Πειραιάς 1951-2011: Δημογραφική στασιμότητα σε μια μητρόπολη με έντονες πληθυσμιακές διακυμάνσεις

Η διαφορά στην πληθυσμιακή ανάπτυξη μεταξύ των δύο κεντρικών Δήμων μοιάζει να έγκειται στο ότι το κέντρο της Αθήνας συντονίστηκε με τη ραγδαία ανάπτυξη της πόλης κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960, στην οποία και συνέβαλε σημαντικά, σε αντίθεση με το Δήμο Πειραιώς που μέσα σε 60 χρόνια διατήρησε περίπου τον ίδιο αριθμό κατοίκων και χωρίς ιδιαίτερες διακυμάνσεις στην πορεία. Η διαφορά αυτή αντικατοπτρίζεται καθαρά στη δυναμική της οικοδόμησης στα δύο κέντρα: το κέντρο της Αθήνας οικοδομήθηκε μαζικά κατά την περίοδο 1946-1970 με τη διαδικασία της αντιπαροχής ως τόπος συγκέντρωσης του σύγχρονου τρόπου κατοικίας για τα μεσαία και υψηλά κοινωνικά στρώματα της εποχής. Εκείνο του Πειραιά ακολούθησε τη σχετική πορεία μια δεκαετία αργότερα, όταν είχαν ήδη αρχίσει να φαίνονται τα αρνητικά παρεπόμενα της οικιστικής ανάπτυξης με αυτόν τον τρόπο, ενώ τα μεσαία και υψηλότερα κοινωνικά στρώματα άρχιζαν να προτιμούν μαζικά την κατοικία στα βόρεια και τα νότια προάστια. Στο γράφημα 4 φαίνεται καθαρά η χρονική αυτή κρίσιμη ‘υστέρηση’ του Πειραιά στη διαδικασία οικοδόμησης νέων κατοικιών.

Γράφημα 4: Ποσοστό κατοίκων σε κτήρια κατοικίας ανάλογα με την περίοδο κατασκευής στους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς (2011)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού 2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Αν η περιορισμένη αύξηση του πληθυσμού του Πειραιά κατά τις δεκαετίες δυναμικής ανάπτυξης της πόλης οφείλονται ως ένα βαθμό στους παραπάνω παράγοντες, η περιορισμένη συρρίκνωσή του από το 1970 και μετά θα πρέπει ενδεχομένως να αποδοθεί στους τοπικούς κλάδους απασχόλησης που χωροθετούνται σχεδόν αποκλειστικά στον Πειραιά και στο γεγονός ότι η μετακίνηση στα προάστια είναι δυσκολότερη σε σύγκριση με εκείνη των Αθηναίων. Η ευρύτερη περιοχή του Πειραιά ουσιαστικά δεν διαθέτει προάστια επιθυμητά για κατοικία από τα υψηλά και μεσαία στρώματά του, ενώ τα βόρεια και νότια προάστια, όπως και η ανατολική Αττική βρίσκονται σε απόσταση αρκετά αποτρεπτική για καθημερινή μετακίνηση.

Ενδεικτικά, η καθημερινή μετακίνηση για εργασία προς τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς, από προάστια που κατατάσσονται σε υψηλές θέσεις όσον αφορά τις αντικειμενικές αξίες ακινήτων, [2] παρουσίαζε την ακόλουθη εικόνα το 2001: 38.651 προς την Αθήνα και 4.806 προς τον Πειραιά (σχεδόν διπλάσια εισροή στην Αθήνα, λαμβάντας υπόψη τον πληθυσμό των δύο Δήμων). Ακριβέστερη σύγκριση, ωστόσο, παρουσιάζεται στο γράφημα 5, όπου καταγράφεται σαφώς η συγκριτική δυσκολία μετακίνησης από τα πιο απομακρυσμένα βόρεια προάστια προς τον Πειραιά.

Γράφημα 5: Αριθμός ατόμων που μετακινούνται καθημερινά για εργασία προς τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς ανά 1.000 κατοίκους και ανά Δήμο προέλευσης (2001)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού 2001 (https://panorama.statistics.gr/)

Ένα τελευταίο χαρακτηριστικό που συνδέεται με τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή σταθερότητα / στασιμότητα του Πειραιά σε σχέση με τον κεντρικό Δήμο της Αθήνας αφορά την εισροή μεταναστευτικού πληθυσμού κατά τη δεκαετία του 1990. Η κάμψη του πληθυσμού στο Δήμο Αθηναίων την περίοδο 1991-2001(-2%) παρουσιάστηκε παρά τη μεγάλη εισροή μεταναστών από την Ανατολική ευρώπη και από αναπτυσσόμενες χώρες εκτός Ευρώπης, το ποσοστό των οποίων το 2001 είχε φθάσει το 16,2% του πληθυσμού του Δήμου. Αντίθετα, ο Δήμος Πειραιώς παρουσίασε αύξηση 5,3% κατά την ίδια περίοδο, η οποία μάλιστα στηρίχθηκε πολύ λιγότερο στη μεταναστευτική παρουσία (8,4% του πληθυσμού του το 2001). Ανάλογη υπήρξε η εξέλιξη και κατά τη δεκαετία του 2000. Το 2011, ο μεταναστευτικός πληθυσμός (εξαιρουμένων πάντα των υπηκόων χωρών με υψηλό επίπεδο ανάπτυξης) είχε φθάσει σε 20,8% για το Δήμο Αθηναίων και 9,4% για το Δήμο Πειραιώς.

Είναι προφανές ότι αυτό που εμφανίζεται ως στασιμότητα ή και κάμψη στην πληθυσμιακή ανάπτυξη του Πειραιά κατά τις τελευταίες δεκαετίες είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που δεν μπορεί να εξετασθεί απομονωμένο από τις εξελίξεις στο σύνολο της πόλης. Είναι, επίσης, προφανές ότι και η όποια ανάπτυξη πολιτικών με στόχο ένα νέο δυναμισμό –δημογραφικό και ευρύτερο– δεν μπορεί να στηριχθεί σε μονοδιάστατες υποθέσεις και αναλύσεις.

Χάρτης 1: Μεταβολή (%) του μόνιμου πληθυσμού μεταξύ 1991 και 2011 στους δήμους της περιφέρειας Αττικής

[1] Προηγούμενη μορφή αυτού του κειμένου δημοσιεύθηκε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού ‘Π’ (Πειραιάς), Μάρτιος, 2011, σ. 7-9.

[2] Καταγράφηκαν ενδεικτικά, με βάση τα δεδομένα της Απογραφής Πληθυσμού του 2001 οι μετακινήσεις προς τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς από κατοίκους των Δήμων Κηφισιάς, Ψυχικού, Φιλοθέης, Εκάλης, Αγίας Παρασκευής, Χαλανδρίου, Αμαρουσίου, Γλυφάδας, Βούλας και Βουλιαγμένης.