2015 | Δεκ
Από το τέλος ήδη του 2009 το νέο Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής (YΠEKA) με τις υπηρεσίες και εποπτευόμενους Οργανισμούς του, εκπόνησε εντατικά ένα πρώτο, συνεκτικό πλαίσιο για την προσέγγιση και αντιμετώπιση κρίσιμων θεμάτων σε κλίμακα πόλης και μητροπολιτικής περιοχής. Πρόκειται για το «Πρόγραμμα ΑΘΗΝΑ-ATTIKH 2014», το οποίο εκδόθηκε σε τεύχος (φωτογραφία 1) και παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2010. Ο τίτλος δεν αποτελούσε ορόσημο ολοκλήρωσης, αλλά συμβολισμό για μια ευκαιρία που χάθηκε σε επίπεδο πόλης: μια 10ετία μετά τους Ολυμπιακούς αγώνες, ήταν αναγκαία η χωροταξική, αναπτυξιακή και περιβαλλοντική αλλαγή που δεν αποτολμήθηκε μετά το πέρας τους.
Φωτογραφία 1: Εξώφυλλο τεύχους ΥΠΕΚΑ «ΑΘΗΝΑ-ΑΤΤΙΚΗ 2014»
Στο Πρόγραμμα αποτυπώθηκε η συνάντηση οραμάτων και πλέγματος προβλεπόμενων στρατηγικών δράσεων για την Αθήνα και την Αττική. Σημαντικά έργα εντάχθηκαν σε αυτό: η παρέμβαση στο Κέντρο με άξονα την οδό Πανεπιστημίου ως κύρια στρατηγική αποφόρτισής του από το αυτοκίνητο και επανα-προγραμματισμού του, η -με αδικαιολόγητη καθυστέρηση στην προώθηση των διαδικασιών- δημιουργία του Μητροπολιτικού Πάρκου στον Φαληρικό Όρμο και η ανάπλαση της Λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας (φωτογραφία 2) που ολοκληρώνει τον μεγάλο αρχαιολογικό περίπατο.
Φωτογραφία 2: Ανάπλαση Λεωφ. Βασιλίσσης Όλγας
Στην αρχή της κρίσης, αναζητήθηκε η προσαρμογή της πόλης σε έναν κόσμο που αλλάζει, ενώ ο ρόλος και παραδοχές του σχεδιασμού διατυπώθηκαν λαμβάνοντας υπόψη νέου τύπου συνέργειες και διαδικασίες. Στόχοι ήταν η ανάπτυξη με παραγωγική και οικολογική ισορροπία, η προαγωγή συνείδησης σχετικά με το πώς κινούμαστε και αντιλαμβανόμαστε την πόλη, η ανάταξη του υποβαθμισμένου δομημένου περιβάλλοντος, η αναζήτηση της εικόνας της μητρόπολης με σύγχρονους όρους και διατήρηση του φυσικού και πολιτιστικού της πλούτου. Η δομή της εργασίας παραθέτει τις προτεραιότητες, τη μεθοδολογία, τους μηχανισμούς και αποκαλύπτει τις προθέσεις του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας-Αττικής.
Η διάρθρωση των τεσσάρων κεφαλαίων της φανερώνει μια νέα λογική που διέπει το εγχείρημα. Στο 1ο κεφάλαιο Βελτίωση της Λειτουργίας και της Εικόνας της Πόλης καταγράφονται εμβληματικά αλλά και μικρά έργα, πολλά από τα οποία δρομολογήθηκαν. Πολλά θέματα, όπως η διερεύνηση αναβάθμισης της Οδού Πειραιώς, εντάχθηκαν σε ευρύ ερευνητικό έργο που ανατέθηκε στο ΕΜΠ και απετέλεσε επίσης τη βάση για τον διαγωνισμό της παρέμβασης με άξονα την οδό Πανεπιστημίου. Στο ερευνητικό πρόγραμμα αναλύεται και ο δυναμικός συσχετισμός του δίπολου των κέντρων Αθήνας-Πειραιά, ο οποίος μπορεί να αποτελέσει κορμό της μητρόπολης και να λειτουργήσει κατά της διάχυσής της. Μετά από χρόνια το ίδιο το Υπουργείο εκπόνησε διά της ΔΕΕΑΠ μελέτες, όπως για τις πλατείες Αγ. Παντελεήμονα-οδό Αγορακρίτου (φωτογραφία 3), Αττικής και Αγ. Νικολάου και ολοκλήρωσε την προκαταρκτική Μελέτη Ανάπλασης Καισαριανής στην περιοχή Προσφυγικών Πολυκατοικιών. Στο ίδιο κεφάλαιο περιλαμβάνεται η αναβάθμιση ή ανασυγκρότηση περιοχών της πόλης μέσα από νέα μοντέλα προσέγγισης, και σε αυτό το πνεύμα εντάχθηκε πιλοτική μελέτη που εκπονήθηκε από την ομάδα SARCHA για την περιοχή Γεράνι του υποβαθμισμένου Κέντρου. Καταγράφονται, επίσης, οι μεγάλες μητροπολιτικές παρεμβάσεις ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου, του Ελληνικού με έμφαση στη δημιουργία Μητροπολιτικού Πάρκου, της Λιμενοβιομηχανικής Ζώνης Δραπετσώνας-Κερατσινίου, του Ελαιώνα, των Μητροπολιτικών Πάρκων Γουδή και «Α. Τρίτση». Τέλος, για την υλοποίησή τους επισημαίνεται η αναγκαιότητα νομικών-θεσμικών ρυθμίσεων, πολιτικών και χρηματοδοτικών εργαλείων.
Φωτογραφία 3: Περιοχή Πλατείας Αγ. Παντελεήμονα
Στο 2ο κεφάλαιο Βιώσιμη Αστική Κινητικότητα στην Αττική, τίθεται επιτακτικά το θέμα αλλαγής νοοτροπίας σχετικά με το πώς κινούμαστε και αντιλαμβανόμαστε την πόλη με νέους όρους (φωτογραφία 4). Στο 3ο κεφάλαιο Προστασία και βιώσιμη διαχείριση της υπαίθρου και των ορεινών όγκων της Αττικής, δηλώνεται η ανάγκη προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος (φωτογραφία 5) και περιορισμού της διάχυσης στις εκτός σχεδίου περιοχές, κάτι το οποίο επιβεβαίωσε η μετέπειτα πρόταση του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου. Τέλος, στο 4ο κεφάλαιο Βιώσιμη διαχείριση της παράκτιας ζώνης της Αττικής, δίνεται προτεραιότητα στο άνοιγμα της πόλης προς τον Σαρωνικό και τον λοιπό παράκτιο χώρο της. Η έλλειψη πρασίνου στην Αθήνα αποκαθίσταται με τις ακτές μέσα στον αστικό ιστό της, που αποτελούν ένα ισοζύγιο ελεύθερων χώρων. Παρατίθενται προϋποθέσεις για την αντιμετώπιση των αυθαιρεσιών, των διαχειριστικών και ιδιοκτησιακών προβλημάτων, και το Πρόγραμμα ολοκληρώνεται με κατάλογο βασικών δράσεων, πολλές από τις οποίες πραγματοποιήθηκαν ή ολοκληρώθηκαν ως προς τον σχεδιασμό, αλλά δεν εφαρμόστηκαν.
Φωτογραφία 4: Προβλήματα κίνησης και ανάγκη για βιώσιμη κινητικότητα
Φωτογραφία 5: Φλεγόμενη Πάρνηθα: η καταστροφή των φυσικών πόρων
Η επένδυση στο νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας-Αττικής (ΡΣΑ) ήταν μεγάλη, με στροφή προς μια χωρική ανάπτυξη με έμφαση στο περιβάλλον και προώθηση ολοκληρωμένων πολιτικών ανασυγκρότησης του υφιστάμενου αστικού ιστού (φωτογραφία 6). Το νέο ΡΣΑ θα επεδίωκε ανάσχεση της οικιστικής εξάπλωσης στον εξωαστικό χώρο – ιδιαίτερα στη Βόρεια και Ανατολική Αττική, δυνατότητες μετεγκατάστασης παραγωγικών δραστηριοτήτων με όχληση σε οργανωμένους υφιστάμενους και νέους πυρήνες, και ένα βιώσιμο σύστημα μετακινήσεων επιβατών και εμπορευμάτων με προτεραιότητα στα ΜΜΜ σταθερής τροχιάς, το περπάτημα και το ποδήλατο.
Φωτογραφία 6: Εξώφυλλο του τεύχους του ΥΠΕΚΑ με την πρόταση του νέου ΡΣΑ
Σήμερα, η χρονική απόσταση από τη δημοσιοποίηση του Προγράμματος επιτρέπει αξιολογήσεις των αρετών και τυχόν αδυναμιών του. Συγκρίνοντάς το με επίκαιρες τωρινές πρακτικές προσέγγισης ίδιων προβλημάτων, μπορεί κανείς να το αντιληφθεί ως διεισδυτικό, οραματικό και τολμηρό απέναντι στην πραγματικότητα που είχε να αντιμετωπίσει. Ειδικά το νέο ΡΣΑ στόχευε να αποτελέσει βασικό εργαλείο ανασχεδιασμού για τη μακροπρόθεσμη βιώσιμη ανάπτυξη του ευρύτερου χώρου της Αττικής. Όσον αφορά δε στα σύνθετα θέματα του Κέντρου, το Πρόγραμμα θεώρησε εξ’ αρχής ότι η κακή εικόνα του δημόσιου χώρου και η ιδιοποίησή του επιδρούν αρνητικά στις κοινωνικές συμπεριφορές και διαμορφώνουν πρότυπα που απαξιώνουν τη συλλογική συμβίωση. Επεσήμανε την ανάγκη κοινωνικής και πολιτισμικής ανάμιξης και αναβάθμισης περιοχών με φαινόμενα περιθωριοποίησης και ήταν κατανοητό ότι η αναστροφή της εγκατάλειψης του Κέντρου, που συνδέθηκε με την ανοχή για διαβίωση μεγάλου αριθμού μεταναστών υπό απαράδεκτες συνθήκες εξαθλίωσης, απαιτούσε τη θετική διαχείρισή τους ως προϋπόθεση για τη συνεκτική κοινωνική και οικονομική λειτουργία του. Επισημάνθηκε από τότε η ανάγκη σύμπραξης των αρμόδιων κρατικών φορέων με την τοπική αυτοδιοίκηση και την κοινωνία των πολιτών, για την αντιμετώπιση σύνθετων προβλημάτων που σχετίζονται με την ποικιλομορφία και τον αποκλεισμό ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού (φωτογραφία 7).
Φωτογραφία 7: Οι μετανάστες στο Κέντρο
Σήμερα, πέντε χρόνια μετά, η με ανθρώπινες συνθήκες αντιμετώπιση των ποικίλων ομάδων μεταναστών στην πόλη παραμένει ζητούμενο, ενώ μπορούν να συνεισφέρουν στην κάλυψη προνοιακών υπηρεσιών που ελλείπουν και να δώσουν περιθώρια επιβίωσης σε πολλές μικρές επιχειρήσεις.
Η Πανεπιστημίου, κορμός των παρεμβάσεων για το Κέντρο, επελέγη ως o πλέον σημαντικός άξονας που άξιζε να δοθεί στον πεζό και την πόλη λόγω θέσης, γεωμετρίας, αρχιτεκτονικής, ιστορίας, πολεοδομικής και οικονομικής σημασίας, σημασίας για τη δημόσια συγκοινωνία και το δίκτυο τραμ, και επιδιώκεται η υλοποίησή της. Ατυχώς, παρά τη θεσμική διεύρυνση του αντικειμένου της σε εταιρεία αστικών αναπλάσεων, η μετέπειτα κατάργηση -αντί αναβάθμισης- της ΕΑΧΑ Α.Ε. αποστερεί τη δυνατότητα αποτελεσματικής υλοποίησης δράσεων του προγράμματος με ιστορικό, αισθητικό και λειτουργικό χαρακτήρα.
Το Πρόγραμμα ΑΘΗΝΑ-ATTIKH 2014 γέννησε έναν αριθμό αρχιτεκτονικών διαγωνισμών που διεξήχθησαν με νέο θεσμικό πλαίσιο, και προήγαγαν τη συζήτηση γύρω από την Αρχιτεκτονική και τον πολιτισμό της αστικότητας. Πέραν του διαγωνισμού για την Πανεπιστημίου πρόκειται για τους διαγωνισμούς ανάπλασης που ανέλαβε η ΕΑΧΑ Α.Ε. για την Πλατεία Θεάτρου και ΑΘΗΝΑ Χ 4 (ανάκτησης και απόδοσης χαμένου δημόσιου χώρου, αναβαθμίζοντας την εικόνα και το ισοζύγιο πρασίνου) και το τοπόσημο της προβλήτας στο μητροπολιτικό πάρκο του Φαλήρου (από τη ΔΕΕΑΠ). Τέλος, με ανάθεση στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και διαγωνισμό, υλοποιήθηκαν τρεις εμβληματικές τοιχογραφίες σε τυφλές όψεις κτιρίων, προκαλώντας αναπάντεχες συναντήσεις της τέχνης με τους κατοίκους της πόλης σε μια εποχή που ο πολίτης ήταν αδρανοποιημένος, ο δημόσιος χώρος συρρικνωμένος ή εμπορευματοποιημένος και ο ρόλος της τέχνης κρίσιμος (φωτογραφία 8).
Φωτογραφία 8: Τοιχογραφία σε τυφλή όψη κτηρίου στην οδό Πειραιώς
Αναφορά λήμματος
Καλτσά, Μ. (2015) Το πρόγραμμα “Αθήνα-Αττική 2014”, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/το-πρόγραμμα-αθήνα-αττική-2014/ , DOI: 10.17902/20971.36
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- ΥΠΕΚΑ (2010) Αθήνα – Αττική 2014. Αθήνα.
