Η πολιορκούμενη πόλη: Πολεμική αστικότητα στη σύγχρονη Αθήνα
Κανδύλης Γιώργος|Ντάλιου Σοφία|Σαγιά Αλεξάνδρα
Εθνοτικές Ομάδες, Πολιτική
2015 | Δεκ
Τα τελευταία χρόνια η μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας αντιμετωπίζεται με κυμαινόμενη ένταση ως θύμα ποικίλων απειλών για την ασφάλεια των κατοίκων της, της περιουσίας τους, των επιχειρήσεων, των δημοσίων κτηρίων και των κοινόχρηστων χώρων. Δεν πρόκειται για μία νέα αγωνία, εφόσον κύματα ηθικών πανικών απέναντι σε διάφορες στοχοποιούμενες κοινωνικές ομάδες μπορούν να αναζητηθούν σε βάθος αρκετών δεκαετιών. Ωστόσο, μία πιο συγκροτημένη εμφάνιση του δόγματος ασφάλειας στην Αθήνα, υπό την έννοια μιας μόνιμης κατάστασης πολιορκίας, έρχεται κοντά στο 2000, όταν η Ελλάδα προετοιμάζεται για τους Ολυμπιακούς Αγώνες ψηφίζοντας «τρομονόμους», εξαρθρώνοντας «τρομοκρατικές οργανώσεις», εκτοπίζοντας ανεπιθύμητους από το κέντρο της πρωτεύουσας, εγκαθιστώντας τεχνολογίες επιτήρησης, δοκιμάζοντας ζώνες περιορισμού της κυκλοφορίας.
Η κυρίαρχη αφήγηση της ασφαλούς πόλης συγκροτείται, ανεξάρτητα από τα «πραγματικά μεγέθη» της παραβατικότητας και της εγκληματικότητας, ως μία συνολική κρίση ασφάλειας στην πόλη, η οποία τείνει να αποτελέσει την αυτονόητη χωρική αντανάκλαση της «κρίσης» της ελληνικής κοινωνίας. Σε ρητορικές πολιτικών, δημοσιογράφων, διοικητικών παραγόντων και αναλυτών, το ιδεολόγημα της κρίσης επέτρεψε την αναβίβαση της αποκατάστασης της ασφάλειας σε ένα είδος πολέμου που ήδη διεξάγεται στο έδαφος της πόλης (Graham 2010). Ίσως πουθενά αυτό δεν συνοψίζεται καλύτερα από όσο στην έκκληση του πρώην πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά, λίγους μήνες πριν αναλάβει την πρωθυπουργία το 2012, ότι «πρέπει να ανακαταλάβουμε τις πόλεις μας». Οι θεαματικές επιχειρήσεις αστυνόμευσης, ο εντοπισμός εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών, ο εκτοπισμός και η απομόνωσή τους, οι πολεμικές προετοιμασίες, η ιδιωτικοποίηση και η διάχυση της ανασφάλειας είναι ορισμένες από τις στιγμές αυτού του πολέμου.
Θεαματική αστυνόμευση
H κλιμάκωση της αστυνομικής βίας κατά διαδηλωτών δεν συνδέεται απαραίτητα με την ίδια την ένταση και τη μαχητικότητα των διαδηλώσεων. Αντίθετα, το διακύβευμα φαίνεται να είναι η εμπέδωση της δυνατότητας καταστολής, μέσω της αναβάθμισης της επιχειρησιακής ικανότητας των οργάνων της ΕΛΑΣ: λειτουργία νέων μηχανοκίνητων τμημάτων, αξιοποίηση δυσανάλογα πολυπληθών αστυνομικών μονάδων, εφαρμογή μεθόδων φυσικού αποκλεισμού των διαδηλωτών, διεξαγωγή προληπτικών προσαγωγών, δράση αστυνομικών με πολιτικά, στοχοποίηση συγκεκριμένων μερίδων διαδηλωτών, εκκενώσεις κατειλημμένων κτηρίων (εικόνα 1).
Εικόνα 1: Πλατεία Συντάγματος, 29/6/2011
Πηγή: www.youtube.com/watch?v=S20_JuaX8gg)
Πρόκειται για αυτό που θα λέγαμε μοντέλο θεαματικής αστυνόμευσης, υπό την έννοια της συστηματικής προβολής εκ μέρους της ΕΛ.ΑΣ των διαθέσιμων μέσων άσκησης βίας (και ενίοτε των αποτελεσμάτων της εφαρμογής τους), που φαίνεται να επιδιώκει την εκ των προτέρων αποθάρρυνση των διαδηλωτών. Οριακή, αλλά ενδεικτική, περίπτωση τέτοιας «θεαματοποίησης» είναι εκείνη του αστυνομικού αποκλεισμού του κέντρου της Αθήνας κατά την επίσκεψη του γερμανού Υπουργού Εξωτερικών το καλοκαίρι του 2013, όταν η απαγόρευση συγκεντρώσεων εφαρμόστηκε με περικύκλωση της απαγορευμένης ζώνης σε μεγάλη έκταση γύρω από τη Βουλή από σώματα αστυνομικών των ΜΑΤ και πλήθος οχημάτων, ακόμα και σε περιοχές όπου καμία συγκέντρωση δεν είχε προγραμματιστεί (Χάρτης 1). Αυτό που παρεμποδίστηκε επί της ουσίας ήταν η καθημερινή ζωή του κέντρου της πόλης, καθώς ντόπιοι και τουρίστες μπορούσαν να διέλθουν μόνο περνώντας ανάμεσα από πάνοπλα σώματα και εξεταστικά βλέμματα φρουρών (Xάρτες 1-4).
Σε κάποιο βαθμό, μια παρόμοια σχέση μεταξύ αγοράς και ανακτόρων διαγράφεται καθημερινά στους δρόμους του κέντρου της Αθήνας, καθώς η θεματική αστυνόμευση κανονικοποιείται και διευρύνεται με την περιοδική στάθμευση και κίνηση διμοιριών των ΜΑΤ και των ΔΕΛΤΑ σε διάφορα σημεία ενδιαφέροντος σε όλη τη διάρκεια του εικοσιτετραώρου (Χάρτες 2-4). Είναι προφανές ότι το θέαμα της μόνιμης παρουσίας αστυνομικών εξοπλισμένων με αυτόματα όπλα, κράνη, δακρυγόνα κλπ δεν αποθαρρύνει με τον ίδιο τρόπο τις διαφορετικές ομάδες των περαστικών, εγκαθιστώντας ποικίλες απροσδόκητες ανισότητες σε σχέση με τη δυνατότητα μετακίνησης στην πόληως προς την ηλικία, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την καταγωγή, την τάξη, την οικονομική κατάσταση κλπ.
Τα λευκά αιμοσφαίρια του σώματος της πόλης
Τον Αύγουστο του 2012 η ΕΛ.ΑΣ, ξεκίνησε μια επιχείρηση μαζικών προσαγωγών μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας, υπό την οξύμωρη ονομασία «Ξένιος Δίας». Ήταν η πρώτη φορά που τέτοιου είδους επιχείρηση απέκτησε κωδική ονομασία άλλη από την «επιχείρηση-σκούπα» (δημοφιλή ήδη από τη δεκαετία του ’90 και τις απελάσεις των πρώτων Αλβανών μεταναστών). Όπως φάνηκε στη συνέχεια, η ονομασία επιδίωκε να προβάλει τον εκτοπισμό των μεταναστών ως διαρκές υπόδειγμα μεταναστευτικής πολιτικής, πρώτα στο πλαίσιο εντυπωσιακών ενεργειών (π.χ. αποκλεισμός του Σταθμού Λαρίσης) και έπειτα στο πλαίσιο μιας επαναλαμβανόμενης ρουτίνας, με πρακτικές που ποικίλλουν ανάμεσα στην τυπικότητα της μη βίαιης προσαγωγής και στη συγκέντρωση μεγάλου αριθμού μεταναστών που υποχρεώνονται να παραμείνουν όρθιοι για πολλή ώρα ή να μετακινηθούν υπακούοντας σε στρατιωτικού τύπου παραγγέλματα. Η αρχική τηλεοπτική δημοσιότητα ακολουθήθηκε από τυπικά ημερήσια δελτία τύπου της ΕΛ.ΑΣ. Συνέχεια του «Ξένιου Δία» αποτέλεσε, από το καλοκαίρι του 2014, η επιχείρηση «Θησέας» (εικόνα 2).
Εικόνα 2: Επιχείρηση «Ξένιος Ζευς», οδός Μενάνδρου
Πηγή: www.youtube.com/user/EllinikiAstynomia.
Είχε προηγηθεί των εκλογών του Μαΐου του 2012, έπειτα από εκατοντάδες προσαγωγές και υποχρεωτικές ιατρικές εξετάσεις, η σύλληψη τριάντα δύο οροθετικών γυναικών και η δημόσια διαπόμπευσή τους με τη δημοσίευση από την ΕΛ.ΑΣ. των φωτογραφιών τους στο διαδίκτυο, για την «προστασία της δημόσιας υγείας», καθώς «το AIDS μεταδίδεται από την παράνομη μετανάστρια στον Έλληνα πελάτη, στην ελληνική οικογένεια» (δηλώσεις Υπουργού Υγείας, 16/1/2011). Λιγότερης προβολής έτυχε η λεγόμενη επιχείρηση «Θέτις» (Μάρτιος 2013), με την οποία εκατοντάδες χρήστες ναρκωτικών μεταφέρθηκαν από το κέντρο της Αθήνας στις εγκαταστάσεις της ΕΛΑΣ στην Αμυγδαλέζα, όπου υποχρεώθηκαν σε ιατρικές εξετάσεις.
Πέρα από τον στόχο της προσωρινής ή μόνιμης εκκαθάρισης περιοχών της πόλης, κοινό στοιχείο αυτών των επιχειρήσεων είναι η ιατρικοποίηση της ασφάλειας. Από κοινού με προσωπικό κρατικών ιατρικών υπηρεσιών (ΚΕΕΛΠΝΟ, ΕΚΕΠΥ), οι αστυνομικές δυνάμεις ανακαλύπτουν υπόπτους μολυσματικότητας, ξεχωρίζουν ανάμεσά τους τους μιαρούς και τους απομονώσουν από το υγιές σώμα της πόλης.
Καραντίνα: τα κέντρα κράτησης
Πουθενά η απομόνωση δεν εφαρμόζεται συστηματικότερα από ό,τι για τους μετανάστες χωρίς χαρτιά, τους οποίους βαρύνει, μαζί με τη μολυσματικότητα, και η κατηγορία της εισβολής. Από τον Απρίλιο του 2012 η λειτουργία νέων κέντρων κράτησης στις παρυφές της Αθήνας (Αμυγδαλέζα Αχαρνών, Κόρινθος) καθώς και σε παραμεθόριες ή άλλες περιοχές της χώρας προβλήθηκε ως η οριστική λύση στο πρόβλημα. Στη μορφή των στρατοπέδων συγκέντρωσης (χρήση παλιών στρατιωτικών εγκαταστάσεων, παράθεση οικίσκων σε ορθοκανονική διάταξη, ελλείψεις ακόμα και στοιχειωδών παροχών) βρίσκουμε μια αντιστροφή του θεάματος της ασφάλειας, καθώς η πρότερη έκθεση της απειλής ακολουθείται από την εξαφάνισή της, σε περιοχές και χώρους αδιαπέραστους από τα καθημερινά βλέμματα. Αν και οι διαδοχικές εκθέσεις διεθνών οργανισμών και μη-κυβερνητικών οργανώσεων σχετικά με τις απάνθρωπες συνθήκες εγκλεισμού (Cheliotis 2013) καταφέρνουν να αμφισβητήσουν αυτή την εξαφάνιση, ο εγκλεισμός άγνωστου αριθμού μεταναστών σε πλήθος κρατητηρίων αστυνομικών τμημάτων επισημαίνει την ύπαρξη διάσπαρτων σκιωδών χώρων εγκλεισμού, σχεδόν σε κάθε περιοχή κατοικίας του αστικού ιστού (εικόνα 3).
Εικόνα 3: Κέντρο κράτησης Αμυγδαλέζας
Πηγή: entefktirio.blogspot.gr
Ιδιωτική οικονομία της ασφάλειας: η προστιθέμενη αξία στην οχύρωση
Τα διαθέσιμα στοιχεία φανερώνουν μία εντυπωσιακή μεγέθυνση των ιδιωτικών υπηρεσιών ασφάλειας. Μπορεί ο αριθμός των κατώτερων αστυνομικών που υπηρετούν στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αττικής να αυξήθηκε σημαντικά μεταξύ 2001 και 2011 (από 16.400 σε περίπου 26.000, στοιχεία από το «Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2001» του ΕΚΚΕ και επεξεργασία δείγματος 10% του υλικού της απογραφής του 2011), αλλά στο ίδιο διάστημα το σύνολο των εργαζόμενων στις επιχειρήσεις των κλάδων παροχής ιδιωτικής προστασίας υπερδιπλασιάστηκε (από 5.300 σε 12.360 άτομα, κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας Ν80.1, Ν80.2). Ο δείκτης κύκλου εργασιών για τις επιχειρήσεις security, με έτος βάσης το 2005 (=100), διαμορφώθηκε το πρώτο τρίμηνο του 2014 σε 137,1, έχοντας καταγράψει πολύ υψηλές τιμές τα χρόνια που μεσολάβησαν και κατέχοντας εξέχουσα θέση ανάμεσα στους άλλους κλάδους υπηρεσιών.
Οι υπηρεσίες των εταιρειών security συγκροτούν ένα πλέγμα εξατομικευμένης ασφάλειας που καλύπτει τις ιδιωτικές ανάγκες προσώπων, σπιτιών, καταστημάτων, γραφείων. Ταυτόχρονα, το ίδιο πλέγμα εξαπλώνεται στον δημόσιο χώρο, όχι μόνο με τις περιπολίες μεταξύ ιδιωτικών κατοικιών και τη φύλαξη δημοσίων κτηρίων από ιδιωτικούς φρουρούς, αλλά και με την επέκταση της ευθύνης στον εξωτερικό χώρο των φυλασσόμενων κτηρίων, στα δίκτυα συγκοινωνιών, σε πανεπιστημιακούς χώρους ή ακόμα και με τη φύλαξη ολόκληρων αστικών περιοχών [1] (εικόνα 4)
Εικόνα 4: Αίθουσα μόνιτορ ιδιωτικής εταιρείας security
Πηγή: www.facebook.com/Taurushellas
Η ανασφάλεια και το κοινό της
Η ζήτηση των υπηρεσιών ιδιωτικοποιημένης ασφάλειας αποτυπώνεται στις λογής πινακίδες αποτροπής και απαγόρευσης που πυκνώνουν στους δρόμους της Αθήνας, σε εισόδους πολυκατοικιών, πυλωτές, βιτρίνες καταστημάτων, περίβολους αυλών. Τα αναγραφόμενα μηνύματα, που ποικίλλουν από την απλή προειδοποίηση μέχρι την απειλή αντιποίνων, συνθέτουν, από κοινού με τις περιφράξεις, τις θωρακισμένες πόρτες, τις κάμερες παρακολούθησης κλπ, τον χώρο της καθημερινής ανασφάλειας και συνοψίζουν το διαρκώς ανικανοποίητο αίτημα για περισσότερη προστασία. Ένα αίτημα που εκφράζει την ανάγκη της ιδιωτικής οχύρωσης, αλλά και τη συρρίκνωση του κοινόχρηστου χώρου σε ένα άθροισμα υπερασπίσιμων θυρών και διαδρόμων. Οι ιδιωτικές αγωνίες που συναντιούνται σε αυτού του είδος το κοινό (Εμμανουηλίδης & Κουκουτσάκη 2013), στρώνουν το έδαφος για την εμφάνιση της βίας εκείνης που επιδιώκει την εκδίωξη (κάποτε και την εξολόθρευση) όλων όσων έχουν από πριν χαρακτηριστεί ως μιάσματα (γράφημα 1).
Γράφημα 1: Μηνύματα ασφάλειας στα ισόγεια κτιρίων σε τυχαίους δρόμους της Αθήνας
Πηγή: επιτόπια παρατήρηση
[1] Σε ιστότοπο εταιρείας security διαβάζουμε: “Από αρχές Δεκεμβρίου έχει ξεκινήσει η υπηρεσία “Ο Φρουρός της Γειτονιάς” στη Βόρεια περιοχή του Δήμου Χαλανδρίου και στο Δήμο Γλυφάδας. Η [επωνυμία εταιρείας], φέρνοντας πρώτη στην Ελλάδα μία πραγματικά ξεχωριστή υπηρεσία, δημιούργησε ένα δίκτυο ειδικών φρουρών που περιπολούν καθημερινά για την ασφάλεια του κόσμου και των καταστημάτων».
Αναφορά λήμματος
Κανδύλης, Γ., Ντάλιου, Σ., Σαγιά, Α. (2015) Η πολιορκούμενη πόλη: Πολεμική αστικότητα στη σύγχρονη Αθήνα, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/πολιορκούμενη-πόλη/ , DOI: 10.17902/20971.45
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Εμμανουηλίδης Μ και Κουκουτσάκη Α (2013) Χρυσή Αυγή και Στρατηγικές Διαχείρισης της Κρίσης. Αθήνα: Futura.
- Cheliotis LK (2013) Behind the veil of philoxenia: The politics of immigration detention in Greece. European Journal of Criminology, Sage Publications 10(6): 725–745.
- Graham S (2010) Cities under siege: The new military urbanism. 1st ed. London, New York: Verso Books.
- Xenakis S and Cheliotis LK (2013) Spaces of contestation: Challenges, actors and expertise in the management of urban security in Greece. European Journal of Criminology, Sage Publications 10(3): 297–313.
