2015 | Δεκ
Οι πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες κατέχουν σημαντική θέση στη σύγχρονη οικονομία των πόλεων, ιδιαίτερα των μεγαλύτερων, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση του αστικού τοπίου. Στην Αθήνα παρατηρείται διαχρονικά έντονη συγκέντρωση πολιτιστικών δραστηριοτήτων για μια σειρά από λόγους, συμπεριλαμβανομένων του μεγάλου πληθυσμιακού μεγέθους, του εξειδικευμένου εργασιακού δυναμικού και της διάθεσης ενδιαμέσων αγαθών. Σημαντικό τμήμα των πολιτιστικών δραστηριοτήτων αποτελούν τα θέατρα, η δυναμική αύξηση των οποίων δεν ανακόπηκε από την τρέχουσα κοινωνικό-οικονομική κρίση. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι θεατρικές σκηνές στην Αθήνα αυξήθηκαν κατά 153% κατά την περίοδο 2000-2014, ενώ το 70% των σκηνών που λειτούργησαν μετά το 2000 έχουν ιδρυθεί από την αρχή της ύφεσης (2008-2014).
Χάρτης 1: Χωροθέτηση των θεάτρων στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας
Χάρτης 2: Χωροθέτηση θερινών και χειμερινών θεάτρων στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας
Σήμερα, στην Αθήνα εντοπίζονται 152 χειμερινές θεατρικές σκηνές [1]. Η παλαιότητά τους κυμαίνεται και δεν αφορά στο έτος κατασκευής του κτηρίου, αλλά στη λειτουργία του θεάτρου, το οποίο σε πολλές περιπτώσεις φιλοξενείται σε παλαιό, αλλά διαμορφωμένο εκ νέου κτήριο. Αυτή η πρακτική είναι, άλλωστε, η πλέον συνήθης στα νεότερα θέατρα, εφόσον η χωρική τάση συγκέντρωσής τους αφορά σε περιοχές με παλαιά κτήρια και μεγάλη συγκέντρωση διατηρητέων. Συγκεκριμένα, το 17% των υφιστάμενων θεατρικών σκηνών λειτουργεί πριν τη δεκαετία του 1980, το 26% λειτούργησε πρώτη φορά κατά τις δεκαετίες 1980 και 1990 ενώ το 57% λειτούργησε μετά από το 2000. Ανακαινίσεις και ανακατασκευές παλαιών θεάτρων και δημιουργία νέων σε όλη την έκταση του Δήμου Αθηναίων έχουν ήδη διαμορφώσει ένα ιδιαίτερο και ισχυρό θεατρικό κεφάλαιο για την Αθήνα, με τάσεις περαιτέρω ενίσχυσής του.
Στοιχειοθετείται, επομένως, μια ιδιαίτερη δυναμικότητα του θεατρικού κλάδου στην Αθήνα, η οποία αποτυπώνεται εντονότερα σε σύγκριση με τα δεδομένα του 2000, όταν οι αθηναϊκές θεατρικές σκηνές δεν ξεπερνούσαν τις 60, προβάλλοντας αύξηση κατά 153%. Σημειώνεται ότι από το σύνολο των θεάτρων που λειτούργησαν μετά το 2000, οπότε και παρατηρείται η εντονότερη αύξηση των θεατρικών σκηνών, περίπου το 60% ξεκίνησε τη λειτουργία τους στο χρονικό διάστημα 2010 – 2014. Παρατηρείται, επομένως, αξιοσημείωτη αύξηση των θεάτρων τα τελευταία τέσσερα έτη σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία (2000-2009).
Αναφορικά με τον εντοπισμό χωρικών συγκεντρώσεων της θεατρικής δραστηριότητας στην έκταση της Αθήνας, τα χειμερινά θέατρα συγκεντρώνονται παραδοσιακά εντός του Δήμου Αθηναίων, που ουσιαστικά μονοπωλεί τη θεατρική δραστηριότητα της πόλης (και της χώρας). Επιμέρους χωρικές συγκεντρώσεις των αθηναϊκών θεατρικών σκηνών εντοπίζονται στις παρακάτω περιοχές:
- στο κέντρο της πόλης, εκατέρωθεν της λεωφόρου Πανεπιστημίου και της οδού Σταδίου και στο Κολωνάκι,
- εκατέρωθεν της οδού Πατησίων, στην Κυψέλη,
- βόρεια της οδού Πειραιώς, στο Μεταξουργείο,
- νότια της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, στα Εξάρχεια,
- βόρεια της οδού Πειραιώς, στο Γκάζι,
- νότια της οδού Πειραιώς, στου Ψυρρή και
- στο Βοτανικό.
Μικρότερες χωρικές συγκεντρώσεις παρατηρούνται στην περιοχή Ιλίσια – Ζωγράφου, στην περιοχή Κουκάκι – Καλλιθέα και εκατέρωθεν της οδού Πειραιώς στον Ταύρο, εκτός των ορίων του Δήμου Αθηναίων, αλλά σε γειτνίαση με αυτόν. Μικρότερες συγκεντρώσεις εκτός του Δήμου Αθηναίων εντοπίζονται, επίσης, στον Νέο Κόσμο και τον Πειραιά.
Ιδιαίτερα κατά την περίοδο 2000-2014, οπότε και αυξήθηκε θεαματικά η θεατρική δραστηριότητα, φαίνεται ότι διαμορφώθηκαν οι εξής χωρικές τάσεις:
- ‘παραδοσιακές’ θεατρικές συγκεντρώσεις διατηρήθηκαν με ήπιο ρυθμό αύξησης των θεατρικών σκηνών, κυρίως στο Κέντρο της πόλης και τα Εξάρχεια,
- λιγότερο παραδοσιακές, αλλά προϋπάρχουσες, χωρικές συγκεντρώσεις της θεατρικής δραστηριότητας, ενισχύθηκαν ιδιαίτερα, όπως στο Μεταξουργείο, το Γκάζι και την Κυψέλη,
- νέες, δυναμικές θεατρικές συγκεντρώσεις αναδείχτηκαν στον Βοτανικό, τον Κεραμεικό, τον Νέο Κόσμο και τον Ταύρο.
Η εγκατάσταση και αύξηση των θεάτρων στις προαναφερθείσες περιοχές οφείλεται σε διάφορους παράγοντες. Στο Γκάζι, το Μεταξουργείο, τον Κεραμεικό και τον Βοτανικό, η εγκατάσταση των θεάτρων ευνοήθηκε από το κτηριακό απόθεμα κυρίως βιομηχανικών κτιρίων, τα φθηνά ενοίκια και την άμεση γειτνίαση με το Αθηναϊκό κέντρο (Αυδίκος 2014). Η αναμόρφωση αυτών των περιοχών ήδη από τη δεκαετία του 1990 και συγκεκριμένα η συγκέντρωση του ιδιαίτερου κοινού της περιοχής του Γκαζιού, η δημιουργία της “Τεχνόπολης” το 1999 και ο νέος σταθμός του μετρό του Κεραμεικού το 2007, συνέβαλαν στην αλλαγή της εικόνας των περιοχών και σε συνδυασμό με τον ιδιαίτερο πολιτιστικό χαρακτήρα που είχε ήδη αναπτυχθεί, δημιούργησαν ευνοϊκό περιβάλλον για την προσέλκυση πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Στον Νέο Κόσμο σημαντικό παράγοντα για την αύξηση της πολιτιστικής δραστηριότητας, και των θεατρικών σκηνών πιο συγκεκριμένα, αποτέλεσε η εκεί εγκατάσταση της ‘Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών’ το 2010. Είναι χαρακτηριστικό ότι την ίδια χρονιά τρεις νέες μικρές θεατρικές σκηνές εγκαταστάθηκαν στην περιοχή.
Στον Ταύρο, η χωροθέτηση νέων θεατρικών σκηνών συνάδει με την εγκατάσταση του Ιδρύματος ‘Μιχάλης Κακογιάννης’, του Κέντρου Πολιτισμού του ΙΜΕ ‘Ελληνικός Κόσμος’, αλλά και της ευρύτερης ανάδειξης της οδού Πειραιώς σε νέο δυναμικό πολιτιστικό άξονα της Αθήνας. Η χωρική συγκέντρωση των θεατρικών επιχειρήσεων, αλλά και η ανάπτυξη του θεατρικού κλάδου γενικότερα, συνεισέφερε στη μείωση του κόστους λειτουργίας των θεατρικών επιχειρήσεων, δημιουργώντας συνθήκες περαιτέρω ενίσχυσης του κλάδου (Αυδίκος 2014). Η μετατόπιση του επιχειρηματικού υποδείγματος προς την κατεύθυνση του ηθοποιού – σκηνοθέτη – επιχειρηματία (όχι απαραίτητα στην ίδια παράσταση), συνέβαλε επίσης προς την ίδια κατεύθυνση.
Οι παραπάνω διαπιστώσεις δεν αφορούν τα θερινά θέατρα της Αθήνας, για τα οποία διαφαίνονται διαφορετικές τάσεις, εφόσον δεν παρατηρείται αξιοσημείωτη αύξησή τους μεταξύ των ετών 2000-2014. Τα αθηναϊκά θερινά θέατρα κατανέμονται σε ολόκληρη την έκταση του πολεοδομικού συγκροτήματος, γεγονός που ευνοείται από το καθεστώς λειτουργίας τους, εφόσον τα μισά περίπου από τα 30 θερινά θέατρα είναι δημοτικά.
Σε αντίθεση με τα χειμερινά θέατρα, η λειτουργία των θερινών θεάτρων θεωρείται πλέον επιχειρηματικά ασύμφορη και πολλά από τα γνωστά θερινά θέατρα της πόλης έχουν κλείσει, αποδυναμώνοντας τις παλαιότερες καλοκαιρινές θεατρικές συγκεντρώσεις (παραδοσιακά γύρω από το Πεδίον Άρεως). Οι πιέσεις από την αγορά ακινήτων συμβάλουν προς την παραπάνω κατεύθυνση, εφόσον τα θερινά θέατρα, εξαιτίας της ιδιαιτερότητάς τους, τείνουν να καταλαμβάνουν κατ’ αποκλειστικότητα τα οικόπεδα στα οποία φιλοξενούνται.
Αναφορικά με το μέγεθος των αθηναϊκών θεάτρων, το μεγαλύτερο ποσοστό εξ’ αυτών (57%) έχει μικρή χωρητικότητα, έως 200 θέσεις. Τα μικρά θέατρα εντοπίζονται κυρίως στις περιφερειακές κεντρικές περιοχές και συγκεκριμένα σε Κυψέλη, Μεταξουργείο, Βοτανικό, Γκάζι, Εξάρχεια και Κεραμεικό. Γενικά, όμως, δεν παρατηρείται ισχυρό χωρικό πρότυπο κατανομής των θεάτρων με βάση τον αριθμό των θέσεών τους, αν και υπάρχει η τάση συγκέντρωσης των μεγαλύτερων από τα μικρότερα θέατρα στις παραδοσιακές θεατρικές συγκεντρώσεις (Κέντρο και Κυψέλη). Από τα μικρά θέατρα, το 70% λειτούργησε μετά το 2000, σε αντίθεση με τα θέατρα μεσαίας χωρητικότητας (400-700 θέσεις) τα οποία τείνουν να είναι παλαιότερων δεκαετιών (μέχρι το 1970).
Στην Αθήνα εντοπίζονται πέντε μεγάλα θέατρα, χωρητικότητας μεγαλύτερης των 1000 θεατών. Τα τέσσερα από αυτά προστέθηκαν κατά το διάστημα 2005-2014. Πρόκειται για το θέατρο Badminton – κληρονομιά των Ολυμπιακών Αγώνων όπως υποδεικνύει και η ονομασία του, το θέατρο του Κέντρου Πολιτισμού ‘Ελληνικός Κόσμος’, το θέατρο της ‘Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών’ του Ιδρύματος Ωνάση και το θέατρο ‘Πάνθεον’. Η κατασκευή των τεσσάρων αυτών νέων και ευρύχωρων θεατρικών σκηνών φανερώνει το έλλειμμα που υπήρχε σε χώρους ικανούς να φιλοξενήσουν μεγάλες παραγωγές, καθώς εκτός από το θέατρο ‘Παλλάς’ (που εξακολουθεί να αποτελεί το μεγαλύτερο αθηναϊκό θέατρο), κατασκευής του 1932, δεν υπήρχαν ανάλογης χωρητικότητας θέατρα πριν το 2005, οπότε και λειτούργησε το θέατρο Badminton.
Χάρτης 3: Χωρητικότητα χειμερινών θεάτρων στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας
Χάρτης 4: Χωρητικότητα θερινών θεάτρων στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας
Σε αντίθεση με παλαιότερες δεκαετίες (κυρίως μέχρι τη δεκαετία του 1990), δεν υπάρχει πρότυπο όσον αφορά τα είδη και το ρεπερτόριο των θεατρικών χώρων της Αθήνας. Παρατηρείται μεγάλη ποικιλία στη μορφολογία των χώρων, η οποία αντανακλάται στο ρεπερτόριο και το περιεχόμενο των παραστάσεων. Έτσι, διακρίνονται μεγάλες σκηνές για μεγάλες παραγωγές και θέατρο θεάματος (π.χ. μιούζικαλ), ‘παραδοσιακά’ θέατρα χωρητικότητας 150-250 ατόμων με πολυθεματικές παραστάσεις κλασικού και σύγχρονου ρεπερτορίου, μικρά αυτοσχέδια θέατρα σε χώρους με παράλληλες διαφορετικές χρήσεις, πειραματικές σκηνές, θεατρικές ‘κυψέλες’ με περισσότερες σκηνές, πολυχώροι τεχνών για μικρές παραστάσεις και ευμετάβλητοι χώροι σε εστιατόρια και bar που φιλοξενούν συνήθως μουσικό-θεατρικές παραστάσεις.
Είναι σαφές ότι η θεατρική δραστηριότητα στην Αθήνα καταλαμβάνει ένα μεγάλο κομμάτι του πολιτιστικού γίγνεσθαι, γεγονός που στοιχειοθετείται από την κατακόρυφη αύξηση των θεατρικών σκηνών, την ενίσχυση της θεατρικής κινητικότητας, αλλά και την ανθεκτικότητα του κλάδου στην κοινωνικο-οικονομική κρίση. Φαινόμενα εισαγωγής και ‘εδραίωσης’ νέων ειδών θεάτρου για τον ελληνικό χώρο κατά τα τελευταία χρόνια, όπως είναι τα μουσικό-θεατρικό-χορευτικά θεάματα (μιούζικαλ) και οι δαπανηρές υπερπαραγωγές που φιλοξενούνται στα μεγάλα θέατρα που δημιουργήθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία, ισχυροποιούν την παραπάνω διαπίστωση. Φαίνεται, επομένως, ότι κατά τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα παρατηρούνται συνθήκες ‘θεατρικής άνοιξης’ οι οποίες έχουν διαμορφώσει ένα ισχυρό πολιτιστικό απόθεμα, το οποίο, ωστόσο, δεν έχει ακόμη κεφαλαιοποιηθεί προς την κατεύθυνση της στρατηγικής προβολής με άξονα τον τουρισμό.
Αναφορά λήμματος
Δέφνερ, Α. Μ., Λάλου, Γ., Ψαθά, Ε. (2015) Θέατρα, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/θέατρα/ , DOI: 10.17902/20971.43
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Αυδίκος Β (2014) Οι Πολιτιστικές και Δημιουργικές Βιομηχανίες στην Ελλάδα. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
- Συλλογικό Έργο (2002) Κοινωνικός και Οικονομικός Άτλας της Ελλάδας. Οι πόλεις. Μαλούτας Θ (επιμ.), Αθήνα, Βόλος: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Gutenberg, Γιώργος & Κώστας Δαρδανός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας.
