Η πρόσβαση των μεταναστών στην ιδιοκατοίκηση (2000-2010): Βασικά σχήματα «οριζόντιου» και «κάθετου» εθνοτικού στεγαστικού διαχωρισμού στον Δήμο Αθηναίων
Μπαλαμπανίδης Δημήτρης
Εθνοτικές Ομάδες, Κοινωνική Δομή, Στέγαση
2015 | Δεκ
Η μαζική παρουσία των μεταναστών και η πολυπολιτισμική συνύπαρξη στις γειτονιές της Αθήνας αποτελούν μια ιστορικά πρόσφατη κοινωνική εμπειρία, που ξεκινάει στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν η Ελλάδα μετατρέπεται από χώρα αποστολής σε χώρα υποδοχής μεταναστών. Το πρώτο μαζικό μεταναστευτικό ρεύμα προέρχεται κυρίως από χώρες των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης, ενώ μετά το 2000 προστίθεται ένας σημαντικός αριθμός προσφύγων και μεταναστών κυρίως από χώρες της Εγγύς Ανατολής, της Ασίας και της Αφρικής. Ενδεικτικά, υπολογίζεται ότι μέχρι το 2004 οι μετανάστες στην Ελλάδα αποτελούν το 10% του συνολικού πληθυσμού (Baldwin-Edwards κ.ά. 2004) και συγκεντρώνονται κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, πρωτίστως στην Περιφέρεια Αττικής και στον Δήμο Αθηναίων (Καβουνίδη και Χατζάκη 1999).
Στον κυρίαρχο δημόσιο λόγο, οι μετανάστες αντιμετωπίστηκαν ως a priori περιθωριακά, εγκληματικά και εξαθλιωμένα υποκείμενα, ενώ ορισμένες γειτονιές του κέντρου της Αθήνας στις οποίες κατοικούν στιγματίστηκαν ως «άβατα», επικίνδυνα και υποβαθμισμένα γκέτο. Αντιθέτως, ο επιστημονικός λόγος περιέγραψε τους μετανάστες ως ένα σύνολο του πληθυσμού ιδιαιτέρως ανομοιογενές στο εσωτερικό του και αποκάλυψε το ευρύ φάσμα περιπτώσεων στεγαστικής αποκατάστασης, καθώς επίσης την ιδιαίτερη γεωγραφία εγκατάστασής τους στις γειτονιές της πόλης. Συγκεκριμένα, στις πρώτες σχετικές επιστημονικές μελέτες έγινε λόγος για «περιφρακτικούς» χώρους, όπου οι μετανάστες ζουν κοινωνικά απομονωμένοι από τους «γηγενείς», άστεγοι ή στοιβαγμένοι σε πλατείες, σταθμούς, παλιά ξενοδοχεία και εγκαταλελειμμένα κτήρια στο κέντρο της πόλης (Ψημμένος 1995). Ωστόσο, μεταγενέστερες έρευνες αποκάλυψαν μια μαζική πρόσβαση των μεταναστών στην κατοικία, κυρίως μέσω της αγοράς ενοικίων, και υπογράμμισαν τη σχετική διάχυση σε πλήθος περιοχών της Αθήνας και τον υψηλό βαθμό ανάμειξης με τον «γηγενή» πληθυσμό, παρά ορισμένες κατά τόπους αυξημένες συγκεντρώσεις (Βαΐου κ.ά. 2007, Πετρονώτη 1998). Μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, οι μετανάστες στην Αθήνα και σε άλλες μεγάλες πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, ακολούθησαν ποικίλες στεγαστικές διαδρομές, πολλές από τις οποίες χαρακτηρίστηκαν ως «διαδρομές ευημερίας» ή «θετικές» ανθρώπινες τροχιές, που ανατρέπουν τις συνήθεις στερεοτυπικές και ρατσιστικές αναπαραστάσεις (Λαμπριανίδης και Λυμπεράκη 2005).
Στο κείμενο αυτό, η έμφαση δίνεται στην πρόσβαση των μεταναστών στην ιδιοκατοίκηση, που αποτελεί συνήθως το τελευταίο στάδιο μιας μακράς στεγαστικής διαδρομής καθώς επίσης την «ευτυχέστερη» και πιο «ασφαλή» περίπτωση στεγαστικής αποκατάστασης [1]. Σε ποιο βαθμό οι μετανάστες συμμετέχουν στην αγορά κατοικίας, για ποιους είναι περισσότερο εφικτό και ποια είναι η ιδιαίτερη γεωγραφία του φαινομένου; Τα ευρήματα που παρουσιάζονται στη συνέχεια βασίζονται σε μία ποσοτική δειγματοληπτική έρευνα, που πραγματοποιήθηκε στο αρχείο του Υποθηκοφυλακείου Αθηνών και εστιάζει αποκλειστικά στον Δήμο Αθηναίων και στη δεκαετία 2000-2010 [2].
Με βάση ένα τυχαίο και αντιπροσωπευτικό δείγμα 45.000 αγοραπωλησιών, η συμμετοχή των μεταναστών στην αγορά κατοικίας αγγίζει το 7%, τη στιγμή που το δημογραφικό τους βάρος στο σύνολο του πληθυσμού του Δήμου Αθηναίων υπολογίζεται περίπου στο 17,5% για το έτος 2001 (ΕΣΥΕ 2009, 47) και στο 16% για το έτος 2011 (ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015). Πρόκειται για ιδιαιτέρως σημαντική συμβολή στην αγορά κατοικίας, δεδομένης της σύντομης παραμονής τους στη χώρα και των δυσκολιών που αντιμετώπισαν, όπως η συμμετοχή τους σε χαμηλά αμειβόμενες εργασίες, η έλλειψη νόμιμων εγγράφων παραμονής και η απουσία κρατικής προνοιακής στεγαστικής πολιτικής. Οι εθνικότητες των μεταναστών που συμμετείχαν στην αγορά κατοικίας ανέρχονται στις 57, χωρίς βέβαια να συμμετέχουν εξίσου. Σε μεγάλη απόσταση από τους υπόλοιπους, τη μεγαλύτερη συμμετοχή στην αγορά κατοικίας εμφανίζουν οι Αλβανοί (οι οποίοι είναι ούτως ή άλλως μακράν οι περισσότεροι μεταξύ των αλλοδαπών), στη συνέχεια οι Ρουμάνοι, οι Βούλγαροι και όσοι προέρχονται από το πρώην Ανατολικό Μπλοκ, ενώ μικρότερη συμμετοχή εμφανίζουν όσοι προέρχονται από χώρες της Ασίας και της Εγγύς Ανατολής και ελάχιστη όσοι προέρχονται από την Αφρική (Γράφημα 1).
Γράφημα 1: Συμμετοχή των μεταναστών στην αγορά κατοικίας ανά εθνικότητα (Δήμος Αθηναίων, 2000-2010, δείγμα 3.089 μεταναστών ιδιοκτητών
Πηγή: «τυχαίο» δείγμα από το αρχείο του Υποθηκοφυλακείο Αθηνών, ιδία επεξεργασία
Χάρτης 1: Οριζόντια κατανομή των μεταναστών ιδιοκτητών (Δήμος Αθηναίων, 2000-2010, δείγμα 277 ιδιοκτησιών)
Η οριζόντια κατανομή των μεταναστών ιδιοκτητών στον Δήμο Αθηναίων αποκαλύπτει μία διττή γεωγραφία (Χάρτης). Από τη μια πλευρά, παρατηρούμε ορισμένες αυξημένες συγκεντρώσεις πέριξ, βόρεια και δυτικά της πλατείας Ομόνοιας, δηλαδή στις πλατείες Βάθης, Αττικής και Αγίου Παντελεήμονα και σε γειτονιές όπως η Κυψέλη, η Βικτώρια, τα Πατήσια, τα Σεπόλια και ο Άγιος Νικόλαος. Πρόκειται για περιοχές που βρίσκονται κοντά σε σημαντικούς συγκοινωνιακούς κόμβους (στους σταθμούς Λαρίσης και Αττικής) και στο κέντρο της πόλης, ενώ από τη δεκαετία του 1990 και μετά διαθέτουν ένα σημαντικό κτηριακό απόθεμα, παλαιωμένο και φτηνό, καθώς επίσης εγκαταλελειμμένο σε μεγάλο βαθμό από τον «γηγενή» πληθυσμό, που αναζήτησε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης σε μακρινά προάστια (Arapoglou, Maloutas 2011). Από την άλλη πλευρά, παρατηρούμε μία σημαντική διάχυση των μεταναστών ιδιοκτητών σε πλήθος άλλων περιοχών, σχεδόν σε όλη την έκταση του Δήμου, δηλαδή σε γειτονιές όπως του Γκύζη, οι Αμπελόκηποι, η Κατεχάκη, των Ελληνορώσων, τα Εξάρχεια και τα Ιλίσια ανατολικά, το Παγκράτι, ο Νέος Κόσμος, το Κουκάκι και τα Πετράλωνα νότια. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για γειτονιές κοινωνικά μεικτές, στις οποίες «γηγενείς» και μετανάστες φαίνεται να συγκατοικούν χωρίς αυστηρούς χωρικούς εθνοτικούς διαχωρισμούς. Η χωρική εθνοτική ανάμειξη στις γειτονιές της Αθήνας επιβεβαιώνεται και ως προς την κάθετη κατανομή των μεταναστών ιδιοκατοίκων (Σχήμα 1). Ως ιδιοκάτοικοι, οι μετανάστες συγκεντρώνονται κυρίως από το ισόγειο μέχρι τον δεύτερο όροφο, σημαντικό ποσοστό κατοικεί στον τρίτο και στον τέταρτο, ενώ ελάχιστοι παραμένουν στο υπόγειο ή κατοικούν ψηλότερα. Με άλλα λόγια, «γηγενείς» και μετανάστες συγκατοικούν όχι μόνο στις ίδιες γειτονιές, αλλά και στις ίδιες πολυκατοικίες, αναπαράγοντας βέβαια ένα τυπικό σχήμα κατακόρυφης διαστρωμάτωσης από το υπόγειο προς το ρετιρέ, χωρίς όμως οι μετανάστες ειδικά να αποκλείονται στους πολύ χαμηλούς ορόφους.
Σχήμα 1: Κάθετη κατανομή των μεταναστών ιδιοκατοίκων
Πηγή: τυχαίο δείγμα από το αρχείο του Υποθηκοφυλακείο Αθηνών, ιδία επεξεργασία
Η οριζόντια και κάθετη γεωγραφία της πρόσβασης των μεταναστών στην ιδιοκατοίκηση, όπως παρουσιάστηκαν εδώ, ανατρέπουν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις περί χωρικής περιχαράκωσής τους σε εθνοτικά γκέτο, καθώς επίσης τις ρατσιστικές αναπαραστάσεις τους ως a priori επικίνδυνων, εγκληματικών και εξαθλιωμένων υποκειμένων. Χωρίς να αγνοούμε τις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες στέγασης, που αφορούν εξάλλου τη μεγάλη πλειονότητα των μεταναστών, η πρόσβασή τους στην ιδιόκτητη στέγη είναι επίσης υπαρκτή περίπτωση, που διευρύνει το φάσμα των «στεγαστικών διαδρομών» τους. Είτε ως ενοικιαστές, είτε ως ιδιοκτήτες, οι μετανάστες συμμετέχουν στην αγορά ακινήτων, επενδύουν σ’ αυτήν και «ριζώνουν» σε γειτονιές και κτήρια που είχαν σε σημαντικό βαθμό εγκαταλειφθεί. Με άλλα λόγια, τα τελευταία χρόνια, οι μετανάστες (επανα)κατοικούν την πόλη της Αθήνας, σε θέσεις «κεντρικές» και «ορατές», παρότι οι επίσημες πολιτικές και οι σχεδιασμοί πεισματικά τους αγνοούν και τους κρατούν στο περιθώριο.
[1] Με την «ιδιοκατοίκηση» εννοούμε την περίπτωση που κάποιος είναι ιδιοκτήτης μιας κατοικίας και παράλληλα διαμένει σε αυτήν. Μεταξύ των μεταναστών ιδιοκτητών που αναφέρονται στο παρόν κείμενο, εντοπίστηκαν και ορισμένοι που αγόρασαν κατοικία αλλά διαμένουν σε κάποια άλλη την οποία μισθώνουν ή αγόρασαν περισσότερες από μία κατοικίες, σε μία από αυτές διαμένουν και οι υπόλοιπες εκμισθώνονται σε τρίτους, παραχωρούνται σε συγγενείς, πωλούνται ή παραμένουν κενές.
[2] Η έρευνα στο αρχείο του Υποθηκοφυλακείου Αθηνών πραγματοποιήθηκε τις ακαδημαϊκές χρονιές 2010-2011 και 2013-2014, κατόπιν ειδικής άδειας από το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Εντάσσεται στο πλαίσιο της υπό εκπόνηση διδακτορικής διατριβής του συγγραφέα με αρχικό τίτλο: «Γεωγραφίες της εγκατάστασης των μεταναστών στον αστικό χώρο. Πρόσβαση στην κατοικία και χωροκοινωνικοί διαχωρισμοί στην Αθήνα και στο Παρίσι», η οποία χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ).
Αναφορά λήμματος
Μπαλαμπανίδης, Δ. (2015) Η πρόσβαση των μεταναστών στην ιδιοκατοίκηση (2000-2010): Βασικά σχήματα «οριζόντιου» και «κάθετου» εθνοτικού στεγαστικού διαχωρισμού στον Δήμο Αθηναίων, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/μετανάστες-και-ιδιοκατοίκηση/ , DOI: 10.17902/20971.55
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Baldwin Edwards M (2004) Στατιστικά δεδομένα για τους μετανάστες στην Ελλάδα: Αναλυτική μελέτη για τα διαθέσιμα στοιχεία και προτάσεις για τη συμμόρφωση με τα standards της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αθήνα. Available from: http://www.mmo.gr/pdf/general/IMEPO_Report_Final_Greek.pdf.
- Βαΐου Ν (2007) Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωρο-κοινωνικές μεταβολές στην πόλη. Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας. Αθήνα. Available from: http://iktinos2.arch.ntua.gr/genspace/pithagoras.pdf.
- ΕΛΣΤΑΤ – ΕΚΚΕ (2015) Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011. Available from: https://panorama.statistics.gr/.
- ΕΣΥΕ (2009) Απογραφή πληθυσμού – κατοικιών 18 Μαρτίου 2001. Πειραιάς. Available from: http://dlib.statistics.gr/Book/GRESYE_02_0101_00098 .pdf.
- Καβουνίδη Τ και Χατζάκη Λ (1999) Αλλοδαποί που υπέβαλαν αίτηση για κάρτα προσωρινής παραμονής. Υπηκοότητα, φύλο και χωροθέτηση. Αθήνα.
- Λαμπριανίδης Λ και Λυμπεράκη Α (2005) Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη: Διαδρομές ευημερίας και παραδρομές δημόσιας εικόνας. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
- Πετρονώτη Μ (1998) Το πορτραίτο μιας διαπολιτισμικής σχέσης. Κρυσταλλώσεις, ρήγματα, ανασκευές. Αθήνα: Πλέθρον, ΕΚΚΕ.
- Ψημμένος Ι (1995) Μετανάστευση από τα Βαλκάνια. Κοινωνικός αποκλεισμός στην Αθήνα. 1η έκδ. Αθήνα: Παπαζήσης.
- Arapoglou V and Maloutas T (2011) Segregation, inequality and marginality in context: The case of Athens. The Greek Review of Social Research 136(C): 135–155.
