Πλατεία Ομόνοιας: από τον χώρο στις λέξεις

Καφαντάρης Φάνης
Γειτονιές, Δομημένο Περιβάλλον, Ιστορία, Σχεδιασμός

https://doi.org/10.17902/20971.19

2015 | Δεκ

Ήταν οι καλύτερες μέρες, ήταν οι χειρότερες μέρες (…)
κοντολογίς, η περίοδος εκείνη έμοιαζε τόσο με τη σημερινή, ώστε πολλοί από
τους πιο ευθαρσείς μελετητές της επέμεναν πως δεν μπορούσε παρά να γίνεται
σύγκριση στον υπερθετικό και μόνο βαθμό

Charles Dickens , 1859
Ιστορία δύο πόλεων [1]

Δεν είμαι σίγουρος αν πρέπει (και γω) να προσποιηθώ πως δεν ξέρω τίποτα για την Ομόνοια. Υποθέτω για αρχή πως, ως λέξη -όνομα κοινό– η ομόνοια σίγουρα κάθεται στριμωγμένη ανάμεσα σε άλλες λέξεις, στις σελίδες των λεξικών και εκεί βρίσκει το νόημά της ξανά και ξανά κάθε που μιλιέται ή γράφεται (πίνακας 1). Αντίστοιχα, ως κύριο όνομα, όνομα πλατείας πιο συγκεκριμένα, γνωρίζω με σιγουριά πως υπάρχει σε καταλόγους, σε χάρτες πόλεων και σε πινακίδες στις γωνίες κτηρίων, σημειώνοντας ειδικά τον τόπο που ορίζει (εικόνα 1) –σε υπόμνηση (ίσως) κάποιας αρχαίας θεότητας (πίνακας 1). Κατ’ επέκταση, η πλατεία Ομόνοιας στην Αθήνα και η Place de la Concorde στο Παρίσι, αν και δύο διαφορετικοί τόποι, μοιράζονται, εκτός από το ίδιο όνομα, και το πρόθεμα ‘πλατεία’ που περιγράφει με τη σειρά του μία θέση στην πόλη (πίνακας 2). Η πλατεία Ομόνοιας συνεπώς, εμφανίζεται να παλινδρομεί ανάμεσα στη συνθετική ερμηνεία των δύο αυτών λέξεων, υποστηρίζοντας κατ’ αρχάς μία συλλογική ταυτότητα κοινή, και στην καθημερινή εμπειρία της που αναπόφευκτα διαφεύγει διαρκώς υπερβαίνοντας κάθε υπόθεση σημειολογικής ταύτισης, ή περίπου. Από αυτή τη σκοπιά οι δύο αυτές πλατείες είναι ως σημεία ομόλογα. Μεταπηδούν χωριστά από λέξη σε χώρο και τόπο αλλά και αντίστροφα, όπως θα έλεγε ο Σερτώ, και ενώ ταυτίζονται λεξιλογικά, ταυτόχρονα αποκλίνουν καθώς γράφουν αδιάκοπα διαφορετικούς μετασχηματισμούς της πόλης πάνω τους. Είναι δύο δημόσιοι ανοιχτοί χώροι για τη συνάθροιση ατόμων που συναινούν ή που συναίνεσαν κάποτε σε κάτι με σύμφωνο νου. Πλατεία Ομονοίας · κύριο όνομα ‘όνομα και πράμα’.

Πίνακας 1:

concorde/ομόνοια

· 1798, Γαλλία

concorde, s. f. Union de coeurs et de volontés, bonne intelligence entre des personnes.

Μτφρ.: Ένωση των καρδιών και των επιθυμιών, κατανόηση μεταξύ των ατόμων.

· 1835, Ελλάδα

ομόνοια, η. (ομόνους) Ομοιότης, συμφωνία κατά τον νουν, τα φρονήματα […]έτι δε και ως Θεά τις […]

ετυμολογία

· Ελληνικά

ομόνοια […] < επίθ. ομόνο(ος)/-νο(υς) […]

· Λατινικά

concorde adv. [cf. CONCORS] concors [CON- +COR]: meaning influenced by false etym. from chorda […]Conjuring in feeling and opinion, agreeing, like-minded: (of a body of people) mutually agreeing […]

Μτφρ.: επιρ. [δες CONCORS] concors [CON- +COR]: σημασία επηρεασμένη από λαθεμένη ετυμολογία από το καρδιά […]συναινώ σε αίσθημα και γνώμη, με ίδια γνώμη: (για ένα σώμα ατόμων) που συναινούν σε συμφωνία.

Λεξικά

· Dictionnaire de L’Académie française 5e edition (1798)

· Γαζής, Α. (1835), Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Βιέννη: Α. Μπένκου

· Grimm, J. & Grimm W. (1854), Deutsches Wörterbuch, Leipzig: Birzel

· Glare, P.G.W. (1968) Oxford Latin Dictionary, Oxford: Oxford University Press

· Μπαμπινιώτης, Γ. (2010), Ετυμολογικό Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσης, Κ. Λεξ.: Αθήνα

Πίνακας 2:

platz/place/πλατεία

· 1854, Γερμανία

platz, […] entlehnt aus dem gleichbedeutenden franz. Place […] das zurückgeht auf lat. platea (gr. πλατεῖα, nämlich ὁδός breiter weg) […] 2c) öffentlicher platz eines ortes zu zusammenkünften, märkten: gmeiner platz und ort, da man sich versamlet.

Μτφρ.: […] δανεισμένο από την ίδιας σημασίας γαλλική Place […] πίσω στο λατ. Platea (ελ. πλατεῖα, ήτοι ὁδός ευρύς δρόμος) […] 2γ) ένας ανοιχτός στο κοινό χώρος σε ένα τόπο για συναθροίσεις, αγορές: κοινός χώρος και τόπος, όπου κανείς συγκεντρώνεται μαζί με άλλους.

· 1798, Γαλλία

place, signifie aussi un lieu public découvert, et environné de bâtimens, soit pour l’ embellissement d’une ville, soit pour la commodité du commerce […]

Μτφρ.: σημαίνει επίσης ένα δημόσιο χώρο ανοιχτό, που περιβάλλεται από κτίρια, είτε για την ωραιοποίηση μίας πόλης είτε για την εξυπηρέτηση του εμπορίου […]

· 1835, Ελλάδα

πλατεία, η, προσυπαι· οδός Λεωφόρος, πλατύς δρόμος (στράτα μεγάλη και πλατεία)

Λεξικά (βλ. πιν.1)

Εικόνα 1α, 1β : Πινακίδες στις γωνίες κτηρίων, πλατεία Ομόνοιας/ Αθήνα και Place de la Concorde/ Παρίσι (Πηγή: Φ. Καφαντάρης)

Η πλατεία Ομόνοιας στην Αθήνα βρίσκεται στη συμβολή των οδών Σταδίου, Αθηνάς, Πειραιώς, Αγίου Κωνσταντίνου, Γ’ Σεπτεμβρίου και Πανεπιστημίου και έχει για χρόνια αυτό το όνομα. Ακατοίκητη και εκτός των τειχών της παλιάς πόλης διαβάζοντας το σχέδιο του Fauvel περί το 1780, αγρός ακόμη στο τοπογραφικό σχέδιο που συντάσσεται το 1832 (Κλεάνθης & Schaubert), η περιοχή αυτή βρέθηκε απρόσμενα, μετά την ίδρυση της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, πάνω στην ‘ορθή’ γωνία του τριγώνου που μορφοποίησε γεωμετρικά την πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης και αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά του πρώτου σχεδίου της που εκπονήθηκε από τους αρχιτέκτονες Κλεάνθη και Schaubert το 1833. Οι δύο αρχιτέκτονες στο σημείο αυτό τοποθέτησαν το διοικητικό κέντρο του κράτους, τα υπουργεία και το παλάτι που προορριζόταν να στεγάσει τους νεαρούς βασιλιάδες Όθωνα και Αμαλία. Το σχέδιο πολύ σύντομα τροποποιείται. Το ανάκτορο μετακινείται, πρώτα δυτικά και τελικά ανατολικά, αφήνοντας όμως πίσω του μία ισχυρή τοπιακή νοηματοδότηση ως βάση για τη θέση αυτή: τη θέα προς νότο στην ακρόπολη της κλασσικής εποχής μέσα από τα μάτια της νεοαφιχθείσας δύσης και τη σχεδιασμένη θέση του κενού από κτίσματα πλέον σημείου ως απόληξη μίας ευθείας που θα έβγαζε εκ νέου το λιμάνι του Πειραιά στην ενδοχώρα.

Οι πρώτες νοηματικές μετατοπίσεις του βορινού αυτού άκρου εκκινούν με το διορθωτικό πλάνο του αρχιτέκτονα Klenze το 1834. Στο σχέδιο αυτό το πλάτωμα φέρει πάνω του την υπόσχεση ανέγερσης του Ναού του Σωτήρος που θα εκπλήρωνε το προεπαναστατικό Τάμα του Έθνους (ΦΕΚ 29.1.1834) και η ρυμοτομία του αλλάζει από ορθογωνική σε κυκλική. Ο ναός δεν ανεγείρεται, η γεωμετρία μένει και η πλατεία από πλατεία ανακτόρων μετονομάζεται σε πλατεία Όθωνος (Otto Platz). Οι όροι δόμησης των κτισμάτων που πρόκειται να κτιστούν γύρω της μελλοντικά, προβλέπονται με διάταγμα το 1836 (ΦΕΚ 15.5.1836), ψηλαφώντας με αυτό τον τρόπο για πρώτη φορά την μορφολογική εξέλιξη του αστικού τοπίου εκεί, αν όχι και των ροών που θα το διέσχιζαν καθημερινά στα επόμενα χρόνια. Στα τοπογραφικά σχέδια της Αθήνας που δημοσιεύονται από το 1837 (τοπογραφικό σχέδιο Aldenhoven) μέχρι και το 1852 (τοπογραφικό σχέδιο της γαλλικής στρατιωτικής χαρτογραφικής αποστολής) η εγγύτερη στην πλατεία περιοχή αναπαριστάται ως άκτιστη, ενώ η πλατεία φαίνεται πως αποτελεί άκρο κινήσεων καθώς η μελλοντική Γ’ Σεπτεμβρίου διανοίγεται αρκετά αργότερα. Η ρυμοτομία του πλατώματος από κυκλική ορίζεται με διάταγμα του 1851 (ΦΕΚ 18.1.1851) να επανέλθει σε ορθογωνικό σχήμα, ενώ κτίσματα γύρω από την πλατεία καταγράφονται για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1860, τόσο στο σχέδιο του Εμμανουήλ Καλλέργη (εικ. 2α, β, γ, δ) όσο και στο φωτογραφικό πανόραμα του Paul Baron des Granges (εικ.3) και αποτελούν δείγμα της οικοδομικής δραστηριότητας τα κοντινά χρόνια που προηγήθηκαν. Πρόσθετα και ίσως το περισσότερο σημαντικό στοιχείο σχετικά με το αντικείμενο μας, είναι πως στο σχέδιο του Καλλέργη σημειώνεται αντίστοιχα, για πρώτη φορά σε τοπογραφικό διάγραμμα της Αθήνας, η πρότερη πλατεία Όθωνος ως ‘πλατεία Ομόνοιας – Place de la Concorde’ και η πλατεία ανατολικά των ανακτόρων μπροστά από τον ‘κήπο των Μουσών’ ως ‘πλατεία του συντάγματος’ [2].

Εικόνες 2α,2β,2γ,2δ: Το σχέδιο του Εμμανουήλ Καλλέργη (Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο: Αρχείο Χαρτών)

Εικόνα 3: Η πλατεία Ομόνοιας περί το 1865 – Paul Baron des Granges (Πηγή: Μεταμορφώσεις των Αθηνών)

Πιο συγκεκριμένα, η λέξη ομόνοια, αρχίζει να μπλέκεται με τον συγκεκριμένο αυτό τόπο το 1862 καθώς αναδύεται μέσα από τις διασταυρώσεις αποφασιστικών πολιτικών κινήσεων που τελικά της απονέμουν – πιθανά ως άλλο ξενικό δάνειο- τον τίτλο της Ομόνοιας. Η εκθρόνιση του βασιλιά Όθωνα στις 10 Οκτωβρίου του ίδιου έτους αποτέλεσε το λόγο της μετονομασίας της, κουβαλώντας πάνω της την υπόσχεση της τότε Συντακτικής συνέλευσης για αλλαγή του πολιτεύματος σε συνταγματική μοναρχία χωρίς περιορισμούς, συγκρότηση εθνοσυνέλευσης για ορισμό νέου βασιλιά και ψήφιση νέου συντάγματος [3]. Ως εκ τούτου, η διπλή σημείωση στον χάρτη Καλλέργη αποτελεί χειρονομία που φανερώνει για το χώρο μία μεταβολή πολιτικής τάξης μετατοπίζοντας νοηματικά τα δύο σημεία του καταστατικού τριγώνου της Αθήνας σε κάτι νέο [4]. Ο Βασιλιάς καθαιρέθηκε (ή σχεδόν) και μαζί του κάθε ‘εθνικό κατάστημα, μέρος και πλοίο που έφερε το όνομα του βασιλικού ζεύγους παύθηκε’ (Παλιγγενεσία 23.10.1862) και αφού η πλατεία Συντάγματος αποκαλούνταν έτσι από τις αρχές της δεκαετίας του 1850 [5], έμενε πλέον να μετονομαστεί μαζί με την πλατεία Ομόνοιας, το Πανεπιστήμιο από Όθωνος σε Ελληνικό και η πλατεία επί της Πειραιώς κοντά στο Μεταξουργείο, από Λουδοβίκου σε Ελευθερίας. Η νέα πολιτική κατάσταση και το νέο όνομα της πλατείας Όθωνος εγκαινιάζονται δημόσια με πανηγυρική δοξολογία εκεί, στις 12 Οκτωβρίου, και ανακοινώνονται στην προσφώνηση του προέδρου της προσωρινής κυβέρνησης Δημητρίου Βούλγαρη.

Η εφημερίδα Η Νέα Γενεά (13.10.1862) σημειώνει:

«Χθές την Τετάρτη ώραν εψάλη εν τη Πλατεία, τη πρώην μεν φέρουση το όνομα του καθαιρεθέντος Βαυαρού, κατά δε την τελετήν ταύτην εις Πλατείαν της Ομόνοιας μετονομασθείσαν (…)»

και η στήλη ‘Πράξεις Κυβερνητικαί’ της εφημερίδας Τηλέγραφος στο φύλλο της 19^ης Οκτωβρίου 1862 φιλοξενεί τη σχετική προσφώνηση με τίτλο:

«Προσφώνησις

προς τον λαό της πρωτευούσης

Γινομένη υπό του προέδρου της προσωρινής κυβερνήσεως

κατά την εν τη πλατεία ΟΜΟΝΟΙΑΣ τελεσθείσαν

τη 12 Οκτωβρίου 1862»

όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε:

«Συμπολίται! Αι ευχαί και οι πόθοι του έθνους εξεπληρώθησαν· η εθνική κυριαρχία ανέστη (…) η πρώην καθεστώσα τάξη έπεσε ανεπιστρεπτί, και νέα τάξις διεδέχθη αυτήν (…) σας συνιστώ την αμοιβαίαν αγάπην, την αμοιβαίαν πίστιν, την ομόνοιαν, την αδελφότητα, και εν γένει την τήρησιν της τάξεως, δι ων τα έθνη ευδαιμονούν. (…) ας ορκισθώμεν επί της πλατείας ταύτης, της λαβούσης ήδη το ωραίον της Ομόνοιας όνομα, και ας είπη έκαστος ημών Όρκίζομαι πίστιν εις την πατρίδα και υπακοή εις τας εθνικάς αποφάσεις»

Τις επόμενες μέρες μετά την εκθρόνιση του βασιλιά η ομόνοια περιφέρεται στα άρθρα των εφημερίδων πότε με μικρό και πότε με κεφαλαίο γράμμα. Χαρακτηριστικοί είναι οι τίτλοι τριών άρθρων διαδοχικών φύλλων της εφημερίδας Εθνοφύλαξ: ‘Προτροπές προς ομόνοια’ (16.10.1862), ‘Η τάξις και η ομόνοια’ (18.10.1962), ‘Ομόνοιας ανάγκη έχομεν’ (20.10.1862) (εικόνα 4). Το 1861 η Αθήνα είχε πληθυσμό 41,258 κατοίκους και 4.212 κτισμένες οικοδομές (ΕΤΒΑ 1991) κάποιες λίγες από τις οποίες περιτριγύριζαν και την Ομόνοια (εικόνα 3). Έκτοτε, η ‘μετεπαναστατική’ πλέον πλατεία θα φέρει πάνω της, στο όνομα της ομόνοιας, το απαύγασμα δύο (τουλάχιστον) ανήσυχων πολιτικά δεκαετιών που έμελλε να ολοκληρώσουν την επανάσταση του Σεπτέμβρη του 1843, αναμένοντας τις μέρες που θα ΄ρχονταν· καλύτερες ή χειρότερες.

Εικόνα 4: Φύλλο της εφημερίδας Εθνοφύλαξ: ‘Ομόνοιας ανάγκη έχομεν’ (20.10.1862)

Και ενώ στην Αθήνα η επανάσταση του Οκτώβρη πέτυχε την αναίμακτη καθαίρεση του ονόματος του βασιλιά από την πλατεία, η μετονομασία της πλατείας του Λουδοβίκου του 15^ου (Place Louis XV) στο Παρίσι σε πλατεία της Ομόνοιας (Place de la Concorde), έγινε σταδιακά και στοίχισε στο βασιλικό ζεύγος κάτι περισσότερο από το θρόνο. Μερικούς μόλις μήνες μετά την παύση του βασιλιά και την ίδρυση της Γαλλικής Δημοκρατίας το Σεπτέμβριο του 1792, ο βασιλιάς κρίθηκε ‘ένοχος συνομωσίας εναντίον της δημόσιας ελευθερίας και επιβουλής της εθνικής ασφάλειας’ από τη Συμβατική κυβέρνηση Ορεινών και Γιρονδίνων που ψήφισε την καταδίκη του σε θάνατο. Ο Λουδοβίκος Καπέτος και η Μαρία Αντουανέτα (και όχι μόνο) αποκεφαλίστηκαν το 1793 στη μετονομασμένη πλέον από τη δεύτερη Επανάσταση πλατεία της Επαναστάσεως, που λίγο πριν είχε γκρεμίσει και αντικαταστήσει το άγαλμα του προκατόχου 15^ου με λαιμητόμους [6]. Το όνομα Ομόνοια δίνεται πρώτη φορά στην πλατεία με την παύση του Διευθυντηρίου και την έλευση του Ναπολέοντα και της Υπατείας το 1799 που διεκδικούσε να αφήσει πίσω της ‘οριστικά’ τη βασιλεία και να προχωρήσει στην ψήφιση νέου Συντάγματος [7]. Το 1814 ή το 1818, η πλατεία μετονομάζεται πάλι σε Place Louis XV, το 1826 σε Louis XVI και τελικά σταθεροποιείται σε Place de la Concorde οριστικά το 1830 [8] με την Ιουλιανή επανάσταση που οδήγησε τη Γαλλία σε φιλελεύθερη συνταγματική μοναρχία και το βασιλιά Κάρολο Ι’ σε αποχώρηση.

Εικόνα 5: Η θανάτωση του Λουδοβίκου XVI στην πλατεία της επανάστασης (Πηγή: Bibliotheque Nationale de France)

Αντίστοιχα, η Αθηναϊκή πλατεία Ομόνοιας, αν και το όνομα της δεν παλινδρομεί και παραμένει σταθερό μετά το 1862, βρέθηκε εξίσου στο κέντρο σημειολογικών -και όχι μόνο- εντάσεων, υποθετικών ή πραγματικών. Ο ανδριάντας του βασιλιά, που με ψήφισμα του 1859 προοριζόταν να ανεγερθεί στην πλατεία και πιθανά θα γκρεμιζόταν από το επαναστατικό πλήθος, δεν στήθηκε ποτέ (ΑΙΩΝ 17.10.1862) όμως αυτό δεν εμπόδισε τον Βασ. Γεώργιο Α’ δια χειρός Ziller να σχεδιάσει εκεί, με αφορμή την 50^η επέτειο της επανάστασης του 1821, μία τετράπλευρη στήλη που θα έφερε στη μία της πλευρά χαραγμένη την απόβαση του Όθωνα στην Ελλάδα (Παλιγγενεσία, 26.3.1870), ούτε και αργότερα τον Hoffmann το 1908, στο πλαίσιο ευρύτερης πολεοδομικής πρότασης, να προτείνει για την Ομόνοια έναν οβελίσκο με την προτομή του βασιλιά Γεωργίου στη βάση του (ο oβελίσκος του Λούξορ υπάρχει στην Place de la Concorde στο Παρίσι ήδη εκείνη την περίοδο).

Και επίσης, τα πράγματα ίσως είχαν δρομολογηθεί διαφορετικά αν ο νεαρός Δόσιος είχε πετύχει να δολοφονήσει τη βασίλισσα Αμαλία το 1861 στο ίδιο αυτό πλάτωμα (ΑΘΗΝΑ 15.12.1863) και ίσως η πλατεία τότε είχε πάρει το όνομα της επανάστασης. Ή ακόμη αν το Φλεβάρη του 1863, λίγους μήνες μετά την εκθρόνιση του βασιλιά, οι Έλληνες Ορεινοί και Πεδινοί στο δρόμο για τη Β’ Εθνοσυνέλευση δεν έκλειναν τη στρατιωτική σύρραξη του Φεβρουαρίου με νέο όρκο ομόνοιας στην ίδια πλατεία (τουλάχιστον μέχρι τον Ιούνη). Και αν μετά την ψήφιση του νέου συντάγματος υπό τον Βασιλιά Γεώργιο, το 1864 [9], η νέα κυβέρνηση είχε επαναφέρει τις ονομαστικές τιμές στον κατά πολλούς ‘φιλέλληνα’ Όθωνα… Αν. Τελικά, με ψήφισμα του δήμου το 1884 (ΠΔΣ 266) που επιχειρεί να τακτοποιήσει την ονοματοθεσία των οδών και των πλατειών της Αθήνας, το όνομα της πλατείας Ομόνοιας κατοχυρώνεται και εγγράφως και μαζί με αυτό και όλες οι προηγούμενες μετονομασίες πλατειών και οδών. Διακύβευμα του ίδιου ψηφίσματος, μεταξύ άλλων, είναι και η μετονομασία της επέκτασης της οδού Αθηνάς πέραν της πλατείας Ομονοίας, που μετά την πλήρη διάνοιξη της παρέμενε απλά ως Αθηνάς (π.χ. σχέδιο Masson). Υποψήφια ονόματα εμφανίζονται τότε αυτό του βασιλιά Όθωνα και αυτό της Γ’ Σεπτεμβρίου. Το τελευταίο τελικά θα επικρατήσει, αν και οριακά, με ψήφους 8 προς 7 [10]. Το όνομα του Όθωνα δεν κρίθηκε σκόπιμο να εφάπτεται με την πλατεία που κατοχυρώθηκε και εγγράφως ως Ομόνοιας.

Εικόνα 6: Μετονομασίες και νοηματοδότηση του πολεοδομικού τριγώνου (Πηγή: Φ. Καφαντάρης)

Το 1884 κλείνει λοιπόν, από μία οπτική, ο πρώτος σημειολογικός κύκλος της σχεδιασμένης αν και σχεδόν άκτιστης περιοχής της Ομόνοιας και ανοίγει ένας επόμενος. Περισσότερο δαιδαλώδης και πολυεπίπεδος, αφανής ή φανερός, στερεωμένος στην σύγχρονη τοπιακή πραγματικότητα του κτισμένου και των κινήσεων της πόλης γύρω του, ο χώρος του πολεοδομικού αυτού πυρήνα αναζήτησε την ταυτότητα του στο αποτύπωμα των κατοίκων του καθώς απομακρυνόταν από την πρώτη νοηματοδότησή του. Η πλατεία-Ομόνοιας έγινε κύριο όνομα, διπλό. Έγινε, όπως συχνά διατυπώνεται, η πλατεία ‘όλων’ καθώς σταδιακά μετατράπηκε σε γενική πύλη εισόδου στο κέντρο, στην πρωτεύουσα, στη χώρα. Ατμοκίνητα και ηλεκτρικά βαγόνια ήρθαν και φύγαν, απέκτησε κοντά της σταθμό τρένου υπόγειο ασκεπή και μετά υπόγειο στεγασμένο, αποτέλεσε απόληξη του λιμανιού και του σιδηροδρομικού δικτύου της πόλης, είχε γύρω της ΚΤΕΛ, λεωφορεία και κάποτε τραμ. Έγινε περιοχή αναψυχής, πολυσύχναστων καφενείων και διασκεδάσεων και ενίοτε εμπορίου, πυρήνας φιλοξενίας στα ξενοδοχεία που την περιέβαλαν για περισσότερο από ένα αιώνα και πεδίο κάθε τύπου συναντήσεων, κοινωνικών, πολιτικών, με τα κτίρια γύρω της υπερπλήρη. Στάθηκε χώρος αιματηρών συμπλοκών, καταστολής, ελέγχου, πεδίο διαδηλώσεων και πανηγυρισμών· ακόμα είναι. Βρέθηκε σε ποιήματα, σε νουάρ και έγινε πλατώ για ταινίες με νέον φόντο ή χωρίς. Η πλατεία Ομόνοιας μετατράπηκε γρήγορα σε συνώνυμο της Αθήνας στο κέντρο, και εκεί, καθώς οι λέξεις βρέθηκαν γαντζωμένες στις ροές του πλήθους πάνω της προτάσσοντας τη συμπαρουσία ατόμων στον ανοιχτό δημόσιο χώρο, αυτή έμεινε περίεργα σιωπηλή και συχνά επιλεκτικά αφιλόξενη· πεδίο κάθε τύπου φυγόκεντρων κινήσεων. Τα λεξικά ξαναγράφτηκαν.

[1] Dickens Ch., (1859 ) Ιστορία δύο πόλεων, μτφρ. Αγαπητού Α., Τράπαλη Β., (1989), Εξάντας:Αθήνα

[2] Το δυτικό τμήμα της πλατείας, που στις μέρες μας ονομάζεται πλατεία Συντάγματος ονομαζόταν για χρόνια ‘κήπος των Μουσών’. Το όνομα πλατεία Συντάγματος αναφερόταν στο ανατολικό κομμάτι της (ενδ. βλ. Γεωργιάδη Αθ. Σ., 1923 – Β’ έκδοση, Σχέδιο Αθηνών, Δ.Σ. Αθηναίων)

[3] Σχ. με την περίοδο αυτή και τους πολιτικούς πρωταγωνιστές βλ. ΙτΕΕ, Τόμος ΙΓ, κεφ. : Το Ελληνικό κράτος από το 1862 έως το 1881, 218- 253.

[4] Το σχέδιο αυτό γενικότερα σημειώνεται με ημερομηνία 1860 [π.χ. Μπίρης, Κ. Η. (1966), Αι Αθήναι, (5^η 2005, σ.112)]. Από την έως τώρα έρευνά μας καταλήγουμε ημερομηνία κυκλοφορίας του σχεδίου είναι το 1863 σύμφωνα με την ετήσια έκδοση του Royal Institute of British Architects/ RIBA το 1864 (Papers – Session 1863-1864, London: RIBA, σ.25) με τη σημείωση ως ‘ο πιο πρόσφατος χάρτης της Αθήνας από φρέσκια (sic) τοπογραφική αποτύπωση’. Ο Εμμανουήλ Καλλέργης είναι υιός του Δημητρίου Καλλέργη πρωτεργάτη της επανάστασης του 1843 και τότε πρέσβη στη Γαλλία. Η σχέση αυτή ίσως αφήνει χώρο και για άλλες υποθέσεις κατά περίπτωση.

[5] Η εφημερίδα ΑΙΩΝ στις 5.9.1851 αποκαλεί διστακτικά για πρώτη φορά την πλατεία μπροστά από τα ανάκτορα ως ‘την λεγόμενη του Συντάγματος πλατεία’. Σε προηγούμενα φύλλα αναφέρεται ως ‘πλατεία των Ανακτόρων’. Σε αυτό υποθέτουμε τη σταδιακή καθιέρωση και αποδοχή του νέου ονόματος.

[6] Σχ. με τη Γαλλική Επανάσταση και την ίδρυση της Γαλλικής Δημοκρατίας ειδικότερα βλ. Lefebvre, G. (2003 Βιβλία 3-5)

[7] Η ναπολεόντια Μηνύτορα της 24^ης Μπρυμαίρ (14.11.1799) αναφέρει: ‘Η Γαλλία θέλει κάτι το μεγάλο και το διαρκές. Η αστάθεια την οδήγησε στο χαμό· αυτό που ζητά είναι η σταθερότητα. Δεν επιθυμεί τη βασιλεία· αυτή έχει προγραφεί’. Lefebvre, G. (2003, 596).

[8] Σχετικά με τις μετονομασίες της Place de la Concorde βλ. Pugin, A. & Heath, C. (1831, 9) και στο Baedecker, K., (1878, 154-155).

[9] Σχ. βλ. ΙτΕΕ, Τόμος ΙΓ’, σ. 224. Ο Κυριακίδης, στην Ιστορία του, ανακεφαλαιώνοντας τα γεγονότα της περιόδου αυτής σχολιάζει ως ‘παιδαριώδεις’ τις μιμητικές αυτές τάσεις προς την Γαλλική επανάσταση σημειώνοντας πρόσθετα και εμφατικά το προφανές ονοματολογικό δάνειο των δύο πολιτικών φατριών· Ορεινών και Πεδινών. Κυριακίδης, Ε.Κ. (1892, 221). Πεδιάδα ή Βάλτο αποκαλούσαν οι ορεινοί τους βουλευτές της Συμβατικής που αρνούνταν να στρατεύονται σε ένα κόμμα. Lefebvre, G. (2003, 858).

[10] Δήμος Αθηναίων, Ιστορικό Αρχείο Δήμου ΑΘηναίων, Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου, Συνεδρίαση 29η/17-01-1884, υπ. αρ. 266 Πράξη Δημοτικού Συμβουλίου.

Αναφορά λήμματος

Καφαντάρης, Φ. (2015) Πλατεία Ομόνοιας: από τον χώρο στις λέξεις, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/ομόνοια-concorde/ , DOI: 10.17902/20971.19

Αναφορά Άτλαντα

Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9

Βιβλιογραφία

Lefebvre G (2003) Η Γαλλική Επανάσταση. Μαρκέτος Σ (επιμ.), Αθήνα: ΜΙΕΤ.
Γιακουμής Χ και Ανδρέου Τ (2014) Μεταμορφώσεις των Αθηνών: Φωτογραφικό Οδοιπορικό από τον 19ο στον 20ο αιώνα. Καραστάση Α (επιμ.), Αθήνα: Kallimages.
ΕΤΒΑ (1991) Στατιστική της Ελλάδος, πληθυσμός του έτους 1861. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ.
Κορρές Μ (2010) Οι πρώτοι Χάρτες της πόλεως των Αθηνών. Κορρές Μ (επιμ.), Αθήνα: Μέλισσα.
Κυριακίδης Ε (1892) Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού, Τόμος Δεύτερος. Αθήνα: Ιγγλέσης.
Μπίρης Κ (1966) Aι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα. Αθήνα: Έκδοσις του Καθιδρύματος Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών.
Συλλογικό Έργο (1977) Νεώτερος Ελληνισμός 1833-1881. Στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
Aldenhoven F (1837) Plan topographique d’Athènes et de ses environs. Lithographie royale.
Fauvel L-F-S (1870) Plan d’Athènes. Bibliothèque nationale de France, département Cartes et plans, GE D-17297.
Kalergis E (1870) Athènes et ses Environs:Plan topographique d’Athènes et de ses environs. Paris: Imprimerie Lemercier.
Pugin A and Heath C (1831) Paris and it’s Environs. London: Jennings and Chaplin.

Χάρτες

Aldenhoven F. (1837), Plan topographique d’Athènes et de ses environs [Αρχείο: Harvard Maps Collection, 011373901]
Les Officiers du Corps d’ Etat-Major, (1852) Carte de la Grece: Plan d’Athènes, Paris [Αρχείο: ΔΗ.Κ.Ι. και Ε.Κ.Τ.]
Kalergis Ε. (1860), Athènes et ses Environs: Τοπογραφικόν Σχέδιον των Αθηνών και των πέριξ [Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αρχείο Χαρτών: Αρ. Εισ. 10627, ΑΤΤ/26]
Fauvel L. F. S. (1870), Plan d’Athènes [Αρχείο: Bibliothèque nationale de France, GE D-17297]
Κλεάνθης Στ. και Scahubert E. (1831-1832), τοπογραφικό σχέδιο της Αθήνας [Αρχείο: 1η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων] όπως δημ. στο Κορρές Μ. (2010), Οι πρώτοι Χάρτες της πόλεως των Αθηνών, Μέλισσα: Αθήνα.