2017 | Φεβ
Εισαγωγή
Ο αστικός δημόσιος χώρος, ως κοινωνική κατασκευή, διαμορφώνεται μέσω σχέσεων εξουσίας στο πλαίσιο των οποίων έρχονται αντιμέτωπες διαφορετικές θεωρήσεις και πρακτικές σχετικά με τη λειτουργία και τον έλεγχο του. Στο παρόν κείμενο εξετάζω τους τρόπους με τους οποίους ο δημόσιος χώρος παράγεται και διαμορφώνεται μέσα από αντιθετικές «εδαφικές παραγωγές», με πεδίο αναφοράς τις πλατείες Εξαρχείων, Αγίου Παντελεήμονα και Συντάγματος. Για την ανάλυση τους, στηρίζομαι στις παραμέτρους οι οποίες τέθηκαν από τον Kärrholm (2007, 2005) σχετικά με την εδαφική παραγωγή του χώρου (βλ. πίνακα 1).
Πίνακας 1: Μορφές της εδαφικής παραγωγής του χώρου (Kärrholm, 2007)
Οι Deleuze και Guattari (1972, 1980) περιγράφουν την επικράτεια (territory) ως έναν οριοθετημένο χώρο, εντός του οποίου συναντάται μία διαφορετική πραγματικότητα σε σχέση με αυτήν η οποία επικρατεί εκτός των ορίων του. Η επικράτεια λειτουργεί ως μηχανή η οποία παράγει μία συγκεκριμένη τάξη (order) και οργανώνει τα ετερογενή στοιχεία ως συνάθροιση. Ταυτόχρονα, η επικράτεια παράγει ταυτότητες και με βάση αυτές διατηρεί τα σύνορα της με όρους ένταξης – αποκλεισμού οι οποίοι ενισχύονται από κανόνες, σήματα, οδηγίες και κατευθύνσεις. Τέλος, επικράτειες δεν αναπτύσσονται μόνο στον φυσικό χώρο αλλά και σε επινοημένους, όπως παραδείγματος χάριν η φιλοσοφία. Με βάση τα παραπάνω, ως εδαφική παραγωγή (territorial production) αναφερόμαστε στη διαδικασία παραγωγής οριοθετημένων περιοχών ελέγχου.
Σύμφωνα με τον Kärrholm (2005), η ανάλυση των σχέσεων εξουσίας με πεδίο αναφοράς τον δημόσιο χώρο μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα από τη διερεύνηση της αλληλεπίδρασης εδαφικών παραγωγών του χώρου με τη μορφή συσχετισμών, ιδιοποιήσεων, στρατηγικών και πρακτικών. Οι συσχετισμοί και ιδιοποιήσεις αποτελούν συνέπειες καθιερωμένων και τακτικών πρακτικών, οι οποίες δεν ενσωματώνουν στοιχεία σχεδιασμού και δε συνιστούν συνειδητές απόπειρες ελέγχου. Αντίθετα Οι στρατηγικές και οι πρακτικές, συνιστούν σχεδιασμένες απόπειρες ελέγχου και εκφράζουν συγκεκριμένες διεκδικήσεις. Επιπλέον, οι τακτικές εκφράζουν προσωποποιημένες διεκδικήσεις εκ μέρους ομάδων, οι οποίες αναπτύσσονται στον φυσικό χώρο. Αντίθετα, οι στρατηγικές διαμορφώνονται εκτός του φυσικού χώρου και αφορούν απρόσωπες και, συνήθως, διαμεσολαβημένες απόπειρες ελέγχου οι οποίες εμφανίζονται με τη μορφή κανόνων και σημάτων (Kärrholm, 2007).
Η ανάλυση που ακολουθεί στηρίζεται σε πρωτογενή δεδομένα της διδακτορικής μου διατριβής με τίτλο ‘Ο δημόσιος χώρος ως πεδίο αστικών συγκρούσεων. Η επίδραση των σχέσεων εξουσίας στη καθημερινότητα και τις πρακτικές χρήσης’ [1], η οποία εκπονήθηκε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ. Η παραγωγή των δεδομένων στηρίχθηκε σε μία επαγωγική, μικτή μεθοδολογική προσέγγιση με κύρια εργαλεία την εθνογραφική μελέτη (άμεση και συμμετοχική παρατήρηση, ημι-δομημένες και σε βάθος συνεντεύξεις) και την επισκόπηση μέσω ερωτηματολογίων τα οποία απευθύνθηκαν σε τυχαίο δείγμα χρηστών στους υπό διερεύνηση δημόσιους χώρους. Το κυρίως μέρος της έρευνας πραγματοποιήθηκε μεταξύ Μαΐου και Σεπτεμβρίου του 2014, ενώ συμπληρωματικές παρατηρήσεις πραγματοποιήθηκαν την άνοιξη του 2015.
Το παρόν άρθρο δεν αποτελεί περίληψη της διδακτορικής έρευνας (βλ. Pettas, 2015), αλλά απόπειρα επανεξέτασης των δεδομένων από τη σκοπιά της εδαφικής παραγωγής του χώρου, όπως αυτή αναφέρθηκε επιγραμματικά παραπάνω. Η συνεισφορά της προσέγγισης αυτής έγκειται στην ανάλυση των σχέσεων εξουσίας όχι αποκλειστικά μέσω της διερεύνησης των αλληλεπιδράσεων κρίσιμων αστικών παραγόντων αλλά και μέσω της αλληλεπίδρασης διαφορετικών και αντιθετικών εδαφικών παραγωγών.
Πλατεία Εξαρχείων
Η πλατεία Εξαρχείων βρίσκεται στο κέντρο της ομώνυμης συνοικίας και η ευρύτερη περιοχή φιλοξενεί μικτές χρήσεις γης (κατοικία, εμπόριο, ψυχαγωγία). Δύο ομάδες καθιερωμένων πρακτικών στην πλατεία αλλά και στην ευρύτερη συνοικία παράγουν συγκεκριμένες συσχετίσεις και ιδιοποιήσεις οι οποίες διαμορφώνουν τις συνθήκες υπό τις οποίες οι σύγχρονες συγκρούσεις αναπτύσσονται [2]. Οι πρακτικές αυτές περιλαμβάνουν 1) τη χρήση της πλατείας για την πραγματοποίηση πολιτικών δράσεων εκ μέρους τοπικών και ευρύτερων κινημάτων και πολιτικών χώρων, απόρροια της υψηλής πυκνότητας κινηματικών και πολιτικών πρωτοβουλιών στην ευρύτερη περιοχή και 2) τη μαζική χρήση κάνναβης στην πλατεία εκ μέρους μεγάλου μέρους των χρηστών και επισκεπτών της.
Οι εδαφικές παραγωγές οι οποίες εμφανίζονται ως αποτέλεσμα των παραπάνω πρακτικών, περιλαμβάνουν 1) τη δημιουργία μίας ριζοσπαστικής επικράτειας στο συμβολικό επίπεδο και στη βάση μίας ισχυρής συμβολικής συνοχής μεταξύ τοπικών κινημάτων και πολιτικών χώρων, χρηστών και μέρους των καταστηματαρχών, 2) τακτικές ιδιοποίησης της πλατείας από κινήματα και πολιτικούς χώρους και 3) καθημερινές συσχετίσεις οι οποίες συνδέονται με τη μαζική χρήση κάνναβης και την ανάδειξη της πλατείας ως έναν υπερτοπικό χώρο αγοράς και κατανάλωσής της.
Στο πλαίσιο των παραπάνω πρακτικών και εδαφικών παραγωγών έχουν εδραιωθεί «περιφερειακές» τακτικές, οι οποίες δεν αναπτύσσονται από τους προαναφερθέντες συλλογικούς παράγοντες (τοπικά κινήματα και πολιτικοί χώροι). Οι τακτικές αυτές περιλαμβάνουν συχνές και εκτός πολιτικού πλαισίου συγκρούσεις ομάδων νεαρών με την αστυνομία, επιθέσεις σε πολιτικές ομάδες, δράσεις υποβάθμισης του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος [3], καθώς και την εδραίωση επιθετικών ομάδων οι οποίες σχετίζονται με το εμπόριο ναρκωτικών. Το σύνολο των παραπάνω εδαφικών παραγωγών (ιδιοποιήσεις, συσχετίσεις και περιφερειακές τακτικές) συνοδεύονται από περαιτέρω συνέπειες οι οποίες περιλαμβάνουν αφενός την περιορισμένη παρουσία επίσημων και θεσμικών παραγόντων (αστυνομία και υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων) και αφετέρου τον αποκλεισμό παιδιών, οικογενειών και ηλικιωμένων από τον χώρο της πλατείας.
Οι συνθήκες αποκλεισμού στη πλατεία Εξαρχείων διαμορφώνουν το περιεχόμενο των σύγχρονων συγκρούσεων και χτίζονται στη βάση δύο εδαφικών παραγωγών: των συσχετίσεων οι οποίες προκύπτουν από τη μαζική κατανάλωση κάνναβης και των τακτικών τοπικών επιθετικών ομάδων οι οποίες σχετίζονται με το εμπόριο ναρκωτικών. Οι ομάδες αυτές, σε μία απόπειρα εδραίωσης τους στην καθημερινότητα της πλατείας προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τη συμβολική συνοχή της περιοχής και παρουσιάζονται ως μέρος των τοπικών κινημάτων, με τα οποία εντούτοις δεν έχουν καμία σχέση. Στο πλαίσιο αυτό προβαίνουν σε επιθέσεις εναντίον κατοίκων, επισκεπτών αλλά και μελών τοπικών κινημάτων και πολιτικών ομάδων.
| “Και αυτό καθιστά, το να μην μπορεί ο άλλος να βγει στην πλατεία να περάσει, να καθίσει. Είναι κάτι που δεν μπορεί κάποιος να περάσει από εκεί, δηλαδή η πλατεία κατευθείαν γίνεται για λίγους, δεν είναι για όλους. Από κει και πέρα το ζήτημα με τις μαφίες, πέρα από το εμπόριο, είναι… την ίδια στιγμή υπάρχει μια τρελή παραβατικότητα, υπάρχει βία. Υπάρχει βία μεταξύ τους, υπάρχει βία στους κατοίκους, όταν πάει κάποιος να τους μιλήσει να φύγουνε, δηλαδή πέφτει σωματική βία, δε μιλάμε για λεκτική βία. Βλέπουμε ότι υπάρχει ένας μεγάλος δεσμός με τα γύρω σχολεία, εκμεταλλεύονται και την οικονομική κρίση, ότι οι οικογένειες είναι σε δύσκολη οικονομική κατάσταση, χρησιμοποιούνε παιδιά για το εμπόριο και αυτό βγάζει ρίζες. Την ίδια στιγμή εμπλέκεται ένα σύστημα που υπήρχε πάντα στα Εξάρχεια, προστασίας μαγαζιών, από συγκεκριμένες ομάδες, που μπλέκονται τώρα και με το εμπόριο και κάνουνε τους δικούς τους κόμβους, ελέγχου πια, της διακίνησης ροών κόσμου στην πλατεία. Δεν είναι μόνο έλεγχος εμπορίου, είναι έλεγχος του κόσμου.”, Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων. |
Επιπλέον, τα τοπικά κινήματα και οι μαγαζάτορες αποδίδουν στην αστυνομία ρόλο είτε παρατηρητή είτε υποστηρικτή του εμπορίου ναρκωτικών.
| “Οπότε το υποθάλπει (σ.σ. η αστυνομία), με αφάνεια βέβαια, αλλά όλοι το γνωρίζουμε αυτό, ότι γίνεται χρόνια, έτσι λειτουργεί το σύστημα και είναι το αμερικάνικο σύστημα, που δυστυχώς έχουμε και στην Ελλάδα. Οπότε καλώς ή κακώς το κράτος ξέρει τι γίνεται και τον έχει εδώ πέρα αυτόν το χώρο για να είναι ελεγχόμενο.”, καταστηματάρχης. |
Οι απόπειρες αναχαίτισης των φαινομένων αποκλεισμού από την πλατεία, με τη μορφή στρατηγικών και τακτικών, έρχονται από το μέρος των κινημάτων, των πολιτικών χώρων και των καταστηματαρχών. Τόσο αυτόνομα, όσο και μέσα από τη κοινή δομή της «Λαϊκής Συνέλευσης Εξαρχείων» η οποία δημιουργήθηκε την άνοιξη του 2014, αναπτύσσουν στρατηγικές και τακτικές οι οποίες επιχειρούν, ταυτόχρονα, αφενός να αντιπαρατεθούν ευθέως με το εμπόριο ναρκωτικών και τις τακτικές αποκλεισμού των τοπικών επιθετικών ομάδων και αφετέρου να δημιουργήσουν συνθήκες ενσωμάτωσης των αποκλεισμένων ομάδων χρηστών. Ταυτόχρονα, τα τοπικά κινήματα έχουν αντιληφθεί την απόπειρα των επιθετικών ομάδων να ενταχθούν στα κυρίαρχα νοήματα της περιοχής.
| “Επίσης υπάρχουν αυτές οι ομάδες που προσπαθούν να σφετεριστούν διάφορους πολιτικούς χώρους και πολλές φορές να βγουν εξ’ ονόματός τους. Δηλαδή είναι ο μαφιόζος και σου λέει “είμαι αναρχικός, βλέπω ότι έχεις ξυρισμένο κεφάλι, σε θεωρώ χρυσαυγίτη, σε σπάω στο ξύλο”, τελεία, δεν υπάρχει συζήτηση […] Έχει επαφές, ή θεωρεί ότι έχει επαφές και με κάποιους χώρους… ε, όχι πολιτικούς, όχι στέκια, σε καμία περίπτωση, αλλά δεσμούς με κόσμο που μένει και ζει εκεί.”, Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων. |
Ως εκ τούτου, επανανοηματοδοτούν έννοιες όπως αυτή της ελευθερίας με την εισαγωγή όρων όπως «κοινωνικός κανιβαλισμός», ο οποίος έρχεται να την οριοθετήσει και να τη συσχετίσει με τις υφιστάμενες συνθήκες στην περιοχή. Οι στρατηγικές των παραπάνω παραγόντων περιλαμβάνουν τη δημιουργία προσωρινών επικρατειών, εντός των οποίων οι παράγοντες αυτοί είναι οι κύριοι διαμορφωτές, με όρους ελέγχου και διαχείρισης της υφιστάμενης συμβολικής επικράτειας. Οι τακτικές περιλαμβάνουν τη δημιουργία επικρατειών όπου το εμπόριο ναρκωτικών και οι τακτικές αποκλεισμού δεν γίνονται ανεκτές και την απόπειρα εγκαθίδρυσης συσχετίσεων εκ μέρους των αποκλεισμένων ομάδων μέσω της εισαγωγής νέων χρήσεων και δράσεων και της κατασκευής φυσικών υποδομών προς χρήση από τις συγκεκριμένες ομάδες.
Πίνακας 2: Αντιθετικές εδαφικές παραγωγές στη πλατεία Εξαρχείων
Οι αντιθετικές παραγωγές συνυπάρχουν στον χώρο αλλά όχι στον χρόνο της πλατείας. Οι εδαφικές παραγωγές αποκλεισμού έχουν επιτύχει την εδραίωση τους μέσα από την ένταξή τους στη καθημερινή ζωή και τους ρυθμούς του δημόσιου χώρου. Αντίθετα, οι εδαφικές παραγωγές ένταξης αποτελούν πρόσκαιρες και εξωτερικές, ως προς τους ρυθμούς αυτούς, επεμβάσεις. Η περίπτωση της πλατείας Εξαρχείων καθιστά σαφές ότι η κυριαρχία στο συμβολικό επίπεδο και η περιοδική πραγματοποίηση δράσεων δεν είναι επαρκής συνθήκη για την εγκαθίδρυση ελέγχου και τη δημιουργία σταθερών επικρατειών. Το γεγονός αυτό έχει γίνει αντιληπτό από τους παράγοντες ένταξης, οι οποίοι προσπαθούν τα τελευταία χρόνια να επέμβουν στο επίπεδο της καθημερινότητας και να εγκαθιδρύσουν τακτικές και στρατηγικές αυτοαναπαραγωγικού χαρακτήρα, όπως η κατασκευή σταθερού εξοπλισμού ο οποίος απευθύνεται στους αποκλεισμένους χρήστες και η στέγαση της «Λαϊκής Συνέλευσης Εξαρχείων» σε κτήριο επί της πλατείας, η οποία συνοδεύτηκε από καθημερινές δράσεις και παρεμβάσεις.
| “Υπάρχει αυτό που λέμε μια αντίσταση, αλλά πρέπει και αυτό να γίνει πιο οργανωμένα πιο συγκροτημένα, με διαρκείς δράσεις και μαζικότητα πάνω στην πλατεία.[…] Με το να φέρεις άλλες χρήσεις, το να αρχίσει ο άλλος να οικειοποιείται το χώρο. Όχι να περιμένει ο κόσμος πότε η πρωτοβουλία κατοίκων, η Κατάληψη Α, θα φέρουν άλλες χρήσεις. Αυτοί που θα βρεθούμε εκεί, είμαστε 3 άτομα και παίζουμε μουσική. Μπορούμε να μεταφέρουμε την πρόβα μας στην πλατεία εάν γίνεται; Την πρόβα μας στο χορό εκεί αν γίνεται; Να έχει χρήσεις δημόσιες ο χώρος από όλους. Δηλαδή μπορούνε να μεταφερθούνε καθημερινές χρήσεις εκεί;”, Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων |
Πλατεία Αγίου Παντελεήμονα
Η πλατεία Αγίου Παντελεήμονα βρίσκεται στην ομώνυμη συνοικία και η ευρύτερη περιοχή έχει ως κύρια χρήση την κατοικία. Η συνοικία του Αγίου Παντελεήμονα αποτέλεσε τις τελευταίες δεκαετίες τόπο εγκατάστασης μεταναστών (Antonopoulos and Winterdyk, 2006, Αράπογλου και άλλοι, 2009, Kandylis and Kavoulakos, 2012; Τσίγκανου, 2010). οι οποίοι αφενός αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα χρηστών της πλατείας και αφετέρου αντιπροσωπεύουν σχεδόν αποκλειστικά τις νεότερες ηλικιακά ομάδες χρηστών. Ως προϋπάρχουσα της σύγκρουσης, η εδαφική παραγωγή προκύπτει από τη συσχέτιση των μεταναστών με την καθημερινή χρήση του χώρου για ψυχαγωγία, παιχνίδι και κοινωνική αλληλεπίδραση.
Αντιτιθέμενοι σε αυτήν τη συσχέτιση, η τοπική «Επιτροπή Κατοίκων Αγίου Παντελεήμονα» και η νεοναζιστική οργάνωση της Χρυσής Αυγής ανέπτυξαν τακτικές αποκλεισμού των μεταναστών. Ο Καβουλάκος (2013) υποστηρίζει ότι αντίστοιχα φαινόμενα, τα οποία θεωρεί τμήμα ενός “κινήματος απόρριψης” των μεταναστών εντοπίζονται για πρώτη φορά στον Άγιο Παντελήμονα το 2008 και είναι στη συγκεκριμένη περιοχή όπου το κίνημα αυτό είχε την πλέον έντονη παρουσία και αποτελεσματική – ως προς τους σκοπούς του – δράση. Οι τακτικές αυτές συνιστούν απόπειρες ελέγχου του δημόσιου χώρου και παρουσιάζονται ως διεκδίκηση της επανάχρησης του από Έλληνες. Εντούτοις, μέσω της έρευνας πεδίου, δεν εντοπίστηκαν πρακτικές αποκλεισμού ελλήνων χρηστών εκ μέρους ομάδων μεταναστών, είτε με τη μορφή ιδιοποιήσεων, είτε με τη μορφή τακτικών. Επιπλέον, δεν έχουν ως στόχο υφιστάμενες πρακτικές ή νέο-εγκαθιδρυμένες χρήσεις εκ μέρους των μεταναστών αλλά αναπτύσσονται στη βάση αντιπαράθεσης με την ταυτότητα του «ξένου», ενσωματώνοντας ρατσιστικές αφηγήσεις. Πρακτικές οι οποίες αναπτύσσονται ως μέρος των τακτικών αυτών περιλαμβάνουν την κατάληψη της πλατείας από υποστηρικτές και συμμετέχοντες στο κίνημα απόρριψης με ταυτόχρονη εκδίωξη μεταναστών χρηστών, βίαιες ευθείες επιθέσεις σε μετανάστες και διοργάνωση πολιτικών εκδηλώσεων από τη Χρυσή Αυγή [4].
Με βάση τα παραπάνω, το περιεχόμενο της σύγκρουσης αφορά θέματα ταυτότητας και δικαιωμάτων χρήσης. Ταυτόχρονα, ο δημόσιος χώρος δεν αποτελεί διακύβευμα της σύγκρουσης αλλά παράμετρο της, καθώς σε αυτόν είναι εμφανής η πληθυσμιακή μεταβολή στην ευρύτερη περιοχή. Υπό το πρίσμα αυτό μπορεί να ερμηνευτεί και το κλείσιμο της παιδικής χαράς επί της πλατείας, η οποία αποτελούσε μία καθημερινή υπενθύμιση του γεγονότος ότι ο νεανικός πληθυσμός της περιοχής αφορά κυρίως παιδιά μεταναστών. Οι παραπάνω τακτικές, αφενός με την υποστήριξη σημαντικού μέρους κατοίκων και καταστηματαρχών και αφετέρου συνεπικουρούμενες από ευρύτερες στρατηγικές του κράτους (θεσμικό και νομικό πλαίσιο σε σχέση με ζητήματα μετανάστευσης και ανοχή των τακτικών αποκλεισμού), δημιουργούν στην πλατεία μία επικράτεια ανασφάλειας.
Αντιθετικές τακτικές ένταξης αναπτύχθηκαν από πρωτοβουλίες κατοίκων και πολιτικούς χώρους της ευρύτερης περιοχής, καθώς και από αντιρατσιστικές και πολιτικές οργανώσεις. Εντούτοις, η επικράτεια ανασφάλειας εκτείνεται και στους συμμετέχοντες στους παραπάνω παράγοντες, η μεμονωμένη ή συλλογική παρουσία των οποίων αντιμετωπίζει βίαιες επιθέσεις και αποδοκιμασία. Οι τακτικές ένταξης οι οποίες αναπτύσσονται αφορούν πρόσκαιρες και ευάλωτες εδαφικές παραγωγές και πραγματοποιούνται κυρίως μέσω της διοργάνωσης πολιτιστικών δράσεων οι οποίες έχουν ως στόχο την ενίσχυση των συσχετίσεων των μεταναστών με τον συγκεκριμένο δημόσιο χώρο.
| “Δεν μπορούσαμε να έχουμε αποτέλεσμα. Ακόμα και να την ανοίγανε την παιδική χαρά, στο βαθμό που δε μπορούσαν να μαζέψουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων που ασκούσαν τρομοκρατία, δε θα μπορούσε να γίνει τίποτα. Γι’ αυτό νομίζω ο λόγος ήταν συμβολικός, δε θέλαν να ανοίξει. Ήταν ότι “εμείς έχουμε κλειστή την παιδική χαρά”. Αυτό δεν έπρεπε να αλλάξει. Να μην ακουστεί ότι άνοιξε η παιδική χαρά. Συμβολικά, δηλαδή, γιατί ούτως ή άλλως ήταν υπό κατάληψη η πλατεία […]. Μετά έγινε η κατάληψη της πλατείας. Δεν μπορούσαμε ούτε να περάσουμε από την πλατεία. Δηλαδή πολλοί από εμάς που είμαστε γνωστοί, ούτε από τους γύρω δρόμους. Πράγμα που δεν ισχύει τώρα, τώρα έχουνε συμμαζευτεί, δεν είναι πια επιθετικοί, έχουνε μια άλλη συμπεριφορά […]. Τον τελευταίο καιρό – από τότε που έγινε η κατάληψη – δεν μπορούσαμε να διοργανώσουμε τίποτα. Μόνο κάτι που κάναμε, και το κάναμε όχι μόνοι μας, το κάναμε με την Ανοιχτή Πόλη και με άλλες αντιρατσιστικές κινήσεις, το κάναμε τον Οκτώβριο, την πρώτη εκδήλωση – και έγινε μεγάλη εκδήλωση πράγματι – υπήρχε κάλεσμα στην αθηναϊκή κοινωνία και ανταποκρίθηκε ο κόσμος, ο οποίος ήταν φοβισμένος”, Κίνηση Κατοίκων 6ου Διαμερίσματος. |
Πίνακας 3: Αντιθετικές εδαφικές παραγωγές στη πλατεία Αγίου Παντελεήμονα
Τα αποτελέσματα της έντασης μεταξύ των αντιθετικών εδαφικών παραγωγών εντείνονται από το γεγονός ότι, σε αντίθεση με ότι συμβαίνει παραδείγματος χάριν στην πλατεία Εξαρχείων, δεν παρατηρείται συνοχή των χρηστών και των καταστηματαρχών σε σχέση με το περιεχόμενο της σύγκρουσης, με αποτέλεσμα τη διάχυση της σύγκρουσης σε πολλά επίπεδα. Επιπλέον, οι συνθήκες σύγκρουσης στην πλατεία Αγίου Παντελεήμονα συνοδεύονται από την υποβάθμιση της περιοχής με οικονομικούς όρους: τα καταστήματα περιμετρικά της πλατείας παραμένουν στην πλειονότητά τους κλειστά, ενώ ταυτόχρονα οι πραγματικές αξίες γης και τα ενοίκια εμφανίζουν σημαντική πτώση, μεγαλύτερη σε σχέση με γειτονικές συνοικίες.
| “Πράγματι, είναι πιο έντονη στον Άγιο Παντελεήμονα (σ.σ. η μείωση τιμών ακινήτων σε σχέση με γειτονικές περιοχές). Θα’ λεγα παίζει ρόλο ίσως και η προβολή που δώσανε τα ΜΜΕ γενικότερα στον Άγιο Παντελεήμονα και ξέρεις αυτά είναι πολύ εύκολο να διαμορφώνουν άποψη στον κόσμο και νομίζω ότι αυτό παίζει το σημαντικότερο ρόλο. Δηλαδή, η τηλεόραση κυρίως, που δείχνει συνέχεια ρεπορτάζ της περιοχής, της συγκεκριμένης περιοχής… Kαι η παρουσία των κατοίκων στα ΜΜΕ τους γυρίζει μπούμερανγκ, γιατί ο κόσμος βλέπει ότι η περιοχή εκεί πέρα δεν είναι ό,τι καλύτερο και αυτό συνέχεια ρίχνει τις τιμές, απαξιώνει την περιουσία τους. Άρα, οι ίδιοι ουσιαστικά συμμετέχουν στην απαξίωση της περιουσίας τους.”, Γ.Α., εταιρία Real Estate |
Πλατεία Συντάγματος
Η πλατεία Συντάγματος είναι ένας από τους πλέον κεντρικούς και συμβολικούς δημόσιους χώρους της Αθήνας. Ταυτόχρονα,εμπίπτει στον ορισμό του Iveson (1998) περί τελετουργικών δημόσιων χώρων. Στους τελετουργικούς δημόσιους χώρους προνομιακή θέση έχει το κράτος, καθώς αποτελούν κεντρικούς δημόσιους χώρους μεγάλου μεγέθους οι οποίοι είναι συνήθως συνδεδεμένοι με ιστορικά γεγονότα και επενδυμένοι με ισχυρούς συμβολισμούς, νοήματα και φαντασιακές προεκτάσεις. Για τους λόγους αυτούς χρησιμοποιούνται τόσο ως τόποι εορτασμού, όσο και ως τόποι πραγματοποίησης κεντρικών γεγονότων διαμαρτυρίας. Η πλατεία Συντάγματος εμπίπτει και στην περιγραφή του αφηρημένου χώρου από τον Lefebvre (1974):
“Ο αφηρημένος χώρος είναι πολιτικός, εγκαθιδρύεται από το κράτος, είναι θεσμικός. Μοιάζει ομοιογενής, χωρίς απαραίτητα να είναι, έχει ως τελικό στόχο την ομοιογένεια και την εξάλειψη των διαφορών”
Η ευρύτερη περιοχή φιλοξενεί, σχεδόν αποκλειστικά, οικονομικές και διοικητικές λειτουργίες. Εντοπίζονται αφενός εμπορικά καταστήματα, πολυτελή ξενοδοχεία, υπηρεσίες και αφετέρου πλήθος κτηρίων διοίκησης, όπως υπουργεία, πρεσβείες και δημόσιες υπηρεσίες, με κυρίαρχο το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων. Επιπλέον, η πλατεία Συντάγματος αποτελεί ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα τουριστικά τοπόσημα της Αθήνας. Ελλείψει καθημερινών ιδιοποιήσεων από συγκεκριμένες ομάδων χρηστών, με μόνη εξαίρεση την παρουσία skaters, η κεντρικότητα και η χωροθέτηση της πλατείας, καθώς και η λειτουργία του σταθμού του ΜΕΤΡΟ, αποτελούν βασικούς διαμορφωτές των καθημερινών παραγωγών του χώρου μέσω συσχετίσεων.
Η παρουσία των χρηστών σχετίζεται με ευρύτερες οικονομικές δραστηριότητες, όπως η μετακίνηση από και προς χώρους εργασίας και κατανάλωσης. Η πλατεία Συντάγματος λειτουργεί συνεπικουρικά στην οικονομική επικράτεια στην ευρύτερη περιοχή. Στην περίπτωση της πλατείας Συντάγματος αναπτύσσονται συσχετίσεις λόγω θέσης, με κύριες ατομικές πρακτικές χρήσης, τη διάσχιση της πλατείας, τη σύντομη ανάπαυση και τη συνάντηση στο πλαίσιο οικονομικών δραστηριοτήτων. Ωστόσο, σε αντίθεση με τις άλλες περιπτώσεις της έρευνας, οι συσχετίσεις αυτές δε συνοδεύονται από πρακτικές αποκλεισμού χρηστών.
Όπως υπονοείται και στον ορισμό των τελετουργικών δημόσιων χώρων, ιδιοποιήσεις αναπτύσσονται από ένα πλήθος παραγόντων: επίσημες και θεσμικές δομές (Κράτος, τοπική αυτοδιοίκηση, πολιτικά κόμματα), δυνάμεις της αγοράς και κινήματα. Παραδείγματα αντίστοιχων προσωρινών εδαφικών παραγωγών μέσω χρήσης αποτελούν οι παρελάσεις οι πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις του Δήμου Αθηναίων, οι κομματικές συγκεντρώσεις, οι εκδηλώσεις παραγόντων της αγοράς, καθώς και γεγονότα διαμαρτυρίας. Σε κάθε περίπτωση, οι παραπάνω εδαφικές παραγωγές είτε ενισχύουν, είτε αδυνατούν να αμφισβητήσουν τη σταθερή λειτουργία της πλατείας Συντάγματος ως επικράτεια ελεγχόμενη από το Κράτος και την οικονομία.
Η σταθερότητα μίας επικράτειας ελεγχόμενης από το κράτος και την οικονομία στηρίζεται σε στρατηγικές και τακτικές κυρίως εκ μέρους των θεσμικών δομών. Στις στρατηγικές μπορούν να ενταχθούν σχεδιαστικές και αναπτυξιακές πρωτοβουλίες οι οποίες ενισχύουν τον χαρακτήρα της ευρύτερης περιοχής. Στις τακτικές εντάσσονται η ισχυρή αστυνομική παρουσία σε αναντιστοιχία με περιστατικά παραβατικότητας, η άμεση απομάκρυνση ιχνών τα οποία θεωρούνται ασύμβατα με το χαρακτήρα της οικονομικής επικράτειας, όπως αφίσες ή γκράφιτι, αλλά και ευθείες επεμβάσεις της αγοράς στο φυσικό περιβάλλον και τις υποδομές του δημόσιου χώρου [5]. Συνολικά, σε ότι αφορά την περίπτωση της πλατείας Συντάγματος, έχουμε μία ελεγχόμενη επικράτεια εντός της οποίας κυρίαρχο ρόλο έχουν το κράτος, η τοπική αυτοδιοίκηση και δυνάμεις της οικονομίας. Η μόνη αντιθετική εδαφική παραγωγή αφορά ιδιοποιήσεις εκ μέρους των κινημάτων και απουσιάζουν απόλυτα αντιθετικές απόπειρες ελέγχου με τη μορφή τακτικών.
Συμπεράσματα
Οι διαφορετικές εδαφικές παραγωγές στους τρεις υπό έρευνα δημόσιους χώρους είναι, στη πλειονότητά τους, περιοδικές, εφήμερες και ευάλωτες. Το γεγονός αυτό αποτελεί απόρροια της ανάπτυξής τους παράλληλα με αντιθετικές εδαφικές παραγωγές, όπως κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο σε συνθήκες σύγκρουσης. Ως εξαιρέσεις εμφανίζονται 1) αφενός το σύνολο της πλατείας Συντάγματος, όπου έχουμε μία ξεκάθαρη επικράτεια ελεγχόμενη από το κράτος, τη τοπική αυτοδιοίκηση και την οικονομία και 2) τη «ριζοσπαστική επικράτεια» στην πλατεία Εξαρχείων και την ευρύτερη περιοχή η οποία όμως αφενός εγκαθιδρύεται στο συμβολικό επίπεδο και αφετέρου μεταφράζεται μόνο μερικώς στο επίπεδο της καθημερινότητας. Και στις δύο περιπτώσεις μπορεί να γίνει αναφορά στην ύπαρξη επικράτειας καθώς στην πλατεία Συντάγματος δεν εμφανίζονται προσωποποιημένες απόπειρες ελέγχου από παράγοντες εκτός των κυρίαρχων, ενώ στην πλατεία Εξαρχείων τα κυρίαρχα νοήματα, παρά τις αντιθετικές απόπειρες ερμηνείας τους, δεν αμφισβητούνται.
Με βάση την ανάλυση των τριών περιπτώσεων της έρευνας, εντοπίζονται συγκεκριμένες παράμετροι της εδαφικής παραγωγής σε συνθήκες σύγκρουσης. Αρχικά, από τις διαφορετικές μορφές εδαφικής παραγωγής, αυτή που συνδέεται σε μεγαλύτερο βαθμό με τη συνθήκη της σύγκρουσης είναι οι τακτικές, οι οποίες αποτελούν συνειδητή απόπειρα ελέγχου, αναπτύσσονται στο φυσικό χώρο και, τέλος, σε συνθήκες σύγκρουσης συνιστούν απόπειρες αντιπαράθεσης με άλλες μορφές εδαφικής παραγωγής. Από τις τρεις περιπτώσεις έρευνας, μόνο σε αυτήν της πλατείας Συντάγματος παρατηρείται παγιωμένη επικράτεια, καθώς απουσιάζουν τακτικές οι οποίες να αμφισβητούν τον έλεγχο της από το κράτος, την τοπική αυτοδιοίκηση και την οικονομία. Επιπλέον, η παράμετρος της συνειδητής απόπειρας ελέγχου είναι αυτή που διαφοροποιεί την ισχύ και τα αποτελέσματα παρόμοιων πρακτικών. Έτσι, οι εκδηλώσεις κινημάτων συνιστούν τακτικές στην πλατεία Εξαρχείων αλλά ιδιοποιήσεις στη πλατεία Συντάγματος, ενώ το ίδιο παρατηρείται σε σχέση με τις κομματικές συγκεντρώσεις στη πλατεία Αγίου Παντελεήμονα και στην πλατεία Συντάγματος.
Ως ιδιαίτερα κρίσιμη αναδεικνύεται η παράμετρος του χρόνου και των ρυθμών. Εδαφικές παραγωγές οι οποίες αποτελούν μέρος της καθημερινότητας του δημόσιου χώρου εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα ανθεκτικότητας σε σχέση με εκείνες οι οποίες αναπτύσσονται ως αποτέλεσμα περιοδικών τακτικών, ακόμη και στην περίπτωση της πλατείας Εξαρχείων όπου το σύνολο των τοπικών αστικών παραγόντων αντιτίθεται σε αυτές. Τέλος, ο βαθμός και ο τρόπος εμπλοκής των χρηστών είναι καθοριστικός. Ανεξαρτήτως περιεχομένου, συσχετίσεις οι οποίες παράγονται από την πλειονότητα των χρηστών, όπως η κατανάλωση κάνναβης και οι συσχετίσεις των μεταναστών με ψυχαγωγία και παιχνίδι είναι αρκετά ανθεκτικές σε αντιθετικές τακτικές και στρατηγικές.
[1] http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/36254″ target=”_blank”>http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/36254″>http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/36254
[2] Στην πλατεία Εξαρχείων εμφανίζονται επιπλέον εδαφικές παραγωγές, όπως ιδιοποιήσεις μέσω οικονομικής δραστηριότητας (λειτουργία υπαίθριων χώρων καταστημάτων, λαϊκή αγορά επί της πλατείας κ.ά.). Εντούτοις, το παρόν κείμενο εστιάζει σε εδαφικές παραγωγές οι οποίες σχετίζονται άμεσα με τις συνθήκες σύγκρουσης και αποκλεισμού στον συγκεκριμένο δημόσιο χώρο.
[3] Παραδείγματος χάριν καταστροφές αγαλμάτων και υποδομών οι οποίες πραγματοποιήθηκαν από τον Δήμο Αθηναίων αλλά και τοπικά κινήματα, καταστροφές μέσων μαζικής μεταφοράς (βλ. ενδεικτικά http://www.efsyn.gr/arthro/vandalismos-stin-protomi-tis-lelas-karagianni-sta-exarheia και http://www.efsyn.gr/arthro/fotia-se-tria-trolei-konta-sto-polytehneio )
[4] Στην πλατεία Συντάγματος, συγκεντρώσεις και εκδηλώσεις πολιτικών κομμάτων εντάσσονται στις ιδιοποιήσεις και όχι στις τακτικές,καθώς δε συνιστούν απόπειρες ελέγχου. Εντούτοις, αντίστοιχες εκδηλώσεις της Χρυσής Αυγής στη πλατεία Αγίου Παντελεήμονα συνιστούν απόπειρες ελέγχου τόσο στο επίπεδο του δημόσιου χώρου όσο και της ευρύτερης συνοικίας, καθώς συνοδεύονται από πρακτικές αλλά και αφηγήσεις αποκλεισμού.
[5] Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πραγματοποίησης εργασιών αποκατάστασης από ιδιοκτήτη ξενοδοχείου (http://www.aftodioikisi.gr/ota/dimoi/oasi-egine-i-plateia-sintagmatos-pos-apektise-tin-palia-tis-omorfia-aigli-foto/)
Αναφορά λήμματος
Πέττας, Δ. (2017) Η παραγωγή του χώρου σε συνθήκες σύγκρουσης, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/χώρος-σε-συνθήκες-σύγκρουσης/ , DOI: 10.17902/20971.68
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Αράπογλου Β, Καβουλάκος Κ-Ι, Κανδύλης Γ, κ.ά. (2009) Η νέα κοινωνική γεωγραφία στην Αθήνα: μετανάστευση, ποικιλότητα και σύγκρουση. Σύγχρονα Θέματα 107: 57–66.
- Καβουλάκος Κ-Ι (2013) Κινήματα και δημόσιοι χώροι στην Αθήνα: χώροι ελευθερίας, χώροι δημοκρατίας, χώροι κυριαρχίας. Στο: Κανδύλης Γ, Μαλούτας Θ, Πέτρου Μ, κ.ά. (επιμ.), Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ, σσ 237–256.
- Πέττας Δ (2015) Ο δημόσιος χώρος ως πεδίο αστικών συγκρούσεων. Η επίδραση των σχέσεων εξουσίας στη καθημερινότητα και τις πρακτικές χρήσης. ΕΜΠ.
- Τσίγκανου Ι, Λαμπράκη Ι, Φατούρου Ι, κ.ά. (2010) Μετανάστευση και εγκληματικότητα: Μύθοι και πραγματικότητα. Τσίγκανου Ι (επιμ.), Αθήνα: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
- Antonopoulos GA and Winterdyk J (2006) The Smuggling of Migrants in Greece An Examination of its Social Organization. European Journal of Criminology, Sage Publications 3(4): 439–461.
- Deleuze G and Guattari F (1972) Anti-Oedipus: Capitalism and schizophrenia. 1st ed. London: Bloomsbury Publishing.
- Deleuze G and Guattari F (1980) A thousand plateaus: Capitalism and schizophrenia. 1st ed. London: Bloomsbury Publishing.
- Iveson K (1998) Putting the public back into public space. Urban Policy and Research, Taylor & Francis 16(1): 21–33.
- Kandylis G and Kavoulakos KI (2011) Framing urban inequalities: racist mobilization against immigrants in Athens. The Greek Review of Social Research 136(3): 157–176.
- Kärrholm M (2005) Territorial Complexity in Public Spaces-A Study of Territorial Production at Three Squares in Lund. Nordic Journal of Architectural Research, Nordisk förening för arkitekturforskning 18(1): 99–114.
- Kärrholm M (2007) The materiality of territorial production a conceptual discussion of territoriality, materiality, and the everyday life of public space. Space and culture, Sage Publications 10(4): 437–453.
- Lefebvre H (1991) The production of space. Oxford: Blackwell.
- Pettas D (2015) Public space as a field of urban struggle: Everyday life practices as the outcome of power relations. The Greek Review of Social Research 144: 135–140.
