Κοινωνική-επαγγελματική διαστρωμάτωση της πρωτεύουσας, 1860-1940
Δημητροπούλου Μυρτώ|Μπουρνόβα Ευγενία
Ιστορία, Κοινωνική Δομή
2015 | Δεκ
Έκταση και πληθυσμιακή πυκνότητα της πρωτεύουσας
Η πληθυσμιακή πυκνότητα σε όλη την περίοδο παραμένει αρκετά χαμηλή: 172 άτομα ανά εκτάριο το 1879 και μόλις 91 άτομα ανά εκτάριο το 1907. Η χαμηλή πυκνότητα το 1907 οφείλεται στο γεγονός ότι η έκταση της πόλης πενταπλασιάζεται με την ένταξη σε αυτήν αραιοκατοικημένων «αγροτικών» περιοχών. Στις παραμονές του πολέμου, η πληθυσμιακή πυκνότητα αυξάνεται αλλά παραμένει πολύ χαμηλή, μόλις 127 άτομα το εκτάριο το 1940.
Διάγραμμα 1: Η πληθυσμιακή εξέλιξη του Δήμου Αθηναίων, 1834 – 1951
Πηγή: Απογραφές πληθυσμού των αντίστοιχων ετών
Πίνακας 1: Κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση της πρωτεύουσας, 1860-1910 (%)
Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων των ετών 1859-1868, 1879-1884 και 1899-1902 και Οδηγός Ν. Ιγγλέση του 1910.
Η Αθήνα του δεύτερου μισού του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα είναι η πόλη των τεχνιτών, της μικρής βιοτεχνίας και του μικρού εμπορίου: η εικόνα αυτή αναδύεται με σαφήνεια χάρη στην αποδελτίωση των ληξιαρχικών πράξεων θανάτου του Δήμου Αθηναίων. Αλλά και η κατανομή που προκύπτει από τον εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση του 1910 [1] –που καταγράφει πόρτα– πόρτα τους επαγγελματίες της Αθήνας, παρότι δεν συμπεριλαμβάνει σημαντικό τμήμα των λαϊκών στρωμάτων, όπως τους μεροκαματιάρηδες– επιβεβαιώνει τον σημαντικό ρόλο των εμπόρων, τεχνιτών και βιοτεχνών.
Στην επόμενη περίοδο και μέχρι το 1940 έχουν προστεθεί περί τους 150.000 πρόσφυγες στον Δήμο, που σίγουρα διόγκωσαν τα λαϊκά στρώματα της πρωτεύουσας. Ωστόσο, η κοινωνική–επαγγελματική σύνθεση του πληθυσμού στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν είναι γνωστή, αφού τα μόνα στοιχεία που διαθέτουμε είναι τα αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού του 1928. Ο εμπορικός Οδηγός του Ν.Ιγγλέση του 1939, που πλέον έχει περιοριστεί σε όσους διαθέτουν επαγγελματική στέγη (άρα δεν καταγράφονται οι μισθωτοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι και οι εργάτες), μας προσφέρει μια εικόνα της πόλης με διογκωμένα μεσαία στρώματα, κυρίως με καταστηματάρχες εμπορικών ειδών, εστιάτορες, κτηματομεσίτες, ξενοδόχους, εργολάβους, ασφαλιστές και βιοτέχνες, αλλά και με σημαντική παρουσία των ανώτερων ελεύθερων επαγγελμάτων.
Πίνακας 2: Κοινωνική-επαγγελματική ταξινόμηση των επαγγελμάτων της Αθήνας που εμφανίζονται στον εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση το 1939
Πηγή: Οδηγός Ν. Ιγγλέση 1939
Η επιλογή κατοικίας και η χωροθέτηση των κοινωνικών ομάδων.
Για το 19ο αιώνα, αλλά και για το πρώτο μισό του 20ού, οι πηγές καταδεικνύουν έναν αδύναμο κοινωνικό διαχωρισμό. Το φαινόμενο της συνύπαρξης οφείλεται στη σχετικά περιορισμένη έκταση της πρωτεύουσας, όπου οι χρήσεις του εδάφους δεν έχουν ακόμα διαφοροποιηθεί. Έτσι, τα λαϊκά στρώματα δεν αποκλείονται από το κέντρο της πόλης, όπου η ελίτ επιλέγει να μένει και όπου είναι συγκεντρωμένες όλες οι διοικητικές, οικονομικές και πολιτιστικές δραστηριότητες.
Χάρτης 1: Ποσοστό (%) λαϊκών στρωμάτων στο σύνολο των απασχολούμενων στον δήμο Αθηναίων ανά ενορία (1859-1868)
Τη δεκαετία του 1860 [2], τα λαϊκά στρώματα κατοικούν κυρίως στα όρια της νέας πόλης (Χάρτης 1): στη συνοικία των Εξαρχείων (ενορία Ζ. Πηγής) αλλά και σε ένα τμήμα της συνοικίας του Ψυρρή, κυρίως στην ενορία του Αγίου Δημητρίου, αλλά και στην ενορία των Αγίων Αναργύρων. Σημαντική συγκέντρωση καταγράφουν και σε άλλες 7 περιοχές, όλες τμήμα του αρχικού πυρήνα της πρωτεύουσας. Οι 5 από αυτές μάλιστα είναι περιοχές που αποτελούσαν τα όρια της παλιάς πόλης, ενώ οι 2 βρίσκονται στους πρόποδες της Ακρόπολης. Πρόκειται για τις ενορίες: Καρύτση, Άγιος Φίλιππος, Μεταμόρφωση Σωτήρος, Αγία Αικατερίνη και Άγιοι Απόστολοι. Οι άλλες δύο ενορίες είναι αυτές της Ρόμβης και το Μοναστηράκι.
Χάρτης 2: Ποσοστό (%) ανώτερων στρωμάτων στο σύνολο των απασχολούμενων στον δήμο Αθηναίων ανά ενορία (1859-1868)
Τα εύπορα στρώματα (Χάρτης 2), κατοικούν κυρίως στην ενορία του Αγίου Γεωργίου Καρύτση, στην ενορία της Μεταμόρφωσης Σωτήρος, αλλά και στα Εξάρχεια. Η πρώτη βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με το Πανεπιστήμιο, το Πρωτοδικείο, την Εθνική Τράπεζα και έχει ως όριό της ανατολικά το βουλεβάριο της πόλης, την οδό Πανεπιστημίου. Η δεύτερη είναι πολύ κοντά στα Ανάκτορα, το Βασιλικό Κήπο και την πλατεία Συντάγματος. Σημαντική παρουσία της ελίτ υπάρχει και σε άλλα σημεία της παλιάς πόλης, στην ενορία της Ρόμβης, δίπλα στη Μητρόπολη και σε άμεση γειτνίαση με τρία υπουργεία: Στο νούμερο 11 της οδού Ερμού στεγαζόταν το υπουργείο Δικαιοσύνης και στο νούμερο 81 το υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, ενώ στη διασταύρωση των οδών Μητροπόλεως και Νίκης βρισκόταν το υπουργείο Εξωτερικών. Επίσης, συγκεντρώσεις της ελίτ εμφανίζονται στην ενορία των Αγίων Θεοδώρων (την περιοχή που περικλείει τα πρώτα Ανάκτορα, την Εθνική Τράπεζα και άλλα ιδρύματα της εποχής, και που ορίζεται από δύο μεγάλους δρόμους, την οδό Πανεπιστημίου και την οδό Αθηνάς, αλλά και την πλατεία Ομονοίας) καθώς και στην εμπορική συνοικία του Ψυρρή (Άγιοι Ανάργυροι και Άγιος Δημήτριος).
Ο διαχωρισμός των κοινωνικών στρωμάτων δεν είναι έντονος και τα κοινωνικά στρώματα που συγκροτούν την ελίτ συνυπάρχουν με τα λαϊκά. Ωστόσο, οι ενορίες που βρίσκονται εκατέρωθεν της οδού Ερμού, στο δυτικό μέρος, και εκείνες που βρίσκονται στους πρόποδες της Ακρόπολης κατοικούνται αποκλειστικά από τα φτωχότερα στρώματα.
Στην αυγή του 20ού αιώνα, η έκταση της πόλης έχει επταπλασιαστεί, ενώ ο πληθυσμός της είναι 4 φορές μεγαλύτερος σε σχέση με το 1860. Σύμφωνα με τις ληξιαρχικές πράξεις θανάτου των ετών 1899-1902 [3] τα λαϊκά στρώματα (Χάρτης 3) φαίνεται ότι αρχίζουν να εγκαταλείπουν το ιστορικό κέντρο της πόλης, απλώνονται προς όλες τις κατευθύνσεις και προτιμούν περιοχές που βρίσκονται έξω από τα όρια της παλιάς πόλης. Όλες οι περιοχές στις οποίες τα λαϊκά στρώματα καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά το 1900, δεν εμφανίζονταν στο χάρτη της προηγούμενης περιόδου. Η μόνη ενορία την οποία συνεχίζουν με ένταση να κατοικούν είναι η ενορία της Αγίας Αικατερίνης, όπου κατοικούν αρκετοί αμαξηλάτες και τροχιοδρομικοί υπάλληλοι. Άλλωστε, από τη λεωφόρο Αμαλίας με την οποία και συνορεύει η ενορία αυτή περνούσαν οι γραμμές του τραμ με κατεύθυνση το Φάληρο, αλλά σε πολύ κοντινή απόσταση βρισκόταν και το Ζάππειο, όπου έκαναν τέρμα τα τραμ από την Ομόνοια.
Χάρτης 3: Ποσοστό (%) λαϊκών στρωμάτων στο σύνολο των απασχολούμενων στον δήμο Αθηναίων ανά ενορία (1899-1902)
Τα λαϊκά στρώματα κυριαρχούν στην απομακρυσμένη ενορία του Αγίου Σπυρίδωνα, στο σημερινό Παγκράτι, που απέκτησε το πρώτο του σχέδιο το 1886. Η περιοχή είναι σαφώς ξεκομμένη από την υπόλοιπη πόλη, αφού μεσολαβεί ο κήπος του Παλατιού και το Ζάππειο, έχοντας ως φυσικό όριό της τον ποταμό Ιλισσό. Ένας δεύτερος πόλος έλξης των λαϊκών στρωμάτων είναι στο δυτικό τμήμα της πόλης. Πρόκειται, αφενός, για την περιοχή του Κεραμεικού (βρίσκεται ανάμεσα στον τερματικό, τότε, σταθμό του Θησείου και την οδό Πειραιώς στο ύψος του εργοστασίου του Γκαζιού) και αφετέρου την αγροτική περιοχή του Προφήτη Δανιήλ. Ο τρίτος πόλος έλξης είναι στα βόρεια της πόλης με τις περιοχές του Αγίου Παύλου και του Αγίου Κωνσταντίνου –Βάθη–, που βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με το Μεταξουργείο, παραγωγική ζώνη της πρωτεύουσας με σημαντικά εργαστήρια. Ακόμα, πιο βόρεια, η αγροτική περιοχή των Πατησίων συγκεντρώνει αρκετούς κηπουρούς και εργατικούς.
Αξίζει, τέλος, να σημειώσουμε την παρουσία λαϊκών στρωμάτων (σε μικρό ποσοστό) στη συνοικία της Νεάπολης, όπου, σύμφωνα με ανώνυμο αρθρογράφο της Οικονομικής Επιθεώρησης, το 1873 έχει ήδη δημιουργηθεί ένας πυρήνας λαϊκών κατοικιών: «Οι εργάται έχουσι φυλετικήν την τάσιν προς απόκτησιν ακινήτου ιδιοκτησίας, οικονομικόν φαινόμενον ικανώς ανεπτυγμένον εν τη Ελληνική χώρα, καθ’ α προχείρως μαρτυρούσιν αι πέριξ των Αθηνών παρά τον Ιλισσόν και μεταξύ του Λυκαβηττού και Πινακωτών εργατικαί το πλείστον οικίαι» [4].
Παρότι η συνύπαρξη των λαϊκών με τα ανώτερα στρώματα συνεχίζεται, φαίνεται ότι η ελίτ επίσης απομακρύνεται από το εμπορικό κέντρο της πρωτεύουσας με σαφή κατεύθυνση προς τα βόρεια και βορειοανατολικά, παραμένοντας, ωστόσο, μέσα στα όρια της πόλης (Χάρτης 4). Η αθηναϊκή ελίτ μένει πρωτίστως στην περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου –Βάθη–, μια περιοχή που όπως είδαμε συγκεντρώνει και υψηλό ποσοστό φτωχών στρωμάτων. Ως δεύτερη επιλογή εμφανίζεται η γειτονική συνοικία των Εξαρχείων. Πρόκειται για δύο νέες περιοχές, σε άμεση γειτνίαση με την πλατεία Ομονοίας και το Πολυτεχνείο, αλλά και με το οικονομικό και διοικητικό κέντρο της πρωτεύουσας. Επίσης, η ελίτ συγκεντρώνεται στο Κολωνάκι –που τις επόμενες δεκαετίες θα εξελιχτεί σε beau quartier της πρωτεύουσας– αλλά και στη Νεάπολη.
Χάρτης 4: Ποσοστό (%) ανώτερων στρωμάτων στο σύνολο των απασχολούμενων στον δήμο Αθηναίων ανά ενορία (1899-1802)
Η απομάκρυνση των φτωχών στρωμάτων από το κέντρο της Αθήνας είναι σαφώς μαζικότερη από την απομάκρυνση της ελίτ. Η αθηναϊκή ελίτ, όπως συμβαίνει σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, επιλέγει να παραμείνει στο κέντρο της πόλης όπου είναι συγκεντρωμένες όλες οι οικονομικές και διοικητικές δραστηριότητες. Άλλωστε, το πρώτο προάστιο στα πρότυπα των αγγλικών garden cities, το Ψυχικό, στα βόρεια της Αθήνας αλλά σε πολύ κοντινή απόσταση από το κέντρο, δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1930.
Χάρτης 5: Συγκέντρωση ανώτερων στρωμάτων στον δήμο Αθηναίων (1910)
Η χαρτογράφηση των δεδομένων του εμπορικού Οδηγού του Ν. Ιγγλέση του 1910 [5] επιβεβαιώνει αφενός τη σαφή τοποθέτηση της ελίτ στο κέντρο της πόλης, αλλά με προτίμηση στην ανατολική πλευρά του κατακόρυφου νοητού άξονα, αφετέρου την επέκτασή της προς Βορρά. Τα ανώτερα στρώματα περικυκλώνουν πλέον τον Εθνικό Κήπο, εκτεινόμενα μέχρι το Λυκαβηττό μέσω Κολωνακίου, αλλά και βορείως της πλατείας Ομονοίας, όπως και στον προηγούμενο αιώνα, ενώ δημιουργούν μια νέα μικρή εστία στην Κυψέλη. Από τους 740 δικηγόρους του 1910 που είναι διάσπαρτοι σε όλο το κέντρο προτιμούνται τόσο οι οδοί Ιπποκράτους, Ζωοδόχου Πηγής και Σόλωνος, που είναι κοντά στα δικαστήρια (εδρεύουν Σταδίου και Σανταρόζα, αλλά και στην οδό Ευπολίδος, στην Ομόνοια) όσο και η Πειραιώς, η Μενάνδρου, η Δεληγιώργη ή/και η Σοφοκλέους, δίπλα στις τράπεζες ή το χρηματιστήριο. Οι 12 εφοπλιστές είναι εγκατεστημένοι κυρίως γύρω από τα Ανάκτορα και το Σύνταγμα, αλλά και στην αρχή της Πατησίων. Τους 470 γιατρούς της πόλης τους βρίσκουμε σε όλους σχεδόν τους δρόμους του κέντρου, τόσο γύρω από το Σύνταγμα όσο και γύρω από την Ομόνοια, όπου έχουν τα ιατρεία τους ή τις «ιδιωτικές κλινικές» της εποχής. Οι 45 οδοντίατροι είναι περισσότερο συγκεντρωμένοι γύρω από το Σύνταγμα σε μικρή απόσταση από την Οδοντιατρική Σχολή, που βρίσκεται στην οδό Μητροπόλεως 35. Οι πανεπιστημιακοί καθηγητές διέμεναν στους κοντινούς γύρω από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο δρόμους, ενώ οι καθηγητές του Πολυτεχνείου, γύρω από αυτό. Οι 230 μηχανικοί φαίνεται να έχουν τη μεγαλύτερη διασπορά, αφού δεν προκύπτει ιδιαίτερη προτίμηση σε κάποιους δρόμους ή συνοικίες. Οι 40 συμβολαιογράφοι της Αθήνας είναι επίσης στο κέντρο της πόλης, δηλαδή γύρω από την Πλάκα, το Δημαρχείο και την Ομόνοια, καθώς και τη συνοικία Αγίου Κωνσταντίνου-Κυκλοβόρου. Οι περίπου 70 βουλευτές κατοικούν κυρίως κοντά στη Βουλή, δηλαδή στο Κολωνάκι, στο Σύνταγμα και στην Ομόνοια.
Χάρτης 6: Συγκέντρωση λαϊκών στρωμάτων στον δήμο Αθηναίων (1910)
Από την άλλη μεριά, τα λαϊκά στρώματα (παρότι δεν διαθέτουμε το σύνολο των ανδρών που ανήκουν σε αυτά, λόγω της μερικής καταγραφής στον εμπορικό Οδηγό των ανειδίκευτων μεροκαματιάρηδων εργατών ή και των ιδιωτικών υπαλλήλων) εξαπλώνονται σε όλη την πρωτεύουσα και συνυπάρχουν με τα ανώτερα, αλλά η πυκνότητά τους είναι πολύ μεγαλύτερη στο ιστορικό κέντρο της πρωτεύουσας. Βεβαίως έχουμε κατατάξει στα λαϊκά στρώματα τα 1.048 ραφεία ανδρών, τα 947 καφενεία «άνευ τηλεφώνου» και τα 628 καταστήματα με ψιλικά, που είναι μεν διάσπαρτα σε όλη την πόλη για την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων σε όλες τις γειτονιές, αλλά στο κέντρο της πόλης είναι πάντα συγκεντρωμένα περισσότερα.
Χάρτης 7: Συγκέντρωση λαϊκών στρωμάτων στον δήμο Αθηναίων (1939)
Στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου φαίνεται να παγιώνεται μια κατάσταση που δείχνει τις απαρχές ενός διαχωρισμού στο χώρο. Υπάρχει μια γενικότερη τάση συγκέντρωσης προς τα δυτικά για τα λαϊκά στρώματα και ανατολικά και βόρεια για την ελίτ. Ωστόσο, στις αστικές επεκτάσεις της εποχής, στις πιο απομακρυσμένες περιοχές της πόλης, οι οποίες εντάχθηκαν στο σχέδιο πόλεως μετά το 1920, εμφανίζεται συγκέντρωση τόσο των ανώτερων οικονομικών ομάδων της ελίτ, όσο και των λαϊκών στρωμάτων και τα, έως τότε, αγροτικά Πατήσια αστικοποιούνται.
Χάρτες 8 & 9: Ποσοστό λαϊκών στρωμάτων στο σύνολο των απασχολουμένων στον δήμο Αθηναίων. Περίοδοι 1910 και 1939
Ειδικότερα, το 1940, οι δικηγόροι, οι μηχανικοί και οι γιατροί, μαζί με τους εφοπλιστές, τραπεζίτες και άλλους εκπροσώπους της κοινωνικής και οικονομικής ελίτ, προτιμούν, εκτός από το Κολωνάκι και το Μουσείο, τις ανατολικές περιοχές της κεντρικής ζώνης της πρωτεύουσας (το Παγκράτι αποκτά πλέον τον αστικό του χαρακτήρα) και τα εξοχικά Πατήσια, διογκώνοντας έτσι τα ποσοστά της εγκαταστημένης ελίτ στα βόρεια της πόλης: 4 μηχανικοί το 1939, που φέρουν το επίθετο Γεωργόπουλος, καταγράφονται στην ίδια διεύθυνση, Πατησίων 236, μάλλον ως συστεγαζόμενα μέλη της ίδιας οικογένειας. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η παρουσία της ελίτ στην περιοχή νοτίως της Ακρόπολης, συγκεκριμένα πέριξ της Διονυσίου Αρεοπαγίτου.
Χάρτης 10: Συγκέντρωση ανώτερων στρωμάτων στον δήμο Αθηναίων (1939)
Χάρτης 11 & 12: Ποσοστό ανώτερων στρωμάτων στο σύνολο των απασχολουμένων στον δήμο Αθηναίων. Περίοδοι 1910 και 1939
Οι πολεμικές συγκρούσεις που ακολούθησαν και οι όποιες κοινωνικές ανακατατάξεις προέκυψαν μεταπολεμικά, δεν ανέτρεψαν την τάση αυτή.
[1] Οι Οδηγοί του Ιγγλέση φυλάσσονται στη Βιβλιοθήκη του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών. Εκδίδονταν από το 1905 έως το 1957.
[2] Για την περίοδο 1859-1868, τα δεδομένα για τα λαϊκά και τα ανώτερα στρώματα βασίζονται σε 485 και 112 ληξιαρχικές πράξεις θανάτου αντίστοιχα του Δήμου Αθηναίων.
[3] Για την περίοδο 1899-1902, τα αποτελέσματα βασίζονται σε 1197 ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων για τα λαϊκά στρώματα και σε 288 πράξεις για τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα.
[4] «Εργατικοί συνοικισμοί», Οικονομική Επιθεώρησις, Έτος Α΄, Φύλλο Ζ΄, Σεπτέμβριος 1873.
[5] Παρά το γεγονός ότι ο συντάκτης του Οδηγού δεν ακολουθεί συγκεκριμένη μεθοδολογία, πιθανότατα βασίζεται στα απογραφικά δελτία της απογραφής του 1907. Έτσι καταγράφεται ένα σημαντικό κομμάτι του ανδρικού ενεργού πληθυσμού, μεγαλύτερο από 26%: σε σύνολο 94.000 ανδρών που απογράφηκαν το 1907 στην πρωτεύουσα, οι 67.500 ήταν μεγαλύτεροι από 15 ετών, και στον Οδηγό καταγράφονται 17.640 άνδρες με κάποιο επάγγελμα ή και συνταξιούχοι. Φαίνεται ότι οι ανειδίκευτοι εργάτες δεν έγιναν αντικείμενο καταγραφής παρά σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Οι γυναίκες καταγράφονται μόνο εφόσον ασκούν κάποιο επάγγελμα, παρότι μερικές φορές καταγράφονται και κάποιες χήρες ή και κυρίες χωρίς αναφορά επαγγέλματος. Για επιμέρους μελέτες που αφορούν την οικονομική και κοινωνική ιστορία της Αθήνας της περιόδου 1860 – 1960 βλ. http://www.social-history-of-modern-athens.gr/el/».
Αναφορά λήμματος
Δημητροπούλου, Μ., Μπουρνόβα, Ε. (2015) Κοινωνική-επαγγελματική διαστρωμάτωση της πρωτεύουσας, 1860-1940, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/κοινωνικοεπαγγελματική-γεωγραφία-1860-1940/ , DOI: 10.17902/20971.53
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Ποταμιάνος Ν (2011) Η παραδοσιακή μικροαστική τάξη της Αθήνας : μαγαζάτορες και βιοτέχνες 1880-1925. Πανεπιστήµιο Κρήτης. Available from: http://elocus.lib.uoc.gr/dlib/6/f/8/metadata-dlib-1330425501-380121-25886.tkl#.
- Χατζηιωάννου Μ-Χ και Αγριαντώνη Χ (1995) Το Μεταξουργείο της Αθήνας. Χατζηιωάννου Μ-Χ, Ζιούλας Χ, Παπανικολάου – Κρίστενσεν Α, κ.ά. (επιμ.), Αθήνα: Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (ΚΝΕ – ΕΙΕ). Available from: http://hdl.handle.net/10442/7739.
- Bournova E and Garden M (2014) Naître à Athènes dans la première moitié du xxe siècle. Démographie et institutions. In: Annales de démographie historique, CONF, Belin, pp. 209–230.
- Dimitropoulou M (2008) Athènes au XIXe siècle : de la bourgade à la capitale. Université Lumière, Lyon II.
