Συνυπάρξεις στη μικρο-κλίμακα μέσα από το παράδειγμα της επιχειρηματικότητας των μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας

Πολύζου Ίρις
Εθνοτικές Ομάδες, Κοινωνική Δομή, Οικονομία

https://doi.org/10.17902/20971.124

2022 | Δεκ

Τα καταστήματα και οι υπηρεσίες επιχειρηματιών μεταναστευτικής προέλευσης αποτελούν ένα από τα βασικά συστατικά του εμπορικού ιστού της Αθήνας και μια από τις πλέον ορατές όψεις της εθνοτικής ποικιλομορφίας της πόλης. Το παρόν κείμενο μελετάει την επιχειρηματικότητα των πολιτών τρίτων χωρών μέσω δύο μεθοδολογικών εργαλείων: τη χαρτογράφηση των καταγεγραμμένων επιχειρήσεων στο μητρώο του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών (ΕΒΕΑ), καθώς και τη διεξαγωγή έρευνας πεδίου σε επιλεγμένους δρόμους του κέντρου της Αθήνας. Η έρευνα πεδίου συμπεριέλαβε την επιτόπια καταγραφή επιχειρήσεων στην κλίμακα του δρόμου, καθώς και τη διεξαγωγή ημι-δομημένων συνεντεύξεων με εργαζομένους και ιδιοκτήτες των εν λόγω επιχειρήσεων. Μέσω των διακριτών αυτών εργαλείων προκύπτει μεν ο γνωστός χωροκοινωνικός διαχωρισμός μεταξύ ανατολικού και δυτικού κέντρου πόλης, συνάμα όμως αναδεικνύεται η συνύπαρξη επιχειρήσεων διαφορετικών εθνικοτήτων στην μικρο-κλίμακα του δρόμου, επιχειρήσεις οι οποίες εν τέλει συμβάλλουν στη διατήρηση της εμπορικής ζωτικότητας των υπό μελέτη κεντρικών περιοχών.

Εισαγωγή

Τα καταστήματα και οι υπηρεσίες επιχειρηματιών μεταναστευτικής προέλευσης αποτελούν ένα από τα βασικά συστατικά του εμπορικού ιστού της Αθήνας και μια από τις πλέον ορατές όψεις της εθνοτικής ποικιλομορφίας της πόλης. Καταστηματάρχες από την Κίνα, το Πακιστάν ή το Μπαγκλαντές κάνουν την παρουσία τους στους δρόμους της πόλης ορατή μέσα από τις συγκεκριμένες χωρικές και εμπορικές πρακτικές που ακολουθούν. Τα καταστήματα αυτά αποτελούν ένα προνομιακό σημείο μελέτης του μεταναστευτικού φαινομένου στην πόλη καθώς προκαλούν κρίσιμους συσχετισμούς μεταξύ των τόπων κατοικίας, εργασίας και καθημερινότητας του μεταναστευτικού πληθυσμού. Επιτρέπουν, ακόμα, τη μελέτη των παραπάνω κρίσιμων συσχετισμών σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες: από την κλίμακα της πόλης σε αυτήν του δρόμου και αντίστροφα. Καθώς η επιχειρηματικότητα των μεταναστών κινητοποιεί και βασίζεται στη δια-εθνική κινητικότητα ανθρώπων, προϊόντων και πρακτικών, μπορεί επιπρόσθετα να υποστηριχθεί ότι το υπό μελέτη ζήτημα αναδεικνύει τις πολλαπλές διασυνδέσεις μεταξύ τοπικού και παγκόσμιου ή, αλλιώς, φέρνει στο προσκήνιο την «παγκοσμιότητα του τοπικού», όπως την περιγράφει η Doreen Massey (1994:120).

Το κείμενο αναλύει τη χωροθέτηση του εμπορίου των μεταναστών στην Αθήνα μέσω δύο βασικών πηγών δεδομένων. Πρώτον, εστιάζει στο επίπεδο του δήμου Αθήνας μέσω των στοιχείων του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθήνας για το 2015. Δεύτερον, εστιάζει στη μελέτη περίπτωσης συγκειμένων δρόμων του κέντρου-πόλης, που χωροθετούνται από το ύψος της πλατείας Βάθης μέχρι τον Άγιο Παντελεήμονα, μέσω πρωτογενών δεδομένων που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια επιτόπιων καταγραφών της εμπορικής δραστηριότητας, για την ίδια χρονιά [1].

Εικόνες 1 & 2: Επιχειρήσεις στην περιοχή μελέτης

Πηγή: Έρευνα πεδίου, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017

Μεθοδολογικά, οι δύο αυτές πηγές δεδομένων θα χαρτογραφήσουν υφιστάμενες διαφοροποιήσεις στην κλίμακα του δήμου, ενώ παράλληλα θα αναδείξουν την εθνοτική ποικιλομορφία του κέντρου πόλης στην κλίμακα του δρόμου. Η συγκεκριμένη μεθοδολογική προσέγγιση που εστιάζει στη μικρή χωρική κλίμακα (γειτονιές, οικοδομικά τετράγωνα, εστίαση σε συγκεκριμένους δρόμους), επιτρέπει την ανάλυση των συσχετισμών μεταξύ του χώρου, των πρακτικών εγκατάστασης των μεταναστών, καθώς και των ευρύτερων χωρικών δυναμικών που αναπτύσσονται στον εμπορικό ιστό της πόλης (Hall, 2013).

Χωροθέτηση των επιχειρήσεων ανά υπηκοότητα και είδος δραστηριότητας στο Δήμο Αθηναίων

Τα στοιχεία για τις 2.057 εγγεγραμμένες επιχειρήσεις του μητρώου του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών για το 2015 επιτρέπουν την ανάλυση της χωροθέτησης των επιχειρήσεων των αλλοδαπών ανά εθνικότητα και είδος δραστηριότητας. Ενώ το 55% του δείγματος αφορά επιχειρηματική δραστηριότητα υπηκόων ΕΕ και Β. Αμερικής, 40% των επιχειρήσεων ανήκουν σε εμπόρους τρίτων χωρών.

Ειδικότερα, από την επεξεργασία και χαρτογράφηση των δεδομένων προκύπτει ότι οι επιχειρήσεις των υπηκόων ΕΕ και Βόρειας Αμερικής συγκεντρώνονται στις περιοχές Κολωνάκι, Ευαγγελισμός, Παγκράτι, Ιλίσια, εκατέρωθεν των αξόνων Βασιλίσσης Σοφίας, Πανεπιστημίου, Ακαδημίας και Σταδίου. Οι επιχειρήσεις των υπηκόων βαλκανικών χωρών και χωρών πρώην ΕΣΔΔ συγκεντρώνονται γύρω από την περιοχή της Ομόνοιας, με έμφαση στις πλατείες Καραΐσκάκη, Βάθης και Αττικής. Οι επιχειρήσεις των υπηκόων Κίνας, Πακιστάν, Μπανγκλαντές και άλλων ασιατικών χωρών χωροθετούνται στην περιοχή Ομόνοια – Γεράνι, σε ένα τμήμα της περιοχής του Μεταξουργείου, καθώς και διάχυτα στις περιοχές που βρίσκονται δυτικά της Πατησίων. Οι επιχειρήσεις των μεταναστών από χώρες της Μέσης Ανατολής (Αφγανιστάν, Ιράν, Ιράκ, Τουρκία, Συρία, Λίβανος, κλπ) εντοπίζονται στο κέντρο πόλης και δυτικά της Πατησίων. Όσον αφορά τους επιχειρηματίες από αφρικανικές χώρες προκύπτει μια μεγαλύτερη συγκέντρωση στην περιοχή της Κυψέλης και της πλατείας Αμερικής.

Πίνακας 1: Ομαδοποιήσεις χωρών προέλευσης ανά αριθμό επιχειρήσεων στον Δήμο Αθήνας [2].

Πηγή: Επεξεργασία μητρώου ΕΒΕΑ, 2015, Έρευνα πεδίου, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017

Χάρτης 1: Κατανομή επιχειρήσεων αλλοδαπών στον Δήμο Αθήνας: ομαδοποιήσεις χωρών προέλευσης

Πηγή: Επεξεργασία Μητρώου ΕΒΕΑ, 2015, Έρευνα πεδίου, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017

Από την κατανομή των επιχειρήσεων στις δύο ευρύτερες κατηγορίες (Χάρτης 2) – υπήκοοι τρίτων χωρών και υπήκοοι ΕΕ και Β. Αμερικής – φαίνεται να προκύπτει ο γνωστός χωρο-κοινωνικός διαχωρισμός μεταξύ της δυτικής και της ανατολικής Αθήνας: οι επιχειρήσεις μεταναστών βρίσκονται διάχυτες, αλλά εμφανώς χωροθετημένες στα δυτικά της πόλης. Αντίθετα, οι λοιπές επιχειρήσεις χωροθετούνται, σύμφωνα πάντα με τα συγκεκριμένα στοιχεία, στην ανατολική Αθήνα.

Χάρτης 2: Κατανομή επιχειρήσεων αλλοδαπών στον Δήμο Αθήνας: υπήκοοι τρίτων χωρών και υπήκοοι ΕΕ και Β. Αμερικής

Αναφορικά με την επιχειρηματική εξειδίκευση ανά τύπο δραστηριότητας (ΣΤΑΚΟΔ), οι υπήκοοι ΕΕ και Β. Αμερικής υπερτερούν στους εξειδικευμένους κλάδους των χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων, των εταιρειών παροχής ηλεκτρικού ρεύματος και Φ.Α., της διαχείρισης ακίνητης περιουσίας, καθώς και στον κλάδο των επιστημονικών ή τεχνικών δραστηριοτήτων. Οι υπήκοοι τρίτων χωρών παρουσιάζουν υψηλότερη συγκέντρωση στον κλάδο του χονδρικού και λιανικού εμπορίου, ενώ – αναλογικά με τον συνολικό αριθμό τους – υπερτερούν ελαφρώς στον κλάδο των κατασκευών.

Πίνακας 2: Ομαδοποιήσεις επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σύμφωνα με την Στατιστική Ταξινόμηση Οικονομικών Δραστηριοτήτων (ΣΤΑΚΟΔ 2008) και ανά εθνικότητα

Διερεύνηση της επιχειρηματικότητας των μεταναστών στην κλίμακα του δρόμου

Προκειμένου να αναδειχθεί η συσχέτιση μεταξύ των χωρικών δυναμικών και των επιχειρηματικών συγκεντρώσεων, διενεργήθηκε έρευνα πεδίου στο ευρύτερο κέντρο πόλης κατά το χρονικό διάστημα 2015-2017. Για το συγκεκριμένο άρθρο, μεταξύ των 28 δρόμων που μελετήθηκαν από το ερευνητικό πρόγραμμα, επελέγη η περιοχή που εκτείνεται από την πλατεία Βάθης μέχρι και τον Άγιο Παντελεήμονα, με κύριο άξονα την οδό Αχαρνών [3] . Η περιοχή συγκεντρώνει έντονη πυκνότητα επιχειρήσεων διαφορετικών εθνικοτήτων, καθώς και μια πληθώρα επιχειρήσεων διαφορετικών κλάδων δραστηριότητας. Πρόκειται για μια κατεξοχήν περιοχή κατοικίας μεταναστών του κέντρου πόλης, με αποτέλεσμα τη συνεπακόλουθή ανάπτυξη επιχειρήσεων προσανατολισμένων σε μια τοπική πελατεία (μίνι μάρκετ, υπηρεσίες αποστολής χρημάτων, κ.α.). Ακόμα, το συγκεκριμένο τμήμα της πόλης, από την έναρξη της προσφυγικής κρίσης του 2015, διαμορφώθηκε ως ένα από τα κεντρικά σημεία αναφοράς και διέλευσης των νεοαφιχθέτων και μετακινούμενων προσφύγων ή αιτούντων άσυλο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη στήριξη των υφιστάμενων επιχειρήσεων, τη διεύρυνση της πελατείας και την ανάπτυξη νέων πρακτικών (βλ. πώληση είδη προσωρινής διαμονής, εργασία Σύρων προσφύγων ως πωλητών, κ.α.). Επιπλέον, στη συγκεκριμένη αυτή περιοχή εντοπίζεται έντονη κινητικότητα τόσο λόγω της καλής συνδεσιμότητας που προσφέρει η στάση του ηλεκτρικού της πλατείας Βικτωρίας, όσο και λόγω της ύπαρξης συλλογικοτήτων, δομών υποστήριξης και μη κυβερνητικών οργανώσεων που ενισχύθηκαν από το 2015.

Η καταγραφή 905 επιχειρήσεων εγκατεστημένων στα ισόγεια των πολυκατοικιών αυτού του τμήματος της πόλης το 2015 έδειξε ότι συνυπάρχουν επιχειρήσεις εμπόρων δεκαεπτά εθνικοτήτων, στις οποίες προστίθενται και ορισμένες εθνοτικά μεικτές επιχειρήσεις.

Πίνακας 3: Ομαδοποιήσεις χωρών προέλευσης στην περιοχή μελέτης

Χάρτης 3: Κατανομή επιχειρήσεων στην περιοχή μελέτης ανά Χώρα ή ανά ομάδα Χωρών

Η σημαντική εθνοτική ποικιλομορφία που παρατηρείται αντανακλά τις διαφορετικές φάσεις εξέλιξης του μεταναστευτικού φαινομένου προς την Αθήνα, ενώ έχει ενδιαφέρον ο εντοπισμός μικρο-συγκεντρώσεων διαφορετικών εθνικοτήτων εντός της περιοχής μελέτης. Ειδικότερα, ενώ στο πρώτο τμήμα της περιοχής, και κυρίως στην πλατεία Καραϊσκάκη και στην αρχή της Μιχαήλ Βόδα, εντοπίζεται δραστηριοποίηση μεταναστών από τα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη (Πολωνία, Βουλγαρία, Ρουμανία), από το ύψος της πλατείας Βικτωρίας και έπειτα οι εθνικότητες διευρύνονται. Κυριαρχεί αριθμητικά το εμπόριο Πακιστανών, Μπαγκλαντεσιανών και Αφγανών μεταναστών. Το εμπόριο μεταναστών από χώρες της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, εντοπίζεται τόσο στο πρώτο τμήμα, κυρίως με επιχειρήσεις εστίασης εγκατεστημένες ήδη πριν το 2015-2016 (Αίγυπτος, Συρία), όσο και σε μικρότερες πυκνότητες στο ύψος της πλατείας Βικτωρίας, όπου εντοπίζονται επιχειρήσεις λιανικής πώλησης, όπως μίνι μάρκετ εμπόρων από το Αφγανιστάν και τη Συρία.

Εικόνες 3, 4 & 5: Επιχειρήσεις στην περιοχή μελέτης

Διερεύνηση όψεων της ποικιλομορφίας στο κέντρο πόλης μέσω του παραδείγματος της επιχειρηματικότητας των μεταναστών

Προκειμένου να μελετηθούν εις βάθος οι παραπάνω γεωγραφικές μικρο-συγκεντρώσεις, διενεργήθηκαν συνεντεύξεις με τους εγκατεστημένους επιχειρηματίες, καθώς και με εργαζομένους στις επιχειρήσεις της περιοχής μελέτης. Οι συνεντεύξεις ανέδειξαν τα πολλαπλά προβλήματα που αντιμετωπίζει το μικρό εμπόριο λόγω της κρίσης του κέντρου πόλης (Αρανίτου 2021), προβλήματα τα οποία μάλιστα εντείνονται λόγω της μεταναστευτικής προέλευσης μιας μερίδας εμπόρων (Πολύζου 2021). Εντούτοις, το υλικό των συνεντεύξεων ανέδειξε παράλληλα τη διαμόρφωση πολλαπλών πρακτικών αντιμετώπισης των υφιστάμενων εμποδίων, καθώς και πρακτικών προσαρμογής στις ιδιαίτερες χωρικές και οικονομικές συνθήκες του πλαισίου εγκατάστασης.

Μια πρώτη θεματική σχετίζεται με τις πρακτικές που στοχεύουν στη διεύρυνση της πελατειακής βάσης των επιχειρήσεων μέσω της εργασίας υπαλλήλων διαφορετικών εθνικοτήτων. Ειδικότερα, κομμωτήριο επί της Αχαρνών, ιδιοκτησίας επιχειρηματία από το Πακιστάν, απασχολεί μια εργαζόμενη με καταγωγή από την Βουλγαρία, καθώς και έναν εργαζόμενο με καταγωγή από το Μπαγκλαντές. Στην πρόσοψη του καταστήματος τα ωράρια και οι τιμές των υπηρεσιών είναι γραμμένες στις δύο αυτές γλώσσες και στα ελληνικά. Η εργαζόμενη με καταγωγή από την Βουλγαρία, η οποία δουλεύει περιστασιακά και μόνο συγκεκριμένες ώρες στο κομμωτήριο, εξυπηρετεί γυναικεία πελατεία από Βαλκανικές χώρες και χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ενώ ο Μπαγκλαντεσιανός εργαζόμενος, ο οποίος «κρατάει» την επιχείρηση ανοιχτή σχεδόν όλη την ημέρα, εξυπηρετεί άνδρες, κυρίως από το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές. Η εθνοτική αυτή διεύρυνση του προφίλ των εργαζομένων αντανακλά σαφώς μια πρακτική προσέλκυσης διευρυμένης πελατείας, εθνοτικά αλλά και με βάση το φύλο, ενώ από τη συνέντευξη προέκυψε ότι η πελατεία της επιχείρησης δεν κατοικεί αμιγώς στην περιοχή, αλλά την επιλέγει λόγω της εγγύτητας της με το ευρύτερο κέντρο πόλης.

Μια επόμενη θεματική αφορά τις ποικίλες «διασυνδέσεις» μεταξύ της τοπικής και της παγκόσμιας κλίμακας, οι οποίες συμμετέχουν στη λεγόμενη «παγκοσμιοποίηση από τα κάτω» (Portes 1999; Choplin, Pliez 2015). Η λειτουργία αυτών των επιχειρήσεων, η οποία εν πολλοίς βασίζεται σε διαεθνικά κοινωνικά και οικονομικά δίκτυα, φέρνει στο προσκήνιο αυτό που η Doreen Massey ονομάζει ως την «πολλαπλότητα του τοπικού» (1994:280) για να περιγράψει καταστάσεις συνύπαρξης και ποικιλομορφίας στις πόλεις και στις μεταναστευτικές γειτονιές τους. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση ιδιοκτήτη καταστήματος τροφίμων με καταγωγή από το Μπαγκλαντές, ο οποίος προκειμένου να απαντήσει στις ανάγκες της διευρυμένης πελατείας του και συνάμα να μειώσει τα λειτουργικά έξοδα της επιχείρησής του, βασίζεται σε διαφορετικά δίκτυα προμήθειας εντός και εκτός της χώρας. Προμηθεύεται προϊόντα, όπως ρύζι και καρυκεύματα, με εισαγωγή προϊόντων από το Ντουμπάι, χαρτικά και είδη υγιεινής από επιχείρηση χονδρικής πώλησης στην Αττική–η οποία με τη σειρά της προμηθεύεται προϊόντα από διεθνείς αλυσίδες υπεραγορών– και, τέλος, φρέσκα φρούτα και λαχανικά από καλλιεργητή μπαγκλαντεσιανής καταγωγής που δραστηριοποιείται στην Αττική.

Μια τρίτη θεματική που προέκυψε κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων σχετίζεται με την προσαρμοστικότητα της επιχειρηματικότητας στο ευρύτερο κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο της χώρας εγκατάστασης, καθώς και στις εκάστοτε συνθήκες που διαμορφώνονται στην κλίμακα του τόπου εγκατάστασης (Hiebert, Rath, Vertovec 2014; Χατζηπροκοπίου, Φραγκόπουλος, 2015). Χωρίς αυτό το χαρακτηριστικό της προσαρμοστικότητας να αφορά αποκλειστικά την επιχειρηματικότητα των μεταναστών, οι συνεντεύξεις έδειξαν ότι η κρίση επηρέασε με ποικίλους τρόπους τις επιχειρήσεις που συμμετείχαν στην έρευνα. Η κρίση λειτούργησε είτε ως αφορμή για την αναπροσαρμογή της μεταναστευτικής διαδρομής (π.χ. από την εξαρτημένη εργασία στην ανεξάρτητη), είτε ως αφορμή για επιμέρους ανακατατάξεις ως προς τα εμπορεύματα, τα ωράρια λειτουργίας, την επιθυμητή πελατεία και άλλα (Polyzou 2019). Στην υπάρχουσα βιβλιογραφία οι συνέπειες της κρίσης ερμηνεύονται με δύο τρόπους: αφενός υπογραμμίζεται η κρίση ως παράγοντας που επηρεάζει αρνητικά και αποτελεί εμπόδιο για την εξέλιξη της επιχειρηματικότητας των μεταναστών στην Αθήνα και αφετέρου ως παράγοντας που έστρεψε τους μετανάστες προς την έναρξη επιχείρησης με σκοπό την αντιμετώπιση της ανεργίας στην αγορά εργασίας.

Είμαστε 8 χρόνια στο ίδιο μαγαζί. Τώρα αλλάξαμε προϊόντα. Πριν είχαμε κινητά τηλέφωνα, ρολόγια και άλλες ηλεκτρονικές συσκευές. Τώρα πουλάμε πιο φτηνά προϊόντα για τους πρόσφυγες. Αυτοί αγοράζουν υπνόσακους, σκηνές, περίπου 15 ευρώ. Οι Έλληνες αγοράζουν κυρίως ανεμιστήρες.

(Απόσπασμα συνέντευξης, 2015, Νουρ, Μπανγκλαντές, οδός Χέϋδεν, κατάστημα λιανικής πώλησης).

Το καλοκαίρι πέρυσι, ήταν πολύ καλά για εμάς, κάθε μέρα είχες πολλά παιδιά που έρχονταν να κουρευτούν. Πέρναγαν από εδώ και μετά προχωρούσαν προς… Όσο είχε η Γερμανία ανοιχτά σύνορα, ήταν πολύ καλά εδώ για εμάς.

(Απόσπασμα συνέντευξης, 2017, Αχμέντ, Πακιστάν, οδός Αχαρνών, κομμωτήριο).

Ο Σάμι, με καταγωγή από την Αίγυπτο, εργάστηκε ως ελαιοχρωματιστής μέχρι το 2011. Στην αρχή με εργολάβους και στη συνέχεια μόνος του. Έπειτα προχώρησε σε έναρξη επαγγέλματος. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, από το 2011, η κρίση επηρέασε τη δουλειά του και έτσι αποφάσισε να δαπανήσει ό,τι είχε για να ανοίξει ένα κατάστημα μίνι μάρκετ μαζί με τη σύζυγό του: «Είχαμε κόσμο καθημερινά, κυρίως υπήρχε πελατεία λόγω της Εφορίας στην οδό Ηπείρου. Καθημερινά πωλούσαμε αναψυκτικά, τσιγάρα, κάναμε και φωτοτυπίες. Μπορεί να ήταν λίγα τα λεφτά, 1 ευρώ, 3 ευρώ, αλλά υπήρχε πελατεία κάθε μέρα. Από την ημέρα που έφυγε η Εφορία, η επιχείρηση δεν πάει καλά… ζημίες. Αναγκαζόμαστε να πετάμε προϊόντα».

Συμπεράσματα

Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του κειμένου, η παρούσα έρευνα για την επιχειρηματικότητα των μεταναστών αρθρώθηκε από την κλίμακα του δήμου μέχρι την κλίμακα της γειτονιάς και του δρόμου εγκατάστασης. Σκοπός αυτής της μεθοδολογικής προσέγγισης είναι η διερεύνηση δύο βασικών ζητημάτων: από τη μία πλευρά, η ύπαρξη εθνοτικών διαχωρισμών στο επίπεδο του δήμου και, από την άλλη, οι μικρο-γεωγραφίες και πρακτικές εγκατάστασης που σχετίζονται με την έναρξη και τη λειτουργία μιας επιχείρησης σε συγκεκριμένους εμπορικούς δρόμους του κέντρου-πόλης.

Παρά τη χαρτογράφηση των δεδομένων των εμπορικών επιμελητηρίων που μαρτυρούν διακριτές γεωγραφίες εγκατάστασης ανάλογα με την εθνικότητα των επιχειρηματιών, η μελέτη πεδίου έδειξε ότι οι δρόμοι του κέντρου χαρακτηρίζονται από εθνοτική ποικιλομορφία, μέσω της συνύπαρξης εμπόρων διαφορετικών προελεύσεων, η οποία λειτουργεί προς όφελος των επιχειρήσεων, επιτρέπει τη διεύρυνση της πελατειακής τους βάσης και φέρνει στο προσκήνιο εμπορικές πρακτικές που βασίζονται μεν σε τοπικά δίκτυα, κινητοποιούν όμως παράλληλα υπερτοπικές διασυνδέσεις για την προσφορά εμπορευμάτων, εξεύρεσης κεφαλαίου, κ.α. Αναφορικά με το ζήτημα της κρίσης του μικρού και μεσαίου λιανικού εμπορίου στην Αθήνα, η έρευνα επισήμανε τη σημασία των δραστηριοτήτων των μεταναστών ως συστατικό στοιχείο του εμπορικού ιστού της πόλης. Όπως προέκυψε από τις επιτόπιες καταγραφές στην περιοχή μελέτης, τα καταστήματα και οι επιχειρήσεις των μεταναστών αποτελούν περίπου 10% της συνολικής επιχειρηματικής δραστηριότητας, συμβάλλοντας έτσι στην άμβλυνση του φαινομένου των κλειστών καταστημάτων. Ακόμη, συμμετέχουν στη διατήρηση και την αναζωογόνηση αρκετών επαγγελματικών χώρων που διαφορετικά θα παρέμεναν κλειστοί. Σημαντική ακόμη παράμετρος της παρουσίας αυτών των επιχειρήσεων είναι το εισόδημα που προκύπτει μέσω των, συχνά υψηλών, ενοικίων που οι εν λόγω έμποροι αποδίδουν στους, κατά κύριο λόγο, Έλληνες ιδιοκτήτες τους.

[1] Το κείμενο βασίζεται σε ερευνητικό πρόγραμμα που διενεργήθηκε στην Γαλλική Σχολή Αθηνών (École française d’Athènes) το χρονικό διάστημα 2015-2018. Υλοποιήθηκε από τετραμελή ερευνητική ομάδα που αποτελείται από τους Σέμια Σαμάρα, Δρ. Παν/μίου Nanterre, Δημήτρη Μπαλαμπανίδη Δρ. Χαροκoπείου Παν/μίου, Σταύρο Σπυρέλλη, Ερευνητή ΕΚΚΕ και Λουκά Τριάντη, Δρ. ΕΜΠ. Ο σχεδιασμός και ο συντονισμός του ερευνητικού προγράμματος πραγματοποιήθηκε από τη συγγραφέα του λήμματος.

[2] Για λόγους χαρτογραφικής απεικόνισης, οι επιμέρους χώρες προέλευσης των εμπόρων ομαδοποιήθηκαν σε ευρύτερες γεωγραφικές κατηγορίες, ενώ οι επιχειρήσεις των υπηκόων Βουλγαρίας και Ρουμανίας αποτέλεσαν μια ξεχωριστή κατηγορία λόγω του σημαντικού αριθμού τους.

[3] Από την πλατεία Βάθης μέχρι το ύψος του Αγίου Παντελεήμονα, κατεγράφησαν οι επιχειρήσεις στους εξής δρόμους: Ακομινάτου, Αριστοτέλους, Αχαρνών, Μιχαήλ Βόδα, Ηπείρου, Ιουλιανού, Κεφαλληνίας, Λιοσίων, Μάγερ, Παιωνίου, Σωνιέρου, Χέϋδεν.

Βιβλιογραφία

Αρανίτου Β (2021) Retailing, Ιστορία, Οικονομία, Μετασχηματισμοί στο Λιανικό Εμπόριο. Αθήνα: Εκδόσεις Κέρκυρα – Economia Publishing.
Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», επιστ. Υπεύθυνη Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017.
Choplin A and Pliez O (2015) The Inconspicuous Spaces of Globalization. Articulo – Journal of Urban Research, 12, online since 21 March 2016.
Massey D (1994) Space, Place and Gender. Minneapolis, University of Minnesota Press.
Smith M-P (2005) Transnationalism and the City. In Kelleher A και Klein L Global perspectives: a handbook for understanding global issues, New Jersey: Prentice Hall:119-139.
Glick Schiller N and Çaglar A (2013) Locating migrant pathways of economic emplacement: Thinking beyond the ethnic lens. Ethnicities 13 (4): 494-514.
Hall S (2013) Super-diverse street: a “trans-ethnography” across migrant localities. Ethnic and Racial Studies 38 (1): 1-15.
Hiebert D, Rath J and Vertovec S (2014) Urban Markets and Diversity: Toward a Research Agenda, Max Planck Institute for the Study of Religious and Ethnic Studies, Working Paper 14 (6): 1-34.
Καυταντζόγλου Ρ (2013) Οδός Ιπποκράτους: απόπειρα χαρτογράφησης ενός δρόμου στο κέντρο της πόλης. Στο Θ Μαλούτας κ.ά., Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα, Αθήνα: ΕΚΚΕ.
Πολύζου Ι (2021) Γεωγραφίες λιανικού εμπορίου: δυναμικές και διακυβεύματα στην Αθήνα σήμερα. Στο Β. Αρανήτου (επιμ.), Retailing, Ιστορία, Οικονομία, Μετασχηματισμοί στο Λιανικό Εμπόριο. Αθήνα: Εκδόσεις Κέρκυρα – Economia Publishing.
Polyzou I (2020) Invest the city by doing businesses: Geographies of migrant entrepreneurs in the center of Athens, The Greek Review of Social Research 153: 62-81.
Portes A (1999) La mondialisation par le bas. Actes de la recherche en sciences sociales 129:15-25.
Zukin S, Kasinitz P and Chen X (2016) Global Cities, Local Streets: Everyday Diversity from New York to Shanghai, New York: Routledge.
Χατζηπροκοπίου Π και Φραγκόπουλος Γ (2015) Αντιμέτωποι με την κρίση: προκλήσεις για τη μεταναστευτική επιχειρηματικότητα στην Αθήνα σε μια εποχή ύφεσης και λιτότητας. Στο Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 145 (Β):1-19.