Το χωρικό αποτύπωμα της κρίσης στο λιανικό εμπόριο τροφίμων στην Αθήνα
Σκορδίλη Σοφία|Φάκα Αντιγόνη
Γειτονιές, Κοινωνική Οικονομία, Οικονομία
2018 | Αυγ
Στο σύνολο της χώρας, η διατροφή αποτελεί τη σημαντικότερη κατηγορία δαπάνης για τα νοικοκυριά και απορροφά το 20,7% των μέσων μηνιαίων δαπανών τους. Για το φτωχότερο 20,0% των νοικοκυριών η δαπάνη για διατροφή απορροφά περίπου το 1/3 του διαθέσιμου εισοδήματος (32,1%) (ΕΛΣΤΑΤ, 2017). Η δραματική μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος, κατά 26,0%, οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερη μείωση της κατανάλωσης τροφίμων (εντός του σπιτιού), κατά 29,4%, την περίοδο 2009-2014 (Χαραλαμπάκης, 2017). Ωστόσο, δεν έχουν γνωρίσει όλες οι κατηγορίες των τροφίμων και όλοι οι τύποι των καταστημάτων την ίδια μείωση.
Τι είδους τρόφιμα και πού τα ψωνίζουν οι καταναλωτές
Η εντυπωσιακή μείωση της αγοράς συνοδεύεται από μεγάλες αλλαγές στα καταναλωτικά πρότυπα. Οι καταναλωτές ψωνίζουν όχι μόνο λιγότερα αλλά και φτηνότερα τρόφιμα. Επιπλέον, στη διάρκεια της κρίσης, οι μεγάλες αλυσίδες τροφίμων έχουν αυξήσει την ελκυστικότητα τους και έχουν κερδίσει μερίδια αγοράς.
Η καταναλωτική δαπάνη για κατηγορίες τροφίμων που συμβάλλουν καθοριστικά σε μια ισορροπημένη διατροφή όπως, το αρνί-κατσίκι (-45%), τα ψάρια (-33%), τα φρούτα (-23,5%) και το νωπό γάλα (-15%), σημείωσε μεγάλη μείωση στη διάρκεια της περιόδου 2009-2016 (ΙΕΛΚΑ, 2017). Παράλληλα, αυξήθηκε με γρήγορους ρυθμούς η κατανάλωση κατηγοριών φτηνών προϊόντων διατροφής, όπως τα όσπρια (+17,8%) αλλά και τα προϊόντα ιδιωτικής ετικέτας (ΙΕΛΚΑ, 2017).
Στη διάρκεια της περιόδου 2010-2017, ο Γενικός Δείκτης Κύκλου Εργασιών του Λιανικού Εμπορίου (εκτός των καυσίμων και λιπαντικών), με έτος βάσης το 2010=100, είχε κατρακυλήσει στις 73,7 μονάδες. Την ίδια περίοδο η κατηγορία “μεγάλα καταστήματα τροφίμων”, που περιλαμβάνει τα σούπερ μάρκετ, ακολουθώντας σαφώς πιο ομαλή πτωτική πορεία είχε συγκρατηθεί στις 82,4 μονάδες (γράφημα 1) (ΕΛΣΤΑΤ, 2018). Ειδικότερα, μέσα στην κατηγορία των μεγάλων καταστημάτων, οι μικρότερες αλυσίδες και τα καταστήματα αυτοεξυπηρέτησης γνώρισαν μεγάλη μείωση του κύκλου εργασιών, ενώ οι κορυφαίες αλυσίδες σημείωσαν αύξηση των πωλήσεων. Πιο συγκεκριμένα, οι δυο προπορευόμενες [1] αλυσίδες στη διάρκεια του 2016 σημείωσαν αθροιστικές πωλήσεις € 4,3 δισ. έναντι € 4,0 δισ. την προηγούμενη χρονιά. Αντίστοιχα, το πρώτο εξάμηνο του 2016, η μεγάλη εκπτωτική αλυσίδα που δραστηριοποιείται στη χώρα σημείωσε αύξηση πωλήσεων 11,6%, έναντι του αντίστοιχου εξαμήνου του 2015 (Καθημερινή, 20/08/2016).
Γράφημα 1: Εξέλιξη του Δείκτη Κύκλου Εργασιών σε επιλεγμένες κατηγορίες λιανικού εμπορίου, 2009-2017
Στη διάρκεια της κρίσης οι κορυφαίες αλυσίδες έχουν ισχυροποιήσει τη θέση τους στην αγορά. Η αύξηση των μεριδίων τους πραγματοποιείται με τρεις τρόπους: α) με την πρόσκτηση των μεριδίων αλυσίδων που εξαγοράζουν και την ανακατανομή των μεριδίων αλυσίδων και ανεξάρτητων καταστημάτων που βρέθηκαν εκτός αγοράς, β) με την προσαρμογή των προσφερόμενων προϊόντων και της τιμολογιακής τους πολιτικής στα νέα δεδομένα, μεταξύ άλλων, μέσω προσφορών, ενίσχυσης της γκάμας φθηνότερων προϊόντων και προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας, γ) και ίσως περισσότερο σημαντικά, μέσω των νέων στρατηγικών ανάπτυξης του δικτύου των καταστημάτων τους σε όλες τις περιοχές του λεκανοπεδίου.
Η νέα γεωγραφία των μεγάλων αλυσίδων τροφίμων στην Αθήνα
Σε όλη τη διάρκεια της πεντηκονταετίας 1960-2010, που χαρακτηρίζεται από αδιάκοπη ανάπτυξη της αγοράς των τροφίμων, η μεγάλη και συνεκτική ευρύτερη περιφέρεια της πρωτεύουσας ήταν η προνομιακή αγορά των αλυσίδων. Η Αθήνα εξακολουθεί να διατηρεί την ελκυστικότητα της και την περίοδο της κρίσης.
Την προηγούμενη δεκαετία, 2000-2010, οι κορυφαίες αλυσίδες ισχυροποίησαν την παρουσία τους στην πόλη με τη δημιουργία νέων καταστημάτων μεγάλης κλίμακας κατά μήκος βασικών οδικών αξόνων και σε κεντρικές περιοχές των νέων προαστίων που προέκυψαν από τη ξέφρενη οικοδομική δραστηριότητα της περιόδου. Με τα πρώτα σημάδια της κρίσης άρχισαν να αναπτύσσουν πυκνά δίκτυα μικρών καταστημάτων ευκολίας, σε όλους τους Δήμους της πρωτεύουσας. Την τρέχουσα περίδο, οι τρεις κορυφαίες αλυσίδες, με μικρές αποκλίσεις μεταξύ τους, απέκτησαν ισχυρή παρουσία στο λεκανοπέδιο, (χάρτες 1α & 1β) και, ιδιαίτερα, στις πυκνοκατοικημένες περιοχές των κεντρικών δήμων του πολεοδομικού συγκροτήματος. Οι γειτονιές αυτές προσφέρουν μεγάλη πελατεία ενώ παράλληλα διασφαλίζουν χαμηλό κόστος τροφοδοσίας των καταστημάτων (χάρτης 2) (Pothukushi and Kaufman, 1999).
Χάρτης 1α: Χωρική κατανομή των καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων σούπερ μάρκετ της χώρας στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017
Χάρτης 1β: Χωρική κατανομή των καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων σούπερ μάρκετ της χώρας στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017
Χάρτης 2: Συνολικός αριθμός καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων ανά δήμο και πληθυσμιακή πυκνότητα στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017
Είναι σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι Οι σημαντικές διαφορές στον αριθμό των καταστημάτων που διατηρούν οι τρεις κορυφαίες αλυσίδες, Σκλαβενίτης, ΑΒ και LIDL, ανά δήμο δεν υποδηλώνουν αντίστοιχες διαφορές στο ύψος των πωλήσεων. Σε μεγάλο βαθμό, αυτές οφείλονται στην ανάπτυξη καταστημάτων διαφορετικών μεγεθών, όπως προκύπτει από την αποτύπωση των καταστημάτων ευκολίας στο δήμο της Αθήνας (χάρτης 3). Οι δυο προπορευόμενες αλυσίδες άρχισαν να αναπτύσσουν πυκνά δίκτυα μικρών καταστημάτων ευκολίας (200 – 400 m2) το 2010, ενώ η εκπτωτική αλυσίδα εξακολουθεί, σε μεγάλο βαθμό, να επεκτείνεται με καταστήματα σούπερ μάρκετ (καταστήματα 800 – 1500 m2).
Χάρτης 3: Χωρική κατανομή των συνολικών καταστημάτων και των καταστημάτων ευκολίας των τριών κορυφαίων αλυσίδων στο δήμο Αθηναίων, 12/2017
Τα καταστήματα ευκολίας έχουν μεγάλη επισκεψιμότητα καθόσον ανταποκρίνονται καλύτερα στις απαιτήσεις των καταναλωτών στο πλαίσιο της κρίσης, που συνοψίζονται στην αγορά φτηνότερων και λιγότερων τροφίμων, με μεγαλύτερη συχνότητα και από πιο κοντινούς προορισμούς (Lowe and Wringley, 2010). Όπως είναι φανερό αυτά τα καταστήματα συνιστούν τη μεγαλύτερη απειλή για το τοπικό λιανικό εμπόριο, αφού αναδεικνύονται σε ένα κοινό προορισμό για όλα τα καθημερινά ψώνια, και όχι αποκλειστικά για τα προϊόντα διατροφής. Οι πρόσφατες διατάξεις που εφαρμόστηκαν στο πλαίσιο της απελευθέρωσης των αγορών, όπως η δυνατότητα επέκτασης του ωραρίου και η πώληση προϊόντων αρτοποιείου, έχουν ενισχύσει την ελκυστικότητα τους, με αποτέλεσμα ο αριθμός τους να αυξάνεται αδιάκοπα την τελευταία πενταετία.
Αντίρροπες τάσεις στα ανεξάρτητα καταστήματα τροφίμων
Όπως δείχνει το Σχήμα 1, ο Δείκτης Κύκλου Εργασιών της κατηγορίας “Τρόφιμα – Ποτά -Καπνός”, που περιλαμβάνει τα μικρά καταστήματα που πωλούν αποκλειστικά ή συμπληρωματικά τρόφιμα, κατακρημνίστηκε στις 66,5 μονάδες, πολύ πιο κάτω από την τιμή του αντίστοιχου δείκτη των μεγάλων καταστημάτων τροφίμων (82,6), αλλά και του Γενικού Δείκτη του λιανικού εμπορίου (73,7) (ΕΛΣΤΑΤ, 2018). Τα λουκέτα στα ανεξάρτητα μικρά καταστήματα που πωλούν αποκλειστικά ή συμπληρωματικά προϊόντα διατροφής είναι περισσότερα από οποιοδήποτε άλλο εμπορικό κλάδο. Σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου Εμπορίου και Υπηρεσιών, το 2014, τα μικρά καταστήματα τροφίμων συμμετείχαν με ποσοστό 5,8% στο συνολικό αριθμό των εμπορικών καταστημάτων της Αθήνας. Δυο χρόνια αργότερα, παρότι η πτώση όλων των μικρών εμπορικών καταστημάτων ήταν ραγδαία, η συμμετοχή τους είχε μειωθεί στο 5,3% (ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ, 2016).
Ωστόσο, μια πιο επισταμένη ματιά στα στατιστικά στοιχεία αλλά και η αίσθηση από τις διαδρομές στο κέντρο και στις γειτονιές της πόλης, αποκαλύπτουν ότι η κατηγορία των μικρών καταστημάτων λιανικού εμπορίου τροφίμων χαρακτηρίζεται από αντίρροπες τάσεις.
Η εικόνα μια γειτονιάς
Η πρόσφατη (10-12/2017) καταγραφή, πόρτα-πόρτα, των καταστημάτων πώλησης τροφίμων σε μια εκτεταμένη περιοχή στο Κουκάκι, που ορίζεται από τους οδικούς άξονες Συγγρού – Χατζηχρήστου – Βεϊκου – Σικελίας και περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο του λιανικού εμπορίου της συνοικίας, αποκάλυψε ότι το λιανικό εμπόριο τροφίμων εξακολουθεί να έχει πολύ ισχυρή παρουσία, μακράν οποιουδήποτε άλλου εμπορικού κλάδου. Δίπλα στα πολλά κλειστά καταστήματα της περιοχής (εικόνα 1), καταγράφηκαν σαράντα πέντα καταστήματα, διάφορων τύπων και μεγεθών, που δραστηριοποιούνται, αποκλειστικά ή συμπληρωματικά, στο λιανικό εμπόριο τροφίμων (χάρτης 4α).
Εικόνα 1: Κλειστά καταστήματα στη σειρά, 12/2017
Χάρτης 4α: Καταστήματα λιανικού εμπορίου τροφίμων στο Κουκάκι, 11/2017
Είναι φανερή η χωροθετική τους προτίμηση σε σημεία υψηλής προβολής και εύκολης πρόσβασης, στις δυο βασικές λεωφόρους, Βεΐκου και Δημητρακοπούλου, και τους δυο πεζόδρομους , Δράκου και Γεωργάκη Ολυμπίου, που διατρέχουν τη γειτονιά.
Χάρτης 4β: Καταστήματα λιανικού εμπορίου τροφίμων στο Κουκάκι, ανά κατηγορία, 11/2017
Στο σύνολο των σαράντα πέντε καταστημάτων, δέκα είναι εταιρικά καταστήματα αλυσίδων μπακαλικής και αρτοποιίας, αριθμός οπωσδήποτε σημαντικός για μια μικρή γειτονιά (χάρτης 4β). Χωρίς αμφιβολία η συμμετοχή τους στις τοπικές πωλήσεις είναι πολλαπλάσια. Πρόκειται για καταστήματα υψηλής επισκεψιμότητας με καθημερινές ανάγκες για τροφοδοσία που επιβαρύνουν σημαντικά τον ήδη αυξημένο κυκλοφοριακό φόρτο της περιοχής. Λόγω έλλειψης κατάλληλων ισόγειων χώρων στο επίπεδο της γειτονιάς, τα καταστήματα αυτά συχνά στεγάζονται σε κτίρια ακατάλληλα για εμπορική χρήση (εικόνα 2). Επίσης, η στέγαση σε μικρές επιφάνειες αναγκαστικά περιορίζει την ποικιλία των προϊόντων που διαθέτουν τα καταστήματα σε επίπεδα αισθητά χαμηλότερα από τους 3.000 – 5.000 κωδικούς που προσφέρει ένα μέσο κατάστημα γειτονιάς (Lowe and Wringley, 2010).
Εικόνα 2: Κατάστημα αλυσίδας τροφίμων αναπτυγμένο σε δυο χωριστά καταστήματα εκατέρωθεν της εισόδου πολυκατοικίας, 12/2017
Ωστόσο, δίπλα στους ισχυρούς παίκτες της περιοχής, υπάρχει χώρος για τριάντα πέντε ακόμη ανεξάρτητα μικρά καταστήματα που αντιστέκονται στην ομοιομορφία και την τυποποίηση των εταιρικών αλυσίδων. Τα μικρά καταστήματα δεν συνιστούν μια ομοιογενή ομάδα. Διαφέρουν σημαντικά ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά και τη δυναμική τους. Εννιά από αυτά είναι μικρά εμπορικά καταστήματα (κάβες, ψιλικά) που πωλούν συμπληρωματικά και τρόφιμα εκμεταλλευόμενα την υψηλή επισκεψιμότητα της περιοχής, κυρίως σε ώρες που τα καταστήματα τροφίμων είναι κλειστά. Στα όρια αυτής της μικρής αθηναϊκής γειτονιάς, δραστηριοποιούνται είκοσι έξι ανεξάρτητα αμιγή καταστήματα τροφίμων. Δέκα από αυτά είναι τα γνωστά μας παραδοσιακά μικρά μανάβικα, φούρνοι, κρεοπωλεία, παντοπωλεία και ιχθυοπωλεία που εξακολουθούν, μαζί με την εβδομαδιαία λαϊκή αγορά της γειτονιάς, να απευθύνονται σε μια πιστή πελατεία προσφέροντας υπηρεσίες που τα διαφοροποιούν από τα σούπερ μάρκετ (φιλική εξυπηρέτηση, παράδοση στο σπίτι, άτυπη πίστωση κ.ά.). Στη διάρκεια της κρίσης η εγχώρια προέλευση των προϊόντων τους, έναντι των εισαγόμενων προϊόντων των αλυσίδων, προβάλλεται έντονα από όλα τα μικρά καταστήματα. Η παρουσία εθνικών συμβόλων στις προσόψεις των καταστημάτων, μας υπενθυμίζει ότι στην περίοδο της κρίσης το εθνικό έχει υπερκεράσει το τοπικό (εικόνα 3) (Σκορδίλη, 2016).
Εικόνα 3: Κρεοπωλείο, 12/2017
Η κατηγορία με τα περισσότερα καταστήματα, δέκα έξι, είναι αυτή που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Πρόκειται για ολότελα νέα καταστήματα που δημιουργήθηκαν μέσα στην κρίση, είτε παραδοσιακά καταστήματα που πρόσφατα αναδιαρθρώθηκαν ριζικά και επανατοποθετήθηκαν στην αγορά με νέα ταυτότητα. Συνήθως η αναδιάρθρωση σχετίζεται με την εμπλοκή της νέας γενιάς στην οικογενειακή επιχείρηση. Τα καταστήματα αυτά γνωστά ως νεομπακάλικα ή καταστήματα τοπικών ή παραδοσιακών τροφίμων, έχουν κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία τους σε όλες τις γειτονιές της Αθήνας της κρίσης. Οι μικρές ανάγκες σε αρχικό κεφάλαιο και η οικειότητα με το αντικείμενο οδήγησαν νέους και νέες που δεν βρίσκουν άλλη διέξοδο στην αγορά εργασίας, καθώς και μεγαλύτερους/ες που δοκιμάζονται ή απειλούνται από ανεργία, να εμπλακούν σε μικρο-επιχειρηματική δραστηριότητα.
Στην πλειονότητά τους είναι προσεγμένα μαγαζιά, με διακριτικές επιγραφές και καλαίσθητη διακόσμηση (εικόνα 4&5). Σημεία συνάντησης και κοινωνικοποίησης νεότερων και μεγαλύτερων ηλικιών που μοιράζονται κοινά ενδιαφέροντα για την ποιοτική διατροφή, τα τοπικά προϊόντα και τη διατήρηση της μικρής κλίμακας.
Εικόνα 4: Νέο κατάστημα πώλησης φρούτων, λαχανικών και φρέσκων χυμών, 01/2018
Εικόνα 5: Νέο κατάστημα πώλησης τοπικών προϊόντων μπακαλικής, 01/2018
Νεομπακάλικα: κρίσιμος κόμβος στις βραχείες αλυσίδες προμήθειας
Ένας σημαντικός αριθμός από τα καταστήματα τοπικών τροφίμων έχουν πολύ μεγαλύτερη συμβολή από τη μείωση της ανεργίας και την προσφορά τροφίμων υψηλής διατροφικής αξίας. Έχουν ενταχθεί σε βραχείες αλυσίδες αγροδιατροφής και συμβάλλουν καθοριστικά στην επιβίωση χιλιάδων μικρών αγροτικών εκμεταλλεύσεων και τοπικών μικρών μονάδων επεξεργασίας τροφίμων που έχουν αποκλειστεί από τα δίκτυα προμηθευτών των καθιερωμένων σούπερ μάρκετ. Δίνουν διέξοδο στην αγορά σε προϊόντα μικρών παραγωγών και ξεχασμένες τοπικές ποικιλίες που δεν είχαν αντέξει στον ανταγωνισμό από τις ισχυρές μάρκες των μεγάλων εταιριών της αγροδιατροφής. Οι ιδιοκτήτες τους μεσολαβούν ανάμεσα στους παραγωγούς και στους καταναλωτές και είναι σε θέση να μεταφέρουν στους καταναλωτές τα χαρακτηριστικά, την ιστορία και τη διαδικασία παραγωγής τοπικών προϊόντων και, αντίστροφα, γνωστοποιούν στους παραγωγούς τις παρατηρήσεις και απαιτήσεις των καταναλωτών (Renting et al., 2003).
Ωστόσο, η παρατεταμένη κοινωνική και οικονομική κρίση δεν ευνοεί την ένταξη των μικρών καταστημάτων σε βραχείες αλυσίδες Η έλλειψη ρευστότητας και η μειωμένη ζήτηση αναγκάζει τους ιδιοκτήτες να περιορίσουν τις επισκέψεις στην ύπαιθρο για την αναζήτηση νέων προμηθευτών με αποτέλεσμα να εντάσσονται σε δίκτυα χονδρεμπόρων. Παράλληλα, περιορίζουν τη γκάμα των προσφερόμενων προϊόντων και διστάζουν να επεκταθούν σε νέες δραστηριότητες υψηλής προστιθέμενης αξίας, παραδείγματος χάρη σεμινάρια μαγειρικής ή διαδικτυακές πωλήσεις. Αναγκαστικά, λοιπόν, αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία τους και λειτουργούν ως συμβατικά μικρά καταστήματα, χάνοντας όλα τα άμεσα και έμμεσα πλεονεκτήματα που μπορούν να αποκομίσουν από τη συμμετοχή τους σε συνεκτικές κοντινές αλυσίδες προμήθειας (Σκορδίλη, 2016).
Το μικρό λιανικό εμπόριο τροφίμων δεν είναι αναχρονισμός, αλλά σημαντικός προορισμός για τα συμπληρωματικά ψώνια. Ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός πόλεων στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική ενισχύουν το μικρό λιανεμπόριο τροφίμων με εξειδικευμένα προγράμματα που εντάσσονται στο γενικότερο Σχεδιασμό για τη Σίτιση των Πόλεων (Food Plans) που καταρτίζει και εφαρμόζει η Τοπική Αυτοδιοίκηση (Morgan, 2012). Η Αθήνα πρέπει, έστω και καθυστερημένα, να αναλάβει δράση με δέσμη μέτρων που θα στοχεύουν στην ενίσχυση της ποικιλομορφίας, τη σύνδεση της πόλης με την αγροτική ενδοχώρα της και τη βελτίωση της διατροφής των κατοίκων.
[1] Οι ανακατατάξεις στην κορυφή της ιεραρχίας των μεγάλων αλυσίδων σουπερ μάρκετ είναι συχνές. Κατά το πρώτο εξάμηνο 2018 οι τρεις προπορευόμενες αλυσίδες, κατά σειράν, Σκλαβενίτης, ΑΒ και LIDL, κυριαρχούν στον κλάδο του λιανικού εμπορίου τροφίμων. Ειδικότερα, οι επιδόσεις τους, στα βασικά μεγέθη δρασηριόητας είναι οι εξής: κύκλος εργασιών (εκτιμήσεις στοιχείων ισολογισμών 31/12/2017), 2.2, 2.1 και 1.0 δισ. ευρώ· αριθμός απασχολούμενων (πλήρους και μερικής απασχόλησης), 23.000, 14.000 και 5.500 εργαζόμενοι/ες και αριθμός (μικρών και μεγαλύτερων) καταστημάτων 550, 370 και 220 αντίστοιχα (στοιχεία από αναζήτηση σε πολλαπλές πηγές, μεταξύ άλλων, FPress 06/01/2018).
[2] Όλες η εικόνες που παρουσιάζονται στο κείμενο αποτελούν φωτογραφικές λήψεις των συγγραφέων
Αναφορά λήμματος
Σκορδίλη, Σ., Φάκα, Α. (2018) Το χωρικό αποτύπωμα της κρίσης στο λιανικό εμπόριο τροφίμων στην Αθήνα, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/λιανικό-εμπόριο-τροφίμων-στην-αθήνα/ , DOI: 10.17902/20971.83
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- ΕΛΣΤΑΤ (2017) Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών 2016. Δελτίο Τύπου 11/10/2017. Available from: http://www.statistics.gr/documents/20181/f692a045-65fc-40af-96c8-bfdb073ecbea (ημερομηνία πρόσβασης 24 Φεβρουάριος 2018).
- ΕΛΣΤΑΤ (2018) Εποχικά Διορθωμένος Δείκτης Κύκλου Εργασιών στο Λιανικό Εμπόριο (προσωρινά στοιχεία) 01/00-01/18. Available from: https://www.statistics.gr/statistics/-/publication/DKT39 (ημερομηνία πρόσβασης 30 Μάρτιος 2018).
- ΙNEMΥ – ΕΣΕΕ (2017) Ετήσια Έκθεση Ελληνικού Εμπορίου 2016. Ινστιτούτο Εμπορίου & Υπηρεσιών της Ελληνικής Συνομοσπονδίας Εμπορίου & Επιχειρηματικότητας. Available from: http://www.inemy.gr/Portals/0/EasyDNNNewsDocuments/618/00_Kef_2016.pdf (ημερομηνία πρόσβασης 22 Φεβρουάριος 2018).
- ΙΕΛΚΑ (2017) Μείωση της Δαπάνης των νοικοκυριών σε είδη παντοπωλείου αλλά αύξηση ως ποσοστό των συνολικών αγορών. Δελτίο Τύπου 17/10/17. Available from: http://www.ielka.gr/?p=2289 (ημερομηνία πρόσβασης 20 Φεβρουάριος 2018).
- Η Καθημερινή (2016) Η ύφεση χτυπάει τα νοικοκυριά, που περικόπτουν την κατανάλωση τροφίμων. Αθήνα, 20ο Αύγουστος. Available from: http://www.kathimerini.gr/871634/article/oikonomia/ellhnikh-oikonomia/h-yfesh-xtypaei-ta-noikokyria–poy-perikoptoyn-thn-katanalwsh-trofimwn.
- Σκορδίλη Σ (2016) ‘Νέες’ πρωτοβουλίες στον αγρο-τροφικό τομέα: Ευκαιρίες και εμπόδια για ανθρωποκεντρική και ισόρροπη χωρική ανάπτυξη. Στο: Λαμπριανίδης Λ, Καλογερέσης Θ, και Καυκαλάς Γ (επιμ.), Χωρική ανάπτυξη και ανθρώπινο δυναμικό: νέες θεωρητικές προσεγγίσεις και η εφαρμογή τους στην Ελλάδα, Αθήνα: Κριτική, σ 528.
- Χαραλαμπάκης Ε (2017) Πόσο έχει επηρεάσει η κρίση την οικονομική κατάσταση των ελληνικών νοικοκυριών; Μια συγκριτική ανάλυση των δυο κυμάτων της έρευνας HFCS. Οικονομικό Δελτίο Τράπεζας της Ελλάδος 45: 37–54.
- FPress (2018) SuperMarket: Μάχη γιγάντων για το καλάθι. Αθήνα, 8th July. Available from: http://www.fpress.gr/epixeiriseis/story/54551/supermarket-maxi-giganton-gia-to-kalathi.
- Lowe M and Wrigley N (2009) Innovation in retail internationalisation: Tesco in the USA. The International Review of Retail, Distribution and Consumer Research, Taylor & Francis 19(4): 331–347.
- Morgan K (2012) The rise of urban food planning. International Planning Studies, Taylor & Francis 18(1): 1–4.
- Pothukuchi K and Kaufman JL (1999) Placing the food system on the urban agenda: The role of municipal institutions in food systems planning. Agriculture and Human Values 16(2): 213–224.
- Renting H, Marsden TK and Banks J (2003) Understanding alternative food networks: exploring the role of short food supply chains in rural development. Environment and planning A, SAGE Publications Sage UK: London, England 35(3): 393–411.
