Το πρόγραμμα "Reactivate Athens - 101 ideas". Η Αθήνα στην κρίση και η κοινωνική διάσταση του σχεδιασμού

Το κέντρο της πόλης βιώνει την πιο επώδυνη από τις διαρκείς μεταλλάξεις του από τότε που το εγκατέλειψαν εκείνες οι κοινωνικές ομάδες που κάποτε ανέδειξαν τον αστικό του χαρακτήρα, και εκείνες που ωφελήθηκαν από την άναρχη οικοδόμησή του αναζητώντας την ανάπτυξη. Η Αθήνα στην κρίση, και η χώρα συνολικά, βρέθηκαν χωρίς το πλέγμα ασφαλείας ενός ανεπτυγμένου κράτους πρόνοιας. Παρά το σχετικά χαμηλό επίπεδο ταξικού και εθνοτικού διαχωρισμού, το κέντρο αντιμετώπιζε σημαντικά προβλήματα αρκετά πριν την εμφάνιση της κρίσης, μετά από μια μακρά περίοδο πολιτικών laisser-faire στον τομέα της στέγασης και την παραμέληση της αστικής υποδομής. Η σταδιακή μετατόπιση από τη δεκαετία του 1970 των ανώτερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων προς τα προάστια (Μαλούτας 2013), δημιούργησε το αίσθημα της παγίδευσης σε μια υποβαθμιζόμενη περιοχή, σε πολλούς που έμεναν πίσω. Οι εμπορικές υπηρεσίες επίσης μετακινήθηκαν προς την περιφέρεια, οι κρατικές υπηρεσίες αποκεντρώθηκαν και το λιγότερο ελκυστικό τμήμα του κτηριακού αποθέματος εγκαταλείφθηκε, εντείνοντας τη διεργασία υποβάθμισης που κατέστησε το κέντρο προσιτή επιλογή και προσέλκυσε μετανάστες στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Παρότι η παρουσία τους αναζωογόνησε τις δραστηριότητες και περιόρισε τις πληθυσμιακές απώλειες, οι μετανάστες έγιναν ο εύκολος στόχος και κατηγορήθηκαν για την υποβάθμιση που προκάλεσαν οι προϋπάρχουσες συνθήκες.

Εικόνα 1: Το σήμα του προγράμματος

Η κρίση επιδείνωσε τα προβλήματα, ο πληθυσμός έγινε πιο ευάλωτος, οι τοπικοί πόροι περιορίστηκαν ή/και έπαψαν να χρησιμοποιούνται. Οι άστεγοι, η ανεργία, η διακοπή των δραστηριοτήτων, οι περιορισμένες και αναποτελεσματικές πολιτικές που έπρεπε να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα και τις συσσωρευμένες ελλείψεις στον αστικό χώρο, ήταν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε το πρόγραμμα έρευνας και μελέτης ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ-101 ΙΔΕΕΣ (REACTIVATE ATHENS-101 IDEAS). Το πρόγραμμα εκπονήθηκε το 2013, μεσούσης της κρίσης, εστίασε σε μειονεκτικές περιοχές του κέντρου και διατύπωσε ενδεικτικές προτάσεις ενεργοποίησής τους στη βάση μιας άλλου τύπου, βιώσιμης λογικής. Στόχος ήταν η σύνταξη νέων μηχανισμών και εργαλείων παρέμβασης με προσέγγιση ενός μοντέλου που θα αναβαθμίζει την πόλη χωρίς εκδίωξη των ανθρώπων, αναδεικνύοντας τις ποικίλες τοπικές ταυτότητες, και αξιοποιώντας τις λανθάνουσες δυναμικές.

Το έργο Re-think Athens αποτέλεσε μια βασική παράμετρο για αυτή την πρωτοβουλία. Η ανασυγκρότηση της κινητικότητας σε μεγάλη κλίμακα στο κέντρο της πόλης, κινητοποιεί σημαντικές αλλαγές αναφορικά με την αναμόρφωση δραστηριοτήτων και την κοινωνική φυσιογνωμία των γειτονικών περιοχών. Οι αλλαγές αυτές θα πρέπει να αντιμετωπιστούν συγκροτημένα από την πλευρά των κοινωνικών και οικονομικών τους επιπτώσεων, εάν θέλουμε να αποφύγουμε αυτό που συμβαίνει συχνά σε μεγάλες αστικές παρεμβάσεις (πχ. μετρό), δηλαδή την απορρόφηση των συνήθως θετικών αποτελεσμάτων τους από τους παρακείμενους ιδιοκτήτες ακινήτων, χωρίς αντιστάθμισμα για το γεγονός ότι επωφελούνται σημαντικά από μεγάλες κοινωνικές επενδύσεις.

Το πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση και εκπονήθηκε από διεπιστημονική ομάδα ερευνητών και αρχιτεκτόνων μελετητών υπό τη διεύθυνση των Alfredo Brillembourg και Hubert Klumpner, διευθυντών του εργαστηρίου Urban-Think Tank (U-TT) το οποίο εξειδικεύεται στην προσέγγιση κοινωνικών προβλημάτων των σύγχρονων πόλεων, και καθηγητών Αρχιτεκτονικής και Αστικού Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο ΕΤH της Ζυρίχης. Αναπτύχθηκε εντατικά για 10 περίπου μήνες σε συνεργασία με ομάδα Ελλήνων ειδικών, επιστημόνων και επαγγελματιών με κύριους συμβούλους τη Μαρία Καλτσά σε θέματα αρχιτεκτονικής και τον καθηγητή Θωμά Μαλούτα σε θέματα κοινωνιολογίας. Στο ευρύτερο πλαίσιο του προγράμματος αυτού εντάχθηκε και ο παρών Άτλας κοινωνικής γεωγραφίας της Αθήνας.

Εικόνα 2: Στιγμιότυπα συζητήσεων και εκδηλώσεων του προγράμματος

Κεντρικό στοιχείο της προσέγγισης ήταν η αναζήτηση ιδεών απευθείας από τους ενδιαφερόμενους. Η διαδικασία αυτή υπήρξε αρκετά περίπλοκη, ειδικά εφόσον θέλαμε να φθάσουμε σε αυτούς που κατά κανόνα αποκλείονται, ή και συχνά αυτο-αποκλείονται λόγω έλλειψης πληροφόρησης, αίσθησης αδυναμίας ή υπερβολικής επιβάρυνσης από την καθημερινή προσπάθεια επιβίωσης. Η πρωτοβουλία ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ δεν είχε τον απαιτούμενο χρόνο και τους λοιπούς απαραίτητους πόρους ώστε να καταστήσει λειτουργική την απαιτούμενη προσέγγιση, που βασίζεται στη συμμετοχή, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Δεδομένων των περιορισμών, η συγκέντρωση ιδεών από το ευρύ κοινό περιορίστηκε στη συμπλήρωση ερωτηματολογίων σε δημοφιλείς ιστοτόπους και σε περιοδικά, καθώς και σε προσωπικές συνεντεύξεις με ειδικούς, αλλά και με κατοίκους και περαστικούς από τα γραφεία του προγράμματος στην Ομόνοια ή κατά τις ειδικές επισκέψεις σε ορισμένες γειτονιές του κέντρου. Οι συμμετέχοντες δεν αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα των ατόμων που αφορά το πρόγραμμα, καθότι υπερεκπροσωπούνται νεώτερα άτομα, με κάποια επαφή και γνώση των υπό συζήτηση θεμάτων και με εξοικείωση/πρόσβαση στους τρόπους επικοινωνίας (διαδίκτυο, συγκεκριμένοι ιστότοποι, ειδικός τύπος κλπ.). Ωστόσο, η ανταπόκριση ήταν μαζική, πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι αναμενόταν. Σχεδόν 4.000 άτομα απήντησαν σε ειδικά ερωτηματολόγια μέσα σε δύο μήνες, και τούτο -αν μη τι άλλο- επιβεβαιώνει την ανάγκη που διατύπωσαν ευθέως πολλοί συμμετέχοντες: τη συμμετοχική διαχείριση των τοπικών θεμάτων.

Κατά τη διάρκεια του προγράμματος λειτούργησε στο ισόγειο του κτηρίου του ΗΣΑΠ στην Ομόνοια ανοιχτός χώρος, το εργαστήρι «RA Lab», ο οποίος προσφέρθηκε από τη ΣΤΑΣΥ και ανακατασκευάστηκε με δαπάνες του Ιδρύματος Ωνάση. Εκεί πραγματοποιήθηκαν εργαστήρια παραγωγής αρχιτεκτονικών προτάσεων, 200 συνεντεύξεις με ειδικούς και κατοίκους, συναντήσεις με ερευνητικές ομάδες, συλλογικότητες και εκπροσώπους ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στην Αθήνα, καθώς επίσης δράσεις, διαλέξεις και οκτώ εκδηλώσεις ενεργοποίησης με θέματα γύρω από την κοινωνία, την αρχιτεκτονική και την τέχνη τις οποίες παρακολούθησαν περίπου 1.000 άτομα. Οι θέσεις των συμμετεχόντων αποκάλυπταν συχνά απρόσμενες, εμπνευσμένες ή προκλητικές ιδέες τις οποίες επεξεργάζονταν οι αρχιτέκτονες-μελετητές, ώστε σε νέους συνδυασμούς να αποτελέσουν πρότυπα τρόπων διαβίωσης για το υποβαθμισμένο κέντρο. Επίσης, παρήχθησαν 30 γενικοί ή εξειδικευμένοι χάρτες υποπεριοχών, με αξιοποιήσιμες πληροφορίες και συγκροτήθηκε Συμβουλευτική Επιτροπή που παρείχε στις ομάδες εργασίας στήριξη και πληροφορίες.

Εικόνα 3: Το εργαστήρι του προγράμματος στην οδό Αθηνάς

Το πρόγραμμα ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ – 101 ΙΔΕΕΣ δεν επεδίωξε να υποκαταστήσει το σχεδιασμό ή τις τοπικές αντιπροσωπευτικές δομές, αλλά να καταθέσει μια εναλλακτική λογική επανα-προγραμματισμού της περιοχής μέσα από μια κριτική αντίληψη των προβλημάτων της. Η έρευνα προσέγγισε κριτικά τις προκλήσεις στην πόλη, τις αντιθέσεις που φιλοξενεί, τους τρόπους με τους οποίους χρησιμοποιείται, ενώ σημαντική υπήρξε η διάγνωση της καθημερινότητας των περιοχών και το πώς αυτές επηρεάζουν και επηρεάζονται από μια ενδεχόμενη τοπική αναγέννηση. Ουσιώδης θεώρηση ήταν το ότι για τη βελτίωση των περιοχών με πολλά προβλήματα είναι δύσκολο να επιτύχει βιώσιμα αποτελέσματα μια κλασσικού τύπου προσέγγιση. Διατυπώθηκαν προτάσεις έργων που αφυπνίζουν και προκαλούν τον τακτικό σχεδιασμό, οπτικοποιούν παραδειγματικά την προσέγγιση, και συνολικά συνιστούν έναν οδικό χάρτη για επόμενα βήματα. Κάποιες προτάσεις είναι οραματικές, άλλες αναγνωρίζουν και αναφέρονται στον ευρύ χώρο ανάμεσα στους θεσμούς και τις άτυπες εκφάνσεις της ζωής με αποδέκτη τις ποικίλες ομάδες που κατοικούν ή εργάζονται στις περιοχές, και βιώνουν καθημερινά την απόλυτη κρίση. Οι προτάσεις προβάλουν το πώς οι υπάρχουσες κοινωνικές δυναμικές μπορούν να αναπτύξουν νέες μορφές αστικότητας βασισμένες σε νέες δομές, οικοδομώντας τη νέα πόλη χωρίς εκτοπισμούς, πάνω και μέσα στην παλιά, με συνύπαρξη παραδοσιακών και σύγχρονων δραστηριοτήτων.

Οι στόχοι των προτάσεων

Το πρόβλημα των περιοχών έγκειται περισσότερο στα κενά κτήρια, την εγκατάλειψη των ιδιωτικών ιδιοκτησιών και την έλλειψη κοινωνικών πολιτικών ή παροχών, και λιγότερο στην ποιότητα του δημόσιου χώρου. Οι στρατηγικές του προγράμματος ακολούθησαν τη λογική “αναγνώριση, αντιμετώπιση, επανα-προγραμματισμός” και οι προτάσεις του συνδέουν τον κοινωνικό σχεδιασμό με τον φυσικό, ώστε να διαπλέκονται οι καθημερινότητες ανθρώπων που αναπτύσσουν δεσμούς στο χώρο και όχι παράλληλους βίους που δεν τέμνονται. Μερικές προτάσεις είναι οραματικές και, συνεπώς, οι προϋποθέσεις εφαρμογής τους παραμένουν ζητούμενο, αλλά πολλές αφορούν άμεσες δυνατότητες παρέμβασης χαμηλού κόστους-υψηλής αποτελεσματικότητας. Κάποιες δεν εκφράζονται με αρχιτεκτονικές προβολές, και επιδιώκουν να συνδέσουν με πρακτικό τρόπο τους διατιθέμενους πόρους με τις ανάγκες των εμπλεκομένων, έτσι ώστε να μεγιστοποιείται η χρήση των πόρων και να ελαχιστοποιούνται οι μη καλυπτόμενες ανάγκες. Επίσης, πολλές από τις σχεδιαστικές λύσεις, στη λογική πάντοτε μιας περισσότερο παραγωγικής συνάρθρωσης αναγκών και πόρων, αφορούν αλλαγές στο στεγαστικό απόθεμα και τον δημόσιο χώρο.

Γενικά επιδιώχτηκαν λύσεις ευέλικτες και ανθεκτικές στο χρόνο, με δικτύωση των περιοχών και σύνδεση του εκ των άνω σχεδιασμού με πρωτοβουλίες από τα κάτω. Αυτές εγγράφονται σε ένα πλαίσιο με πνεύμα που προωθεί την κοινωνική δικαιοσύνη και την οικονομική αποτελεσματικότητα, θέτοντας τη δεύτερη στην υπηρεσία της πρώτης. Κύριοι στόχοι είναι:

• Ένα κοινωνικά συνεκτικό αποτέλεσμα, στη βάση του στόχου της συναίνεσης για συμβιβασμό διαφορετικών, συχνά αντιτιθέμενων συμφερόντων και απόψεων, με όχημα την αποτροπή της περιθωριοποίησης και του στιγματισμού των περισσότερο ευάλωτων ομάδων
• Ένα ζωντανό οικονομικό περιβάλλον, με ενθάρρυνση καινοτόμων ιδεών οι οποίες προωθούν την κοινωνικά υπεύθυνη επιχειρηματική δραστηριότητα, δίνοντας έμφαση στο δυναμικό που σήμερα χάνεται με την ανεργία (ιδιαιτέρως των νέων ανθρώπων)
• Ένα πρωτότυπο, ελκυστικό περιβάλλον για τους κατοίκους και τους επισκέπτες, μέσω της προσπάθειας διατήρησης και ανάδειξης της ταυτότητας και της μοναδικότητας της πόλης, με αποφυγή επαναλαμβανόμενων, κομφορμιστικών μοτίβων αστικής αναζωογόνησης

Εικόνα 4: Αφίσα-πρόσκληση για ειδικές εκδηλώσεις του προγράμματος

Οι προτάσεις υιοθετούν την πρακτική της παροχής ανταποδοτικών υπηρεσιών για την κάλυψη αναγκών, στοχεύουν δε στη δημιουργία χώρων για παιδιά, κέντρων ανάπτυξης δεξιοτήτων και εκπαίδευσης για προαγωγή της μικρο-επιχειρηματικότητας, στην ενεργοποίηση του δημόσιου χώρου και συγκρότησή του ως καταλύτη για τη συνύπαρξη ατόμων με διαφορετικά χαρακτηριστικά, στην ανάπτυξη κοινωνικής οικονομίας με εξοικείωση των ατόμων με την προοπτική συμμετοχής στην ανάπτυξη τοπικών σχημάτων επιχειρηματικότητας, ενώ προτείνονται ιδέες με περιεχόμενο που είναι ταυτισμένο -ιστορικά- με την παραγωγή προϊόντων στο κέντρο της Αθήνας.

Ρόλος του κράτους – Θεσμικά εργαλεία

Ενώ πολλές παρεμβάσεις ή προτάσεις του προγράμματος ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ-101 ΙΔΕΕΣ μπορούν να υλοποιηθούν με σχετικά μικρό κόστος, η απουσία κατάλληλων θεσμών υλοποίησης αποτελεί εμπόδιο. Η ανάπτυξη κατάλληλων θεσμικών εργαλείων μπορεί να αναδείξει τις προοπτικές εφαρμογής τους, ενώ η τοπική αυτοδιοίκηση θα πρέπει να έχει καίριο ρόλο στο σχεδιασμό και στο συντονισμό της υλοποίησης των προτεινόμενων λύσεων. Η σχεδόν απόλυτη έλλειψη δομών διακυβέρνησης στις γειτονιές είναι ένας κρίσιμος κρίκος που απουσιάζει από την αλυσίδα της διαδικασίας υλοποίησης όλων των σημαντικών ιδεών τις οποίες εκφράζει αυτό ή οποιοδήποτε παρεμφερές πρόγραμμα. Επίσης, οι δομές τοπικής αυτοδιοίκησης, παραδοσιακά, είναι μάλλον ασθενείς και δεν μπορούν να ασκήσουν καθόλου πραγματικό έλεγχο σε θέματα όπως η στέγαση, η εκπαίδευση ή η παροχή υπηρεσιών υγείας. Στη διάρκεια της κρίσης πολλές τοπικές αρχές ενίσχυσαν τη δραστηριότητά τους στο πεδίο της κοινωνικής πρόνοιας, έπειτα από τη δραματική αύξηση των νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν ακραίες δυσκολίες. Η έλλειψη όμως οικονομικών πόρων και χρηματοδοτήσεων επιβάλλει οι λύσεις να περιλαμβάνουν κάποιο βαθμό απο-εμπορευματοποίησης και, ταυτόχρονα, κάποιο βαθμό ανεξαρτησίας από την άμεση οικονομική στήριξη του κράτους, η οποία υπήρξε παραδοσιακά ασθενής και μειώθηκε περαιτέρω υπό το βάρος της κρίσης.