Η Αθήνα πολυκατοικιοποιούμενη, 1955-1970

Χάρτης 5β: Πολυκατοικίες που πιθανόν κατασκευάστηκαν μέσω αντιπαροχής (δεξιά) και ανεπιβεβαίωτες περιπτώσεις (αριστερά) στον Δήμο Αθηναίων (1955, 1960, 1965, 1970).

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Χάρτης 5γ: Πολυκατοικίες που πιθανόν κατασκευάστηκαν μέσω αντιπαροχής (δεξιά) και ανεπιβεβαίωτες περιπτώσεις (αριστερά) σε Αθήνα και προάστια (1955, 1960, 1965, 1970).

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Πίνακας 1: Συγκέντρωση πολυκατοικιών της αντιπαροχής (περισσότερες από δέκα άδειες) ανά περιοχή/προάστιο της πόλης.

Πηγή: Συνδυαστική εξέταση στοιχείων από: α. Επετηρίδες ΕΛΣΤΑΤ, β. αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές, γ. Στατιστική Υπηρεσία Υπουργείου Δημοσίων Έργων, δ. Εφημερίδα Το Βήμα, 5/9/1963

Βασικοί «παίκτες»

Το αρχείο που έχει προκύψει επιτρέπει την εξαγωγή επιπλέον συμπερασμάτων, πέρα από αυτά που σχετίζονται με τη γεωγραφική διασπορά των οικοδομών: μας επιτρέπει να γνωρίσουμε τους βασικούς «παίκτες» στην Αθηναϊκή αγορά της πολυκατοικίας ανά χρονιά (σαν «φωτογραφία της στιγμής»), αλλά και να οδηγηθούμε σε υποθέσεις σχετικά με τη διαχρονική δράση τους. Απομονώνοντας ειδικά τις εγγραφές που αφορούν στις πιθανές πολυκατοικίες της αντιπαροχής (1.215 άδειες στο σύνολο των 2.712 χαρτογραφημένων πολυκατοικιών, δηλαδή το 44,8%), διαπιστώνουμε ότι αυτές εκδόθηκαν από 940 επιχειρήσεις/κατασκευαστές. Ως εκ τούτου, προκύπτει ένα μέσο προϊόν 1,3 πολυκατοικία για κάθε κατασκευαστή, ενώ ανά χρονιά δεν ξεπέρασε το 1,27, δεδομένα που καταδεικνύουν ότι σε 15 χρόνια δεν μοιάζει να αναπτύσσεται κάποια συγκεντροποίηση στον κλάδο και τεκμηριώνει την εντύπωση που υπάρχει για αυτό το θέμα [5].

Διαπιστώθηκε επίσης ότι από τις 940 οικοδομικές επιχειρήσεις της αντιπαροχής, οι 194 ήταν οι πιο δραστήριες (2 έως 5 άδειες διαχρονικά, με εξαίρεση τους «Ο.Ε. Σεμιτέλος Σ., Ζησιάδης Α. και Σία» με 6 άδειες και «Αφοί Μπουγιούρη» με 7 άδειες από το 1955 έως το 1970), παράγοντας το 18,4% του συνολικού προϊόντος (499 στις 2.712 χαρτογραφημένες άδειες). Ανά έτος, το ποσοστό των δραστήριων επιχειρήσεων επί του συνόλου των επιχειρήσεων σε πιθανές αντιπαροχές δεν υπερέβη το 23,31% (ποσοστό του 1960) και το παραγόμενο προϊόν αυτών των επιχειρήσεων δεν υπερέβη το 18,16% (1960) του συνόλου των χαρτογραφημένων αδειών έτους (πιθανές αντιπαροχές και μη), εμφανίζοντας μάλιστα μια εικόνα σταθεροποίησης προς τη συμμετοχή περισσότερων «παικτών» με ελάχιστη παραγωγή (1 άδεια) από το 1965 και έπειτα (Γράφημα 3).

Γράφημα 3: Δραστήριες επιχειρήσεις της αντιπαροχής και παραγόμενο προϊόν

Πηγή: Συνδυαστική εξέταση στοιχείων από: α. Επετηρίδες ΕΛΣΤΑΤ, β. αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές, γ. Στατιστική Υπηρεσία Υπουργείου Δημοσίων Έργων, δ. Εφημερίδα Το Βήμα, 5/9/1963

Σε ό, τι αφορά στην πείρα αυτών των επιχειρήσεων, το φαινόμενο μιας σταθερής διαρκούς διαχρονικής παρουσίας είναι εξαιρετικά σπάνιο και κυριαρχεί το ίδιο μοτίβο κατακερματισμού. Πέντε μόνο από τις 194 επιχειρήσεις εμφανίζονται να δραστηριοποιούνται και στις τέσσερις χρονιές, ή στις τρεις από αυτές. Ακόμα λιγότερες επιχειρήσεις είχαν εδραιωθεί καιρό πριν την εντοπισμένη παραγωγή των πολυκατοικιών τους, όπως οι «Αφοί Ν. και Ι. Μπουγιούρη» (με 7 άδειες συνολικά) και «Τεχνική Ομόρρυθμος Εταιρία Β. και Τζ.Χανιώτης-Κ.Καθρέπτης» (με 4 άδειες), οι οποίες εντοπίζονται σε αγγελίες ήδη από τη δεκαετία του 1930 αλλά και στις σχετικές μεσοπολεμικές λίστες που κατήρτισε ο Μ. Μαρμαράς (2012, 240-280) [6]. Όπως προαναφέρθηκε, ο κανόνας είναι μια μάλλον συγκυριακή και ευκαιριακή ανάπτυξη για τη μέση επιχείρηση.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω τεκμήρια συμπεραίνουμε ότι, τουλάχιστον για την υπό μελέτη περίοδο, η παραγωγή και το κέρδος της οικοδομής, όπως διαμορφώθηκε από το σύστημα της αντιπαροχής, μοιράστηκε σε πολλά χέρια επιχειρηματικά, σε μια κλίμακα παραγωγής προϊόντος ανά επιχείρηση πολύ μικρότερη από τα μεγάλα επενδυτικά πρότζεκτ που εμφανίζονται την ίδια περίοδο στην Ευρώπη και αλλού [7].

Μια ‘αρχιτεκτονική’ χωρίς αρχιτέκτονες;

Έχει επίσης ενδιαφέρον να σταθούμε ιδιαίτερα στην επαγγελματική κατάρτιση των περισσότερο δραστήριων κατασκευαστών της αντιπαροχής. Είναι αποκαλυπτικό ότι ένα σημαντικό μέρος (πάνω από το 1/3) έχουν τουλάχιστον ένα μέτοχο μηχανικό ΑΕΙ (πολιτικοί μηχανικοί κατά πλειοψηφία, τα 5/6 εξ αυτών), που υπογράφει και την άδεια [8]. Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι, σε ό,τι αφορά στις υπογραφές αδειών, η σχέση άδειες με υπογραφή αρχιτέκτονα/σύνολο αδειών είναι ίδια τόσο στις πιθανές αντιπαροχές όσο και στο σύνολο των χαρτογραφημένων αδειών (και στις δύο περιπτώσεις οι άδειες με υπογραφή αρχιτέκτονα είναι ¼ του συνόλου) [9]. Το ίδιο ισχύει και στους απόλυτους αριθμούς μηχανικών (και όχι υπογραφών αδειών), όπου ο λόγος πολιτικών μηχανικών προς αρχιτέκτονες είναι ίδιος στο σύνολο των χαρτογραφημένων αδειών και στις πιθανές άδειες πολυκατοικιών της αντιπαροχής (=3) [10].

Οι σχέσεις αυτές καταδεικνύουν ότι πρώτον, αρχιτέκτονες και μηχανικοί ήταν υπολογίσιμη δύναμη, παρότι μειοψηφική, στην αντιπαροχή, έναν τομέα όπου συχνά θεωρείται ότι δρούσαν μόνο  ανεκπαίδευτοι εργολάβοι και δεύτερον, ότι η υποτιθέμενη κυριαρχία των πολιτικών μηχανικών σε σχέση με τους αρχιτέκτονες στις άδειες πολυκατοικιών είναι κατά βάση μια παρανόηση. Στην πραγματικότητα, οι πολιτικοί μηχανικοί ούτως ή άλλως υπερείχαν αριθμητικά σε σχέση με τους αρχιτέκτονες στην περίοδο 1945-1970, και άρα η αριθμητική τους υπεροχή στην υπογραφή αδειών πολυκατοικιών δεν συνεπάγεται την κυριαρχία τους ειδικά στον τομέα αυτόν [11]. Σε αυτό σημείο θα πρέπει να επισημανθεί ότι η «συμμετοχή» τόσο των αρχιτεκτόνων όσο και τον πολιτικών μηχανικών, στην οποία αναφερόμαστε εδώ, μετριέται μόνο με βάση τις υπογραφές αδειών, χωρίς να μπορούμε να μετρήσουμε τον βαθμό πραγματικής εμπλοκής στη σύνταξη των σχεδίων ή, ακόμα λιγότερο, στην επίβλεψη του τελικού προϊόντος: σύμφωνα με τον Γεώργιο Σαρηγιάννη, σε αδημοσίευτο σημείωμά του για τις εμπειρίες του πολιτικού μηχανικού Μαρίνου Σαρηγιάννη ως προϊσταμένου  στο Τμήμα Στατικού Ελέγχου στο Πολεοδομικό Γραφείο Αθηνών και Προαστείων, τη δεκαετία 1950-1960,  υπήρχαν και περιπτώσεις όπου οι εργολάβοι/κατασκευαστές «νοίκιαζαν την σφραγίδα και την υπογραφή ενός διπλωματούχου του ΕΜΠ ο οποίος ούτε τα σχέδια έβλεπε, ούτε ήξερε πού ήταν η οικοδομή» [12].

Συγκρίνοντας τώρα την «παραγωγικότητα» (αριθμός αδειών) των δύο πιο δραστήριων αρχιτεκτόνων με αυτήν των δύο πιο δραστήριων πολιτικών μηχανικών, διαπιστώνουμε ότι είναι το ίδιο μεγάλη (είκοσι  και δεκαεπτά άδειες για τους δύο πιο δραστήριους αρχιτέκτονες, είκοσι επτά και δεκαεπτά  άδειες για τους δύο πιο δραστήριους πολιτικούς μηχανικούς) [13]. Συνεπώς, στο βαθμό που τους αναλογεί, η συμμετοχή αρχιτεκτόνων στην έκδοση αδειών δεν υστερεί ουσιαστικά αυτής των πολιτικών μηχανικών. Ούτε και εμφανίζεται κάποιο μοτίβο γεωγραφικής κυριαρχίας, εκτός από το 1955, οπότε το ανατολικό τμήμα της ανάπτυξης και ειδικά η Αχαρνών «κυριαρχείται» από (σχετικά νέους) πολιτικούς μηχανικούς, σε αντίθεση με περιοχές όπως το Κολωνάκι όπου  στις υπογραφές αδειών πολυκατοικιών  κυριαρχούν πιο έμπειροι αρχιτέκτονες (Χάρτες 6α και 6β).

Χάρτης 6α: Κατανομή αδειών πολυκατοικιών με βάση την ειδικότητα που τις υπογράφει (αρχιτέκτονας ή πολιτικός μηχανικός) στον Δήμο Αθηναίων (1955, 1960, 1965, 1970)

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Χάρτης 6β: Κατανομή αδειών πολυκατοικιών που έχουν υπογραφεί από αρχιτέκτονες (αριστερά) και πολιτικούς μηχανικούς (δεξιά) στον Δήμο Αθηναίων (1955, 1960, 1965, 1970)

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Για την εμπειρία (αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών μαζί), αξίζει να παρατηρηθεί παρενθετικά ότι αθροιστικά, για όλες τις χρονιές που μελετήθηκαν, εμφανίζεται μια σαφής γεωγραφική διάκριση ανάμεσα σε «έμπειρους» μηχανικούς (οι οποίοι ορίζονται ως αρχιτέκτονες ή πολιτικοί μηχανικοί, που έχουν λάβει την άδεια άσκησης επαγγέλματος προ 25ετίας και άνω, μετρώντας από την κάθε χρονιά που μελετήσαμε και πίσω) και «άπειρους» μηχανικούς (οι οποίοι ορίζονται ως οι μηχανικοί που έχουν λάβει την άδεια άσκησης εντός της τελευταίας δεκαετίας, μετρώντας από την κάθε χρονιά και πίσω). Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι οι έμπειροι μηχανικοί διατηρούν σταθερά το πλεονέκτημα να εκδίδουν άδειες πολυκατοικιών στις προνομιακότερες θέσεις της πόλης (Κολωνάκι, Σύνταγμα, στον άξονα της Πατησίων και της Συγγρού, Πανόρμου, κλπ) ενώ η μεγάλη μάζα των λιγότερων έμπειρων μηχανικών κινείται περιφερειακά, στις γειτονιές, και επί λιγότερο κεντρικών δρόμων, παρά το ότι, βέβαια, δεν μοιάζει να αποκλείονται και από τις κεντρικές θέσεις. Γίνεται λοιπόν ξεκάθαρο ότι την εξάπλωση της πολυκατοικίας την καθοδήγησαν σταθερά νέοι, άπειροι, μηχανικοί, οι οποίοι θα ήταν και οι πιο «φθηνοί» εργαζόμενοι, βασικό κριτήριο για κάθε κατασκευαστική επιχείρηση που δραστηριοποιούταν στον τομέα (Χάρτης 7).

Χάρτης 7: Γεωγραφική κατανομή άδειων πολυκατοικιών βάσει των χρόνων εμπειρίας του μηχανικού που τις υπέγραψε (1955, 1960, 1965, 1970)

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Ωστόσο , παρά  την παρατηρούμενη διαστρωμάτωση,  μεταξύ ενός μικρού αριθμού αναγνωρισμένων αρχιτεκτόνων που κατά κανόνα δεν δούλευαν με αντιπαροχές ή έστω δούλευαν σε πολυκατοικίες σε προνομιακές θέσεις στην πόλη και των υπολοίπων, οι αρχιτέκτονες έπαιξαν σημαντικό ρόλο, θα λέγαμε ισάξιο με τους πολιτικούς μηχανικούς, στην «πιάτσα» της πολυκατοικίας γενικά αλλά και της πολυκατοικίας της αντιπαροχής ειδικότερα [14]. Αυτές οι διαπιστώσεις εμπλουτίζουν την ιστορία όχι μόνο του φαινομένου της Αθηναϊκής πολυκατοικίας και της ιδιότυπης αστικοποίησης που διαμόρφωσε —το οποίο συχνότερα θεωρείται ως ένα «αυθόρμητο», από-τα-κάτω προϊόν, «σχεδιασμένο από μη-αρχιτέκτονες και μηχανικούς»  (όπως προτείνεται από διακεκριμένους μελετητές όπως ο Kenneth Frampton· Frampton στο Theocharopoulou, 2022:7)—, αλλά και την ιστορία του αρχιτεκτονικού επαγγέλματος στη χώρα. Μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα την υποτιθέμενη ‘αποτυχία’ της ελληνικής αρχιτεκτονικής να αφήσει το στίγμα της στο κτισμένο περιβάλλον της χώρας. Όπως έχει συζητηθεί αλλού (Kalfa 2022; Kalfa και Theodosis 2022), η επιτυχία της αντιπαροχής εξαρτιόταν από συγκεκριμένα κριτήρια που διαμόρφωσαν την πολυκατοικία ως έναν συνηθισμένο τύπο κτιρίου, υποτάσσοντας οποιαδήποτε ‘βούληση για’ αρχιτεκτονική στους κανόνες μιας ιδιότυπης αγοράς, ενώ την ίδια στιγμή επέτρεπε στους Έλληνες τεχνικούς να απολαμβάνουν το πλεονέκτημα της αξιοποίησης του οικοδομικού οργασμού στη χώρα.

«Εργολάβοι περιοχής» και άλλες στρατηγικές

Η γεωγραφική διασπορά της παραγωγής κάθε κατασκευαστικής εταιρείας επιβεβαιώνει ότι η Αθηναϊκή αγορά ακινήτων, διαμορφωμένη από την αντιπαροχή, φιλοξένησε πολλαπλές, συχνά αποκλίνουσες, στρατηγικές. Αν και δεν έχουμε ακόμα προχωρήσει σε μια ποσοτική μελέτη για να καταλήξουμε με βεβαιότητα αν το κυρίαρχο μοτίβο είναι το προϊόν των κατασκευαστικών επιχειρήσεων να καλύπτει τη συνολική έκταση διασποράς των πολυκατοικιών σε ένα δεδομένο έτος ή αν οι εργολάβοι/κατασκευαστές λειτουργούσαν τοπικά ως ‘εργολάβοι περιοχής’ (ενεργοί, δηλαδή, σε συγκεκριμένες γειτονιές μέσω δικτύων προσωπικών επαφών, χρησιμοποιώντας συχνά τα γειτονιακά καφενεία ως γραφεία τους, όπως εξηγεί η Μαρία Μαντουβάλου στο Alifragkis και Kalfa 2021), είμαστε βέβαιοι ότι και τα δύο μοντέλα ήταν σε λειτουργία. Για παράδειγμα οι δύο επιτυχημένες επιχειρήσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω οι «Αφοί Ν. και Ι. Μπουγιούρη» και η «Τεχνική Ομόρρυθμος Εταιρία Β. και Τζ.Χανιώτης-Κ.Καθρέπτης» έδρασαν ως «εργολάβοι περιοχής»: μεταξύ 1931-1970, η γεωγραφική διασπορά των πολυκατοικιών και των δύο αυτών επιχειρήσεων περιορίστηκε μεταξύ Ομονοίας και Πλατεία Κολιάτσου (Ευγ.Καραβία) στον άξονα βορρά-νότου και μεταξύ Πλατεία Καραϊσκάκη (μετρό Μεταξουργείο) και Πλατεία Κανάρη (Πλατεία Κυψέλης) στον άξονα ανατολής-δύσης [15]. Από την άλλη, άλλοι, εξαιρετικά επιτυχημένοι κατασκευαστές, παρήγαγαν σε ένα εντυπωσιακό γεωγραφικό εύρος από το Μαρούσι, το κέντρο, ως την Καλλιθέα, το Καλαμάκι και το Παλαιό Φάληρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Δημοσθένης Κάκκαβας, ο οποίος εξελίχθηκε σε ονομαστό κατασκευαστή πολυκατοικιών της αντιπαροχής [16].

Μελετώντας τις επιχειρήσεις Κάκκαβα σε σύγκριση με μια άλλη το ίδιο επιτυχημένη κατασκευαστική εταιρία πολυκατοικιών της αντιπαροχής, της ίδιας περιόδου, την «Οικοδομική και Κτηματική Επιχείρηση Χαϊμαλάς-Γλυνός [αναφέρεται και Γληνός]» μπορούμε να οδηγηθούμε σε ορισμένα πρωταρχικά, αλλά ενδιαφέροντα, συμπεράσματα [17]. Ας σημειωθεί ότι ούτε ο Κάκκαβας ούτε οι Χαϊμαλάς και Γλυνός εντοπίζονται στα μητρώα του ΤΕΕ της περιόδου και συνεπώς συμπεραίνουμε ότι δεν υπήρξαν οι ίδιοι μηχανικοί ΑΕΙ. Για τον Κάκκαβα καταγράφονται είκοσι πολυκατοικίες μεταξύ 1965-1971, διασπαρμένες κατά τα μοτίβα διασποράς που παρατηρούμε στις χαρτογραφήσεις, ενώ για τους «Χαϊμαλά-Γλυνό» ισχύει η δράση σε συγκεκριμένη περιοχή (Πατήσια-Κυψέλη-Άγιος Ελευθέριος) (Χάρτης 8) [18].

Χάρτης 8: Γεωγραφική διασπορά πολυκατοικιών των επιχειρήσεων Δημοσθένη Κάκκαβα και Χαϊμαλά-Γλυνού

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Εστιάζοντας στις πολυκατοικίες τους, της περιόδου 1965-1970, δεν παρατηρούνται τυπο-μορφολογικές αναγνωρίσιμες διαφορές μεταξύ των δύο κατασκευαστικών εταιρειών—εκτός από το ότι ο όγκος των πολυκατοικιών των Χαϊμαλά-Γλυνού είναι κατά κανόνα μικρότερος. Για ακόμα μια φορά, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η πολυκατοικία, ως κτηριακός τύπος, διαμορφώνεται όχι τόσο από μεμονωμένες στιλιστικές προτιμήσεις όσο από τους «νόμους» της κερδοσκοπίας, ακόμα και αν αυτοί εγγράφονται στις τάσεις, τα γούστα και τους ισχύοντες κανονισμούς (ΓΟΚ) κάθε περιόδου (εν προκειμένω: ρετιρέ, τεχνική του «αρτιφισιέλ» στα επιχρίσματα, χρωματισμοί στις αποχρώσεις του μπεζ και της ώχρας, συνεχή, κατά κανόνα, μπαλκόνια, το στηθαίο των οποίων είναι απλό μεταλλικό κιγκλίδωμα, γυάλινα διαχωριστικά πετάσματα στα μπαλκόνια μεταξύ των διαμερισμάτων, και μονοχρωματικές—πράσινες, μπλε ή πορτοκαλί— τέντες).

Καταληκτικό σημείωμα

Η άχαρη, και ασύλληπτα κοπιώδης δουλειά της συλλογής οικοδομικών αδειών ανώνυμων εμπορικών πολυκατοικιών φαντάζει πάρεργο, εντελώς εκτός των παραδοσιακών αλλά και καινοτόμων μεθόδων της αρχιτεκτονικής και αστικής ιστορίας. Ωστόσο, η χαρτογράφηση τέτοιων δεδομένων υπόσχεται τομές στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την αρχιτεκτονική ως πολιτισμική πρακτική. Όπως επισημάναμε στην αρχή, η παρούσα δημοσίευση δεν παρουσιάζει παρά μια πρώτη σειρά ευρημάτων, που ξεσκεπάζουν, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, την «ανωνυμία» τη σύγχρονης, πολυκατοικιοποιημένης, Αθήνας. Νέα υπολογιστικά εργαλεία θα μπορούσαν να αναλύσουν αρχιτεκτονικά γνωρίσματα σε μεγάλες ποσότητες δεδομένων και να «αναγνωρίσουν» τους βασικούς παράγοντες και δρώντες —κυριότητα, νομικό πλαίσιο, χωρικές πολιτικές, επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, αγορά γης κ.α.. Συνολικά, αυτή η προσπάθεια, ρίχνοντας φως στους δεσμούς μεταξύ ‘αυθόρμητων’ πρακτικών στέγασης και πολεοδόμησης, της πολιτικής οικονομίας και της λήψης κεντρικών αποφάσεων, μπορεί να θέσει ερωτήματα που δεν περιορίζονται μόνο στην Αθήνα, αλλά είναι επίσης σχετικά με οποιοδήποτε περιβάλλον όπου η στέγαση και η παραγωγή του κτισμένου περιβάλλοντος δεν ήταν προϊόντα κεντρικών μηχανισμών ή δεν υποστηρίχθηκαν από το κράτος πρόνοιας. Δυνητικά, μπορεί ακόμα να προσφέρουν οπτικές χρήσιμες στην εξέταση της ιστορίας και του πρότυπου, δυτικού μοντέλου οργανωμένου σχεδιασμού (Kalfa, Alifragkis και Tournikiotis, 2022).

Ευχαριστίες

Μέρος της έρευνας που παρουσιάζεται εδώ έγινε στο πλαίσιο του τριετούς ερευνητικού προγράμματος ARCHIPAROCHI (ΕΥ: Κ.Κάλφα), που χρηματοδοτήθηκε από το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. και τη Γ.Γ.Ε.Τ. (αρ.σύμβασης 1693). Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε στους Κυριάκο Γκλεζάκο και Γεώργιο Σαρηγιάννη για τις πολύτιμες πληροφορίες που μοιράστηκαν σε σχετικές συζητήσεις μας. Ευχαριστούμε επίσης τον Θωμά Μαλούτα για την προτροπή του να δημοσιεύσουμε την παρούσα εργασία, και τον Σταύρο Νικηφόρο Σπυρέλλη για την διαρκή συνεργασία, τις κρίσιμες συμβουλές και την τεχνική υποστήριξη.

[1] Η καταγραφή/ερμηνεία των δεδομένων έγινε από την Κωνσταντίνα Κάλφα. Η γεωκωδικοποίησή τους από την Ελένη Γκαδόλου.

[2] Π.χ. https://www.alimosonline.gr/αναμνήσεις/30027-Λίστα%20οδών%20και%20πλατειών%20που%20άλλαξαν%20στο%20παρελθόν%20ονομασία%20στον%20Άλιμο-1.

[3] Οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν με μεθόδους προφορικής ιστορίας από την Κωνσταντίνα και τον Σταύρο Αλιφραγκή μεταξύ Φερβουαρίου 2019 και Φεβρουαρίου 2020 (ένα μικρό τμήμα αυτών των συνεντεύξεων παρουσιάστηκε στο ντοκυμαντερ μικρού μήκους ‘Antiparochi – A Short Introduction,’ https://www.youtube.com/watch?v=dvjFiopD9wA). Η έρευνα στις αγγελίες και τις διαφημίσεις έγινε από την Αιμιλία Αθανασίου. το πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος ‘Η Αντιπαροχή και οι αρχιτέκτονες (της): Ιστορίες κοινωνικών δυνάμεων, χωρικών πολιτικών και του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα στην Ελλάδα, 1929-74’ (ARCHIPAROCHI 2018-2022) (Επιστημονικά Υπεύθυνη: Κωνσταντίνα Κάλφα). Συζητήσεις με τον ερευνητή Κυριάκο Γκλεζάκο διαφώτισαν επίσης αυτό το τμήμα της έρευνας.

[4] Βλ. για παράδειγμα «Σε κοσμοπολιτικό κέντρο θα μεταβληθή η Φαληρική ακτή», Το Βήμα, Πέμπτη 9 Φεβρουαρίου 1967, σελ.4, «Η μεγαλύτερη ελληνική πλατεία στη Ν.Σμύρνη», Το Βήμα, Κυριακή 19 Ιανουαρίου 1969, σελ.4, «Εις την Ν.Σμύρνη αυξάνονται οι όροφοι κατ’ έναν εις όλας τα περιπτώσεις», Το Βήμα, Τρίτη 14 Ιουλίου 1970, σελ.8.

[5] Aνά χρονιά: 1,17 πολυκατοικία/κατασκευαστή το 1955, 1,27 πολυκατοικία/κατασκευαστή το 1960, 1,2 πολυκατοικία/κατασκευαστή το 1965, 1,19 πολυκατοικία/κατασκευαστή το 1970. Επίσης: Συνέντευξη με τον οικονομολόγο Ηλία Κατσίκα στο πλαίσιο του προγράμματος ARCHIPAROCHI, Φεβρουάριος 2019.

[6] Οι Ν. και Ι.Μπουγιούρης έκαναν δύο πολυκατοικίες (το 1935 και 1937) και ο Β.Χανιώτης τέσσερις (1931, 1939, 1940, 1941). Σημειώνεται ότι από τυχαίο δειγματοληπτικό έλεγχο σε αγγελίες «ζητείται αντιπαροχή» εντοπίστηκε η εταιρία «Χανιώτης-Καθρέπτης» σε 5 αγγελίες του 1964 (Ελευθερία 5, 10 και 14 Μαρτίου και Το Βήμα 5 Ιουλίου και 15 Αυγούστου) να ζητά οικόπεδα στις περιοχές Πατήσια, Κυψέλη, Αχαρνών, επί αντιπαροχή.

[7] Ας ληφθεί, προς επίρρωση, εδώ υπόψη το ότι για το διάστημα μεταξύ 1945-1975 έχουν εντοπιστεί σε τυχαίο δειγματοληπτικό έλεγχο στις εφημερίδες (αγγελίες και διαφημίσεις) τουλάχιστον δεκαέξι ακόμα επιχειρήσεις οικοδόμησης πολυκατοικιών, που δεν έχουν εντοπιστεί στις άδειες στα συγκεκριμένα έτη που εξετάζουμε (κάποιες με αξιοσημείωτη δράση όπως ο «Πιστωτικός οικοδομικός οργανισμός Μιχ.Παπαηλίας-Χρ.Μοσχανδρέας και Σία» ή οι «Οικοδομικές επιχειρήσεις Γεωργίου Σακκέτου»).

[8] Από τους υπόλοιπους κατασκευαστές, για 9 δεν μπορεί να εξαχθεί συμπέρασμα καθώς το όνομα της εταιρίας δεν είναι ονοματεπώνυμο (πχ. ΕΣΤΙΑ Ο.Ε.).

[9] Στο σύνολο των χαρτογραφημένων αδειών, 156 άδειες έχουν υπογραφή «μηχανικών» που δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν στα μητρώα του ΤΕΕ.

[10] Τις 2.712 χαρτογραφημένες άδειες υπέγραψαν συνολικά 1.334 μηχανικοί (αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί). Σημειώνεται επίσης ότι ο λόγος του συνολικού αριθμού μηχανικών όλων των αδειών προς τους μηχανικούς που υπογράφουν τις πιθανές αντιπαροχές είναι ίδιος και για τους αρχιτέκτονες και για τους μηχανικούς (=1,9).

[11] Μέχρι και το 1967 οι σπουδάζοντες πολιτικοί μηχανικοί είναι το 1/3 του συνόλου των σπουδαστών όλων των υπολοίπων Σχολών του ΕΜΠ. Βλ. http://www.civil.ntua.gr/info/history/ και Σαρηγιάννης 1977, 64-91.

[12] Ευχαριστούμε τον Γεώργιο Σαρηγιάννη για την άδεια δημοσίευσης της πληροφορίας.

[13] Ο δεύτερος πιο δραστήριος πολιτικός μηχανικός, ο Χαράλαμπος Βωβός (γεν. 1934, πτυχίο 1957), με 12 άδειες σε πιθανές αντιπαροχές, είναι ο γνωστός κατασκευαστής της «Μπάμπης Βωβός Ελληνική Τουριστική Α.Ε.» (1974), η οποία τον Αύγουστο του 1999 μετονομάσθηκε σε «Μπάμπης Βωβός – Διεθνής Τεχνική Α.Ε.» (http://www.babisvovos.gr/home.asp?pg=glance, https://el.wikipedia.org/wiki/Μπάμπης_Βωβός).

[14] Μάλιστα, πρόσφατες έρευνες αποκάλυψαν ότι ακόμη και γνωστοί αρχιτέκτονες όπως ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης και οι Σουζάνα και Δημήτρης Αντωνακάκης είχαν βαθιά εμπλακεί, για διάφορους λόγους και με διαφορετικούς τρόπους, στην κατασκευή πολυκατοικιών με αντιπαροχή (Kalfa και Alifragkis 2022, Kalfa και Theodosis 2022). Εξάλλου, οι οικοδομικές άδειες που μελετήσαμε υπογράφηκαν, μεταξύ άλλων, από ορισμένους από τους πιο διάσημους αρχιτέκτονες της εποχής.

[15] Όπως συνάγεται από την έρευνα μας στις άδειες οικοδομών και τις μικρές αγγελίες.

[16] Είναι χαρακτηριστικό ότι η κατασκευαστική «Ζυγός Α.Τ.Ε» του Οργανισμού Δοξιάδη, που έχτιζε πολυκατοικίες της αντιπαροχής, «κατασκόπευσε» στις αρχές Δεκέμβρη του 1970 τις επιχειρήσεις Κάκκαβα, με στόχο να διδαχθεί τα «μυστικά της επιτυχίας» (Kalfa και Theodosis 2022).

[17] Το ότι οι «Χαϊμαλάς-Γλυνός» δούλευαν με αντιπαροχές, στις περιοχές Κυψέλη, παρόδους Πατησίων και Αχαρνών επιβεβαιώνεται και από σχετικές αγγελίες στην εφημερίδα Το Βήμα (βλ. για παράδειγμα: 27 Νοεμβρίου 1964, 18 Φερβουαρίου 1965,  14 Ιουνίου και 31 Δεκεμβρίου 1967).

[18] Σημειώνεται ότι για την μελέτη αυτών των δύο παραδειγμάτων αναζητήθηκαν ακόμα στοιχεία από αγγελίες και διαφημίσεις των δύο επιχειρήσεων και ειδικά από τις εφημερίδες Το Βήμα, Μακεδονία, Οικονομικός Ταχυδρόμος, Ελεύθερος Κόσμος.