσε τόσο τους ξένους μετανάστες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, όσο και τους Έλληνες που επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Στο ερώτημα αυτό καταγραφόταν αναλυτικότερα η εξής πληροφορία: η ημερομηνία που εγκαταστάθηκε το άτομο μόνιμα στην Ελλάδα, η χώρα της αμέσως προηγούμενης διαμονής και ο κυριότερος λόγος για τον οποίο το άτομο εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα (ΕΛΣΤΑΤ 2011).

[4] Οι κυριότερες χώρες προέλευσής τους ήταν: η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, οι ΗΠΑ, η Κύπρος και η Ιταλία (ΕΛΣΤΑΤ, 2014b).

[5] Στην ευρύτερη περιοχή της Πρωτεύουσας περιλαμβάνονται όλες οι Περιφερειακές Ενότητες της Περιφέρειας Αττικής πλην της Περιφερειακής Ενότητας Νήσων (Δήμοι Σαλαμίνος, Ύδρας, Αγκιστρίου, Αίγινας, Κυθήρων, Πόρου, Σπετσών, Τροιζηνίας).

[6] Ενδεικτικά αναφέρονται οι περιοχές: Λυκαβηττός-Κολωνάκι-Εξάρχεια, Ρηγίλλης-Σύνταγμα-Πλάκα-Μοναστηράκι, Ακρόπολη-Φιλοπάππου, Μετς, Παγκράτι-Χίλτον-Ιλίσια-Ζωγράφου στον Κεντρικό Τομέα Αθηνών. Νέα Ερυθραία, Κηφισιά, Εκάλη, Φιλοθέη, Ψυχικό, Παπάγος στον Βόρειο Τομέα Αθηνών. Γλυφάδα στο Νότιο Τομέα Αθηνών καθώς και Εκάλη-Διόνυσος, Ντράφι, Βούλα-Βουλιαγμένη στον Ανατολικής Αττικής.

[7] ΜΟΧΑΠ: Μονάδες χωρικής ανάλυσης πόλεων. Αντιστοιχούν στο επίπεδο των Απογραφικών Τομέων (ΑΤ) της ΕΛΣΤΑΤ με τη διαφορά ότι στους ΜΟΧΑΠ έχουν ενοποιηθεί οι μικροί ΑΤ ώστε να μην υπάρχει χωρική μονάδα με πληθυσμό μικρότερο των 900 κατοίκων. Οι συνενώσεις αυτές έγιναν ώστε να αποφευχθούν ζητήματα εμπιστευτικότητας. Η Αττική χωρίζεται σε 3.000 ΜΟΧΑΠ με μέσο πληθυσμό 1.250 ατόμων.

[8] Ενδεικτικά αναφέρεται ότι π.χ. το 1973 επέστρεψαν από το εξωτερικό περίπου 22.000 άτομα, με το 23% εξ αυτών να δηλώνει ως τόπο εγκατάστασής του την ευρύτερη περιοχή της Πρωτεύουσας (ΕΣΥΕ 1975, 93). Μεταναστευτικές ροές από χώρες του εξωτερικού προς την Ελλάδα εξακολούθησαν να παρατηρούνται και τις δεκαετίες που ακολούθησαν, καθώς όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα των Απογραφών Πληθυσμού του 1991 και 2001, υπολογίζεται ότι μόνο την περίοδο 1985-1999, μετανάστευσαν περίπου 450.000 άτομα με Ελληνική υπηκοότητα από κάποια χώρα του εξωτερικού στην Ελλάδα (European Statistical System, 2016).

[9] Στη Γερμανία, για παράδειγμα, εκτιμάται ότι διέμεναν το 2011 περίπου 201 χιλ. άτομα τα οποία είχαν γεννηθεί στην Ελλάδα, στις ΗΠΑ 134 χιλ., στην Αυστραλία 121 χιλ., στον Καναδά 66 χιλ. και στο Ηνωμένο Βασίλειο 33 χιλ. (OECD, 2016). 

[10] Υπολογίζεται ότι μόνο το 1965 κατευθύνθηκαν από την Ελλάδα στη Γερμανία (Δυτική και Ανατολική) 80.569 άτομα, 18.551 στην Αυστραλία και 3.006 στις ΗΠΑ (ΕΣΥΕ 1967, 395). Από το 1977, σταμάτησαν να συγκεντρώνονται στοιχεία για την εισερχόμενη και εξερχόμενη μετανάστευση των Ελλήνων πολιτών λόγω της σημαντικής μείωσης των σχετικών ροών (ΕΣΥΕ 1981, 51).

[11] Ως «μονίμως μεταναστεύοντες» λογίζονταν όσοι Έλληνες, οι οποίοι είχαν ως μόνιμη κατοικία τους την Ελλάδα, κατευθύνονταν προς μία χώρα του εξωτερικού με σκοπό την εγκατάστασή τους εκεί για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους (ΕΣΥΕ 1981, 14).

[12] Υποστηρίζεται, ότι την περίοδο 1961-1965, το 34,6% των πτυχιούχων μηχανικών, αρχιτεκτόνων και άλλων παρεμφερών ειδικοτήτων, το 27,3% των πτυχιούχων στις φυσικές επιστήμες π.χ. φυσικοί, χημικοί, γεωλόγοι, βιολόγοι, γεωπόνοι κτλ. και το 25,2% των πτυχιούχων στις επιστήμες υγείας όπως γιατροί, οδοντίατροι κ.ά. εγκατέλειψε τη χώρα μόνιμα (ΕΣΥΕ 1968, 170, αναφέρεται στο Kourvetaris 1973). 

[13] Τα συμπεράσματα αυτά βασίζονται σε ευρήματα ποιοτικής έρευνας που διεξάγεται από τις αρχές του 2016 από το Στυλιανό Κ. Σταυριανάκη, στο πλαίσιο της εκπόνησης της Διδακτορικής του Διατριβής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο με τίτλο: «Οι επιπτώσεις στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας από τη φυγή νέων επιστημόνων στο εξωτερικό», με δείγμα νέους σε ηλικία επιστήμονες (με ελληνική υπηκοότητα) που μετανάστευσαν στο εξωτερικό από την ευρύτερη περιοχή της Πρωτεύουσας μετά το 2009 και νέους σε ηλικία επιστήμονες (με ελληνική υπηκοότητα) που επέστρεψαν στην Ελλάδα από το εξωτερικό μετά το 2009 και επέλεξαν ως τόπο εγκατάστασής τους την ευρύτερη περιοχή της Πρωτεύουσας.