Επιχείρηση «Ξένιος Δίας»: Στρατηγική αποτροπής της μετανάστευσης μέσω της κράτησης, του εκφοβισμού και της καταπάτησης των δικαιωμάτων των μεταναστών
Pillant Laurence
Εθνοτικές Ομάδες, Πολιτική
2015 | Δεκ
Οι πολιτικές για τη μετανάστευση που εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα τα τελευταία είκοσι χρόνια είχαν, στη μεγάλη τους πλειονότητα, κατασταλτικό χαρακτήρα. Αρχικά, στη δεκαετία του 1990, πολλοί Αλβανοί συνελήφθησαν και απελάθηκαν στο πλαίσιο της πολιτικής συγκυρίας και των «επιχειρήσεων-σκούπα» της εποχής, ενώ στη δεκαετία του 2000, μετανάστες από την Αφρική, την Εγγύς Ανατολή και την Ασία, που μπήκαν στη χώρα παράνομα, κρατήθηκαν μαζικά στα σύνορα. Πιο πρόσφατα, από το 2010 ως το 2012, οι περισσότερες συλλήψεις πραγματοποιήθηκαν κυρίως στα σύνορα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, παρά στην ενδοχώρα, ενώ τα μέσα συνοριακού ελέγχου ενισχύθηκαν σημαντικά (Πίνακας 1).
Πίνακας 1: Ποσοστό των κατά τόπους συλλήψεων στο σύνολο της χώρας μεταξύ 2009 και 2013
Πηγή: Στατιστικά στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας, http://www.astynomia.gr
Τη δεκαετία του 1990 δημιουργείται συνοριακή αστυνομία και τοποθετούνται αστυνομικά τμήματα με υποδομές κράτησης στο Νομό Έβρου, στα μέσα της δεκαετίας του 2000 κατασκευάζεται κέντρο κράτησης στη Σάμο και στη Χίο, από το 2007 η Frontex συντονίζει την επιχείρηση «Ποσειδών» στο Αιγαίο και το 2011 πραγματοποιείται η επιχείρηση «Rabbit» στα χερσαία σύνορα στη Θράκη. Από το 2010, η Δυτική Θράκη μετατρέπεται στον κατεξοχήν τόπο συνοριακού ελέγχου, σε έναν τόπο εμβληματικό, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, για το «πρόβλημα» της διέλευσης των συνόρων προς την Ελλάδα, με μαζικές συλλήψεις. Όμως, η κατάσταση αυτή αλλάζει ριζικά μετά το 2012, για δύο βασικούς λόγους: την εφαρμογή του νόμου 3907/2011 και τις επιχειρήσεις «Ξένιος Δίας».
Η προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στις διατάξεις της Ευρωπαϊκής Οδηγίας σχετικά με την «επιστροφή των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών» προβλέπει την καθιέρωση νέων μέσων και δομών για τον συνοριακό έλεγχο. Συγκεκριμένα, θεσμοθετεί μία διαδικασία ελέγχου της μετανάστευσης που φιλοδοξεί να απλοποιήσει και να συστηματοποιήσει την αναγνώριση και τη συλλογή δεδομένων για όσους περνούν τα σύνορα. Και πράγματι, από το πρώτο κιόλας εξάμηνο του 2012, η εφαρμογή του νόμου οδηγεί σε σαφή επιτάχυνση των διαδικασιών συνοριακού ελέγχου των μεταναστών [1]. Στα κέντρα κράτησης φυλάσσονται μόνο οι προς απέλαση μετανάστες, στις Φέρες, στη Βέννα, στο Φυλάκιο, στο Τυχερό και στο Σουφλί. Παράλληλα με την εφαρμογή του νέου τρόπου ελέγχου στα χερσαία σύνορα Ελλάδας και Τουρκίας, η κυβέρνηση ενεργοποιεί τον Αύγουστο του 2012 και την επιχείρηση «Ξένιος Δίας», όχι σε συνοριακές περιοχές, αλλά στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Οι γενικευμένοι έλεγχοι αφορούν πρωτίστως την πόλη της Αθήνας, στοχεύουν κυρίως στους μετανάστες χωρίς νόμιμα έγγραφα και οδηγούν σε χιλιάδες συλλήψεις και κρατήσεις [2]. Μετά από τον έλεγχο και τη σύλληψή τους, οι μετανάστες οδηγούνται στα αστυνομικά τμήματα της Αθήνας για ταυτοποίηση των στοιχείων τους. Σε περίπτωση που δεν έχουν νόμιμη άδεια παραμονής ή κατέχουν πλαστά έγγραφα ταυτότητας, κρατούνται συστηματικά στα αστυνομικά τμήματα της πόλης ή μεταφέρονται σε κέντρα κράτησης στην Αθήνα (στο προαναχωρησιακό κέντρο κράτησης της Αμυγδαλέζας), στην Ξάνθη, στην Κομοτηνή, στο Παρανέστι και στην Κόρινθο. Η χωρητικότητα των νέων αυτών εγκαταστάσεων κράτησης, που εγκαινιάστηκαν το 2012, ξεπερνάει εντυπωσιακά αυτήν των κέντρων κράτησης στα σύνορα. Σε πολλές περιπτώσεις, μπορούν να χωρέσουν μέχρι και 1.000 άτομα.
Πίνακας 2: Αριθμός ελέγχων, συλλήψεων και κρατήσεων μεταναστών στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της επιχείρησης «Ξένιος Δίας»
Ο ακριβής προσδιορισμός του αριθμού των μεταναστών που συνελήφθησαν και κρατήθηκαν απαιτεί μία ιδιαίτερη μέθοδο υπολογισμού. Οι αριθμοί που εμφανίζονται στον Πίνακα 2 προκύπτουν έπειτα από πρόσθεση των δεδομένων που δίνονται στις ημερήσιες αναφορές της Ελληνικής Αστυνομίας και δημοσιεύονται στην επίσημη ιστοσελίδα της. Οι αριθμοί αυτοί αντιστοιχούν σε συλλήψεις μεταναστών για έλεγχο των εγγράφων τους και περιλαμβάνουν έλεγχο στο αστυνομικό τμήμα και κράτηση για «παραβίαση της εθνικής νομοθεσίας σχετικά με τη διαμονή στη χώρα».
Η βασικότερη κοινωνική επίδραση των επιχειρήσεων «Ξένιος Δίας» προκύπτει από το χαρακτήρα της κράτησης των μεταναστών μετά τη σύλληψή τους. Η διάρκεια της κράτησης δεν είναι ποτέ γνωστή στον κρατούμενο και μπορεί να φτάσει νόμιμα τους 18 μήνες, με βάση τις τροποποιήσεις που έγιναν από το νόμο 3907/2011. Επιπλέον, λόγω της πρόσφατης θεσμοθέτησής τους, τα προαναχωρησιακά κέντρα κράτησης συνδέονται ελάχιστα με τα δίκτυα υποστήριξης των μεταναστών, τα οποία παρέχουν νομικές ή/και ορισμένες φορές ιατρικές υπηρεσίες. Με άλλα λόγια, η επαφή με το «έξω» σπανίζει, ενώ ορισμένοι μετανάστες κρατούμενοι μεταφέρονται και κρατούνται για μήνες σε κεντρικά αστυνομικά τμήματα της Αθήνας (Χάρτης 1).
Χάρτης 1: Η διαδρομή κράτησης του Αμίν. Πηγή L. Pillant 2012
Μια άλλη βασική επίδραση των επιχειρήσεων ελέγχου, στο πλαίσιο της εφαρμογής του νόμου 3907/2011, είναι η «εξάπλωση» της πρακτικής της κράτησης από τις συνοριακές περιοχές προς την ενδοχώρα. Η γεωγραφική «εξάπλωση» των κρατήσεων προς τα αστικά κέντρα συνοδεύτηκε και από έναν απροκάλυπτο λόγο των αρχών περί καταστολής των μεταναστευτικών ρευμάτων και των μεταναστών που ζουν στις πόλεις, κυρίως στην Αθήνα. Έτσι, οι επιχειρήσεις «Ξένιος Δίας» είχαν ως βασικό αποτέλεσμα τη μείωση των συλλήψεων στα σύνορα και την αύξηση των συλλήψεων στα μεγάλα αστικά κέντρα. Μέσα στις πόλεις πια, και όχι σε κάποια μακρινά κι αθέατα σύνορα, οι επιχειρήσεις «Ξένιος Δίας» αύξησαν την «ορατότητα» των συλλήψεων και αξιοποίησαν επικοινωνιακά την καταστολή κατά των μεταναστών. Ειδικά στην Αθήνα, στην πόλη που συγκεντρώνεται περισσότερο από το ένα τρίτο του πληθυσμού της χώρας, η «ορατότητα» των συλλήψεων είχε μία ιδιαίτερη επικοινωνιακή δύναμη (Χάρτης 2).
Χάρτης 2: Βασική ζώνη εφαρμογής της επιχείρησης “Ξένιος Δίας”. Πηγή L. Pillant
Πέρα από τα οφέλη που πρόσφεραν οι συγκεκριμένες επιχειρήσεις στην πολιτική εξουσία, μπροστά σε μια κοινή γνώμη εχθρική προς την παρουσία των ξένων –στο οποίο συνηγορεί και η αυξημένη εκλογική δύναμη του νεο-ναζιστικού κόμματος «Χρυσή Αυγή»– η «ορατότητα» των συλλήψεων προκάλεσε και στους ίδιους τους μετανάστες έναν γενικό φόβο απέναντι στις ελληνικές Αρχές. Σ’ αυτόν προστίθεται, την ίδια περίοδο, και ο αυξανόμενος κίνδυνος εκδήλωσης ρατσιστικών επιθέσεων εναντίον τους, κυρίως στις μεγάλες πόλεις. Με έμμεσο τρόπο, όλα αυτά επέδρασαν αποτρεπτικά για όσους σκόπευαν να περάσουν τα σύνορα από την Τουρκία προς την Ελλάδα, γεγονός που εξηγεί και τη ραγδαία μείωση των συλλήψεων στα σύνορα των δύο χωρών από τον Αύγουστο του 2012 και μετά.
Υπό το φως των παραπάνω παρατηρήσεων, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι συγκεκριμένες επιχειρήσεις είχαν σημαντικά αρνητικές επιδράσεις για τους μετανάστες στην Ελλάδα, μέσω της πρόδηλης στρατηγικής εκφοβισμού και αποτροπής που ασκούν οι Αρχές εις βάρος των μεταναστών που ζουν στην Αθήνα ή που επιθυμούν να παραμείνουν στη χώρα παρότι δεν διαθέτουν τα νόμιμα έγγραφα. Στις νέες στρατηγικές ελέγχου έχει σημασία να συνυπολογίζουμε τον διαδεδομένο πια χαρακτήρα της πρακτικής της κράτησης, όχι μόνο σε «αόρατες» συνοριακές περιοχές, αλλά και στην καρδιά της Αθήνας και άλλων μεγάλων πόλεων, καθώς επίσης τους πολλαπλούς σταθμούς στις «διαδρομές» ελέγχου και κράτησης των μεταναστών ανάμεσα σε κέντρα κράτησης και αστυνομικά τμήματα, ανάμεσα σε συνοριακές περιοχές και στην καρδιά των πόλεων.
[1] Η επιτάχυνση των διαδικασιών συνοριακού ελέγχου διαπιστώθηκε μέσω επιτόπιας έρευνας στο Νομό Έβρου, από τον Μάιο μέχρι τον Αύγουστο του 2012, στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής της συγγραφέως.
[2] Η επιχείρηση «Ξένιος Δίας» στοχεύει σε ένα ευρύ δείγμα ανθρώπων, που δεν ανταποκρίνονται στα καθιερωμένα κοινωνικά πρότυπα, δηλαδή σε ανθρώπους του περιθωρίου, μετανάστες χωρίς νόμιμα έγγραφα, αστέγους, εκδιδόμενες γυναίκες, διακινητές πλαστών εγγράφων, εμπόρους παράνομων τυχερών παιγνίων κ.ά.
Αναφορά λήμματος
Pillant, L. (2015) Επιχείρηση «Ξένιος Δίας»: Στρατηγική αποτροπής της μετανάστευσης μέσω της κράτησης, του εκφοβισμού και της καταπάτησης των δικαιωμάτων των μεταναστών, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/επιχείρηση-ξένιος-δίας/ , DOI: 10.17902/20971.17
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Pillant L (2015) Les conséquences socio-spatiales des nouvelles modalités du contrôle migratoire à la frontière gréco-turque. L’Espace Politique (En ligne), Département de géographie de l’université de Reims Champagne-Ardenne 25(1). Available from: http://espacepolitique.revues.org/3369.
- Pillant L (2014) Introduction of procedures for migration controls in Greece. Case study in the Aegean Islands. Anteby L, Baby-Collin V, Mazzella S, et al. (eds), Borders, Migrations and mobilities. Perspectives from the Mediterranean, Bruxelles: Peter Lang.
- Pillant L (2013) Entre territoires d’exception, de la mise à l’écart et de l’exclusion, quelle lecture des lieux de contrôle de la migration en Grèce ? In: De Rapper G, Sintès P, and Bardhoshi N (eds), Social practices and local configurations in the Balkans, UET (European University of Tirana Press), p. 295.
