Το χωράφι στην πόλη: Αστική γεωργία και αλληλέγγυα δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών σε γειτονιές της Αθήνας

Ανθοπούλου Θεοδοσία
Γειτονιές, Κοινωνική Οικονομία

https://doi.org/10.17902/20971.32

2015 | Δεκ

Η αστική γεωργία μοιάζει να είναι ένας παράδοξος συνδυασμός καθώς συνταιριάζει δύο ετερόκλητους κόσμους, τον αστικό και τον αγροτικό. Και όμως, ιστορικά η πόλη και η γεωργία ήταν ανέκαθεν αλληλένδετες. Μόλις τον 20^ο αιώνα και ιδιαίτερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την πλήρη εκβιομηχάνιση της γεωργικής παραγωγής και τη διεθνοποίηση των αγορών, η σχέση αυτή διερράγη γεωγραφικά και λειτουργικά. Το πέρασμα από την παραδοσιακή στην αποκαλούμενη παραγωγιστική γεωργία ήταν τόσο εντυπωσιακό, με τις αποδόσεις των παραγωγών να εκτινάσσονται στα ύψη, ώστε ενισχύθηκε η αντίληψη ότι «η πόλη είναι πόλη και η ύπαιθρος είναι ύπαιθρος και δεν μπορούν να συναντηθούν παρά μόνο στους διαδρόμους των σούπερ μάρκετ» (Fox 2011).

Η αστική γεωργία μπορεί σύντομα να ορισθεί ως η καλλιέργεια φυτών ή ακόμα και η μικρή εκτροφή ζώων μέσα στον αστικό ιστό και στις παρυφές της πόλης (FAO 1999). Αυτό που διαφοροποιεί την αστική γεωργία, από την γεωργία των ανοικτών αγρών είναι ότι η πρώτη είναι ενσωματωμένη και αλληλεπιδρά με το οικολογικό σύστημα της πόλης και την αστική οικονομία: (επανα)χρησιμοποιεί ανθρώπινους και υλικούς πόρους, προϊόντα και υπηρεσίες της πόλης ενώ η παραγωγή της προορίζεται κυρίως για την κατανάλωση φρέσκων προϊόντων των αστικών νοικοκυριών (Mougeot 2005, Pothukuchi and Kaufman 1999). Διαθέτοντας ήδη μακρά παράδοση στις βιομηχανικές πόλεις του δυτικού κόσμου, η αστική γεωργία αποκτά νέα κοινωνικοπολιτικά ερείσματα τη δεκαετία του 1970, μέσα στην όλη δυναμική των κοινωνικών κινημάτων που αμφισβητούν τον καταναλωτισμό ως αξιακό πρότυπο του καπιταλισμού και προτάσσουν ένα εναλλακτικό μοντέλο παραγωγής και ανάπτυξης με σεβασμό στη φύση και τους ρυθμούς της, στα δικαιώματα των εργαζομένων, στις τοπικές κοινωνίες και τους πόρους της. Καθώς ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός της γεωργίας και η διεθνοποίηση της αγροβιομηχανίας έχει αποκόψει τους καταναλωτές από την οικογενειακή γεωργία και τους τόπους παραγωγής, αυξάνεται η ανάγκη να επανακτήσουμε την σχέση μας με την τροφή και τη γη, να γνωρίζουμε από πού έρχονται τα τρόφιμα και πώς έχουν παραχθεί και να ξαναβρούμε τις χαμένες γεύσεις μέσα από τα τοπικά προϊόντα και τους γηγενείς σπόρους.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η οικονομική κρίση διεθνώς με τις αλλεπάλληλες ανατιμήσεις και διακυμάνσεις των τιμών σε βασικά είδη διατροφής και τα αυξανόμενα φαινόμενα αστικής φτώχειας –συμπεριλαμβανομένων και των δυτικών μητροπόλεων – ξαναφέρνει στο δημόσιο λόγο το διατροφικό ζήτημα στις πόλεις. Ζητούμενο είναι η απρόσκοπτη πρόσβαση σε φρέσκα και θρεπτικά τρόφιμα για όλες τις κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού στο πλαίσιο του τροφικού σχεδιασμού των πόλεων και της διατροφικής δικαιοσύνης (FAO 2010, Gotlieb and Joshi 2013). Από τους διάσημους λαχανόκηπους της Νέας Υόρκης, του Ντιτρόιτ και του Βανκούβερ έως το Βερολίνο, το Παρίσι και τη Λισσαβόνα, η αστική γεωργία θεωρείται ότι απαντά στη γενικευμένη αστική κρίση, όχι μόνο ως πλαίσιο ζωής που υποβαθμίζεται, αλλά και ως ποιότητα της καθημερινής δίαιτας που υποβαθμίζεται, ιδιαίτερα για τα φτωχότερα στρώματα του αστικού πληθυσμού προϊούσης της οικονομικής κρίσης.

Η άνθιση μικρών οικογενειακών λαχανόκηπων σε αυλές, μπαλκόνια και ταράτσες και οι συλλογικές αστικές καλλιέργειες ως πρωτοβουλίες ενεργών πολιτών και κινημάτων πόλης σε εγκαταλειμμένους, αχρησιμοποίητους ή άλλους ελεύθερους ανοικτούς χώρους εκφράζει ακριβώς την αναγκαιότητα (επανα)τοπικοποίησης των συστημάτων αγροτικής παραγωγής. Αναδεικνύονται οι πολλαπλές ευεργετικές λειτουργίες της αστικής γεωργίας, όπως η ιδιοπαραγωγή φρέσκων τροφίμων και η ελάφρυνση του οικογενειακού προϋπολογισμού, το πρασίνισμα της πόλης και η περιβαλλοντική διαχείριση (π.χ. κομποστοποίηση οικιακών οργανικών απορριμμάτων, η συμβολή στη μείωση της θερμότητας των πόλεων), η επανασύσταση του κοινωνικού δεσμού στις γειτονιές, η ψυχική υγεία και η δημιουργία ευκαιριών για αναψυχή, άσκηση, εκπαίδευση, κ.ά. Με άλλα λόγια, πέρα από τα τρόφιμα, η αστική γεωργία συμβάλλει στην παραγωγή δημόσιων αγαθών στην πόλη και συνεπώς η προστιθέμενη αξία της είναι πολλαπλάσια της αξίας των παραγόμενων γεωργικών προϊόντων (Dubbeling et al. 2010), ώστε να της αξίζει μια θέση στον σχεδιασμό των πόλεων (Halweil and Nierenberg 2007).

Παράλληλα, βλέπουμε να αναδύονται τελευταία σε Ευρώπη και βόρεια Αμερική νέες εναλλακτικές μορφές αγοράς. Πρόκειται για μικρές αλυσίδες διακίνησης τροφίμων και αλληλέγγυα δίκτυα παραγωγών – καταναλωτών που βασίζονται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη, τη δικαιοσύνη και την κριτική κατανάλωση με κοινωνικά κριτήρια απέναντι στα προϊόντα, τις εμπορικές στρατηγικές και τα καταναλωτικά πρότυπα που προτάσσουν τα μεγάλα δίκτυα διανομής (Renting et al. 2012). Τα δίκτυα αυτά φέρνουν σε άμεση επαφή τους καταναλωτές της πόλης με τους αγρότες παραγωγούς και την κουλτούρα τους. Μέσα από την ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης ενισχύονται οι μικροί παραγωγοί, η βιωσιμότητα των τοπικών οικονομιών, η φυσική και πολιτισμική ποικιλότητα καθώς και το δίκαιο εμπόριο προς όφελος όχι μόνο των παραγωγών (δίκαιες τιμές, χωρίς μεσάζοντες) αλλά και των καταναλωτών της πόλης που μπορούν να απολαύσουν φρέσκια, υγιεινή και θρεπτική τροφή σε προσιτή τιμή σε σχέση με τα ομοειδή τυποποιημένα στα σελοφάν προϊόντα του σούπερ-μάρκετ.

Οι αστικοί λαχανόκηποι και βιοαγροί, σε ατομική, συλλογική είτε κινηματική βάση από ομάδες πολιτών που διεκδικούν «το δικαίωμα στην πόλη», τα καλάθια φρέσκων λαχανικών που διανέμονται από τους παραγωγούς σε κοινότητες ενεργών καταναλωτών σε γειτονιές της πόλης, τα δίκτυα «χωρίς μεσάζοντες», όπου αγρότες προμηθεύουν απευθείας την παραγωγή τους σε οργανωμένους ανοικτούς χώρους και σημεία πώλησης, οι αγροτικές υπαίθριες αγορές, οι οικο-γιορτές και τα φεστιβάλ εναλλακτικού και αλληλέγγυου εμπορίου επαναπροσδιορίζουν τις σχέσεις μεταξύ αστικού και αγροτικού συμβάλλοντας στο ζωντάνεμα της γειτονιάς, στην ανασύσταση του κοινωνικού δεσμού και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής στην πόλη.

Στην Ελλάδα τόσο η αστική γεωργία όσο και τα αλληλέγγυα δίκτυα αγοράς εμφανίζονται και οργανώνονται συστηματικά πολύ όψιμα, υπό την πίεση της πρόσφατης οικονομικής κρίσης, η οποία πλήττει με δραματικότερο τρόπο τα αστικά νοικοκυριά. Με το βάθεμα της κρίσης, πολλαπλασιάζονται οι δημοτικοί αστικοί λαχανόκηποι σε όλο τον ελλαδικό χώρο, καθώς και άλλες αξιόλογες συλλογικότητες και κινήσεις πολιτών που διεκδικούν τον δημόσιο χώρο για παραγωγικούς κοινωνικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς μέσω της εισαγωγής της βιοκαλλιέργειας, της δημιουργίας τράπεζας σπόρων, της συλλογικής κουζίνας και της κοινωνικής προσφοράς. Παράλληλα, πολλαπλασιάζονται τα «καλάθια λαχανικών» που διακινούνται στις γειτονιές της ευρύτερης μητροπολιτικής περιοχής των Αθηνών στο πλαίσιο της «κοινοτικά υποστηριζόμενης γεωργίας», όπως και άλλα αλληλέγγυα δίκτυα παραγωγών – καταναλωτών και «κινήματα χωρίς μεσάζοντες» μετά την απήχηση που είχε στους καταναλωτές το «κίνημα της πατάτας» (2012). Σε κάθε περίπτωση, αστικές καλλιέργειες μέσα και έξω από τον ιστό της Αθηναϊκής μητρόπολης και δίκτυα καταναλωτών με μικρούς παραγωγούς αντικατοπτρίζουν –πέρα από το κοινωνικό αίτημα για διατροφική ασφάλεια και πρόσβαση σε φρέσκια θρεπτική τροφή σε προσιτό κόστος για όλες τις κοινωνικές ομάδες– την ανάγκη επανασύνδεσης των κατοίκων με τη γειτονιά τους, την πόλη και την κοντινή τους ύπαιθρο μέσω συμμετοχικών διαδικασιών και κοινωνικά διαχειριζόμενων δράσεων, δίνοντας νόημα στο όραμα της βιώσιμης πόλης.

Αναφορά λήμματος

Ανθοπούλου, Θ. (2015) Το χωράφι στην πόλη: Αστική γεωργία και αλληλέγγυα δίκτυα παραγωγών-καταναλωτών σε γειτονιές της Αθήνας, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/το-χωράφι-στην-πόλη/ , DOI: 10.17902/20971.32

Αναφορά Άτλαντα

Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9

Βιβλιογραφία

Halweil B και Nierenberg D (2007) Καλλιεργώντας στις πόλεις, στο, Η κατάσταση του κόσμου. Το αστικό μας μέλλον. O’Hara M (επιμ.), Αθήνα: Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη.
Bell S, Fox-Kämper R, Keshavarz N, et al. (2016) Urban Allotment Gardens in Europe. 1st ed. New York: Routledge.
Dubbeling M, Zeeuw H de and Veenhuizen R van (2010) Cities, poverty and food: multi-stakeholder policy and planning in urban agriculture. 1st ed. Warwickshire UK: Practical Action Publishing. Available from: http://www.ruaf.org/sites/default/files/PDFCitiesPovertyFood.pdf.
FAO Economic (1999) Issues in Urban Agriculture. Available from: http://www.fao.org/ag/magazine /9901sp2.htm.
FAO Economic (2010) Fighting Poverty and Hunger-What role for urban agriculture? Economic and Social Development Department of the Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO).
Fox T (2011) Urban Farming: Sustainable city living in your backyard, in your community, and in the world. Calvert J and Deputato A (eds), Irvine, California: Hobby Farm Press.
Gotlieb R and Joshi A (2013) Food Justice. 1st ed. Massachusetts: The MIT Press.
Lohrberg F, Lička L, Scazzosi L, et al. (2015) Urban Agriculture Europe. 1st ed. Lohrberg F, Lička L, Timpe A, et al. (eds), Berlin: Jovis.
Mougeot LJA (2010) Agropolis:‘ The Social, Political and Environmental Dimensions of Urban Agriculture’. 1st ed. Mougeot LJA (ed.), London: Earthscan Ltd, IRDC Canada.
Nikolaidou S (2014) Emerging forms of Urban Gardening in Geneva. Basel: Short Term Scientific Mission Report. Basel.
Pothukuchi K and Kaufman JL (1999) Placing the food system on the urban agenda: The role of municipal institutions in food systems planning. Agriculture and Human Values 16(2): 213–224.
Renting H, Schermer M and Rossi A (2012) Building Food Democracy : Exploring Civic Food Networks and Newly Emerging Forms of Food Citizenship. International Journal of Sociology of Agriculture and Food 19(3): 289–307.
Smit J, Ratta A and Nasr J (1996) Urban Agriculture: Food, Jobs and Sustainable Cities. UNDP – United Nations Development Program, New York: UNDP United Nations Publication.

Πληροφορίες για την αστική γεωργία, την επισιτιστική ασφάλεια και τον αγροτροφικό σχεδιασμό των πόλεων:

Πληροφορίες για τους αστικούς λαχανόκηπους στην Ευρώπη στο πλαίσιο δράσεων COST:

Nikolaidou, S. (2014) Emerging forms of Urban Gardening in Geneva. Basel: Short Term Scientific Mission Report, COST Action TU1201 Urban Allotment Gardens. www.urbanallotments.eu/fileadmin/uag/media/STSM/STSMReport_SN.pdf
Lohrberg, F., Licka., L, Scazzosi, L. and Timpe, A. (eds) (2015) Urban Agriculture Europe. Berlin: Editions Jovis.
Bell, S., Fox-Kamper, R., Keshavarz, N., Benson, M., Caputo, S., Noori, S. and Voight, A. (eds) (2016) Urban Allotment Gardens in Europe. UK: Routlegde.