Το καρναβάλι, η Αθήνα, το κέντρο και οι γειτονιές της 1834-1944

Επιπλέον, όμως, η πρωτοβουλία των κομιτάτων και η σημασία της καθιστά εμφανή τη σχέση ανάμεσα στην ενίσχυση του ρόλου του κέντρου της πόλης και στην ενίσχυση (δημογραφική, οικονομική, κοινωνική και πολιτική) της αστικής τάξης της Αθήνας. Οι αστοί κατοικούσαν στο κέντρο τόσο κυριολεκτικά όσο και συμβολικά: στο κέντρο ως τόπο λήψης πολιτικών και οικονομικών αποφάσεων και ως τόπο εκπομπής των αξιών και των συμβόλων της εξουσίας. Η αύξηση της βαρύτητας των αστών (και ιδίως της πιο εξευρωπαϊσμένης και «εκσυγχρονιστικής» μερίδας τους), και η επιχείρηση εμβάθυνσης της ηγεμονίας τους σε επίπεδα που ανταποκρίνονταν στη νέα ισχύ τους, απέκτησε και μια χωρική έκφραση: «ανακατάληψη» του κέντρου της Αθήνας (δηλαδή των δρόμων των περιοχών όπου κατοικούσαν) και κατάλληλη διαμόρφωσή του κατά τις απόκριες, αύξηση της συγκέντρωσης στο επίπεδο τόσο του κράτους όσο και της πόλης. Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε τον ορισμό του Gruppi (1977: 84) για την ηγεμονία ως ικανότητα ενοποίησης ενός ανομοιογενούς κοινωνικού συνόλου, και να τον μεταφέρουμε από το επίπεδο της ιδεολογίας σε αυτό της πόλης.

Χάρτης 2: Επίκεντρα αποκριατικών εκδηλώσεων στην Αθήνα 1834-1940

Φαίνεται, επιπλέον, ότι στις αρχές του 20ού αιώνα έχει γίνει εντονότερη η χωρική διάσταση της αντίθεσης ανάμεσα σε αστική και λαϊκή κουλτούρα. Εντυπωσιάζει το ρεπορτάζ της εφημερίδας Εστία το καλοκαίρι του 1901 από την πλατεία του Θησείου, όπου βρισκόταν μια ακμάζουσα πιάτσα λαϊκών κέντρων διασκέδασης: κάθε λίγο έφταναν με το τραμ «όμιλοι περιηγητών από τας μάλλον εξευρωπαϊσθείσας συνοικίας, οι οποίοι έρχονται να περιεργασθούν τα γλέντια του λαού» (Χατζηπανταζής, 1986: 154). Δεν εντοπίσαμε κάποια παρόμοια αποστολή εξερεύνησης για την περίοδο του καρναβαλιού, ωστόσο τη χωρική-κοινωνική διάσταση μιας έντονης πολιτισμικής διαφοράς έρχονταν να τονίσουν κάποιες διαμαρτυρίες των εφημερίδων για ανάρμοστες συμπεριφορές κατά τις απόκριες στους κεντρικούς δρόμους. Το 1905 γράφεται ότι τα «χοντρά αστεία» των σοκακιών του Ψυρρή είχαν μεταφερθεί στη Σταδίου, «το μέγα υπαίθριον σαλόνι των ευγενών πειραγμάτων» (Σκριπ 1 Μαρτίου 1905 -βλ. και Σπυροπούλου 2010, 129 για την παρομοίωση της Σταδίου με αστικό σαλόνι από τον μυθιστοριογράφο Σπανδωνή το 1893). Το 1920 γίνεται λόγος για «βάναυση επιδρομή ομάδων μόρτηδων εις τους κεντρικούς δρόμους» (Καιροί 19 Ιανουαρίου 1920). Το 1915 ένας δημοσιογράφος καλεί την αστυνομία να μαζέψει τους «σιχαμερούς όμιλους μετημφιεσμένων» που ζητάνε λεφτά για το θέαμα που προσφέρουν με την καμήλα, το γαϊτανάκι, τις παληάτσικες τούμπες και «λοιπές αηδίες», ή έστω «να τους περιορίση εις τας πλέον αποκέντρους συνοικίας των Αθηνών, δια να γλιτώση ο κόσμος των κέντρων απ’ αυτήν την αισθητικήν ναυτίαν» (Ακρόπολις 22 Ιανουαρίου 1915). Οι «απόκεντρες συνοικίες», λοιπόν, αναγνωρίζονται ως το φυσικό περιβάλλον αυτών των θεαμάτων, το οποίο βρίσκεται μακριά από το κέντρο, τη «βιτρίνα» της πόλης αλλά κυρίως χώρο όπου ζουν άνθρωποι με πιο εκλεπτυσμένη κουλτούρα.

Ο βαθμός συγκέντρωσης των αποκριάτικων εκδηλώσεων σημείωσε μια κορύφωση στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα, και μετά μειώθηκε. Ο κρίσιμος παράγοντας, εδώ, ήταν οι γενικότεροι μετασχηματισμοί που επήλθαν στην αποκριάτικη διασκέδαση, με τον περιορισμό του βάρους του δημόσιου εορτασμού και των θεαμάτων και τη στροφή στον χορό (Ποταμιάνος, 2020: 263-267). Φυσικά τα κέντρα διασκέδασης του κέντρου της Αθήνας συγκέντρωναν πολύ κόσμο, ενώ οι αποκριάτικοι χοροί των διαφόρων σωματείων επίσης έτειναν να οργανώνονται σε χώρους του κέντρου. Παραμένει γεγονός, όμως ότι οι γειτονιές ήταν σε καλύτερη θέση για να συναγωνιστούν το κέντρο της πόλης στην προσέλκυση του κόσμου όσον αφορά τα κέντρα διασκέδασης απ’ όσο ήταν όσον αφορά τα αστικά θεάματα. Επιπλέον, οι κατακτήσεις των γυναικών όσον αφορά τη δυνατότητά τους να κινούνται σε δημόσιο χώρο (Ποταμιάνος, 2020: 232-234), καθιστούσαν μικρότερη τη σημασία της δημιουργίας ενός “πολιτισμένου χώρου” στο κέντρο της πόλης στον οποίο οι παρενοχλήσεις ήταν οι λιγότερες δυνατές∙ και από αυτή την άποψη, λοιπόν, μπορεί να θεωρήσει κανείς ότι ήταν πια μικρότερη η ανάγκη συγκέντρωσης.

Βεβαίως, μετά την τελευταία παρέλαση που οργανώθηκε από κομιτάτο το 1920, κεντρικά οργανωμένες εκδηλώσεις και παρελάσεις θα επαναληφθούν τη δεκαετία του 1930 στην Πλάκα, με τις “Απόκριες της παλιάς Αθήνας” που οργάνωνε ο ΕΟΤ, ο δήμος και επιτροπή κατοίκων (Βλάχος, 2016: 189, Ελεύθερον Βήμα 2 Μαρτίου 1932, Αθηναϊκά Νέα 26 Ιανουαρίου 1934 κλπ). Η πρωτοβουλία αυτή κατέστησε την Πλάκα επίκεντρο του (αποδυναμωμένου) καρναβαλιού στην Αθήνα τις επόμενες δεκαετίες (π.χ. Μπρούσαλης 1963), και φαίνεται ότι συνέβαλε γενικότερα στην καθιέρωση της Πλάκας ως κέντρου υπερτοπικής ψυχαγωγίας με τις ταβέρνες της, αργότερα τις μπουάτ κλπ. Είναι σαφές, όμως, ότι πλέον επρόκειτο για μια περιορισμένων διαστάσεων αποκριάτικη παρέλαση, με πολύ μικρότερη συγκέντρωση κόσμου.

Η υπόθεσή μας είναι ότι η μείωση της συγκέντρωσης οδήγησε σε μια αύξηση της αυτονομίας της λαϊκής κουλτούρας και της λαϊκής γειτονιάς. Η περαιτέρω εξάπλωση της Αθήνας στον χώρο, με τον διπλασιασμό του πληθυσμού της στις δεκαετίες του 1910 και 1920, εκ των πραγμάτων θα ενίσχυσε διάφορα επιμέρους συνοικιακά και δια-συνοικιακά κέντρα, όπως και μια πιο αυτόνομη ζωή των “απόκεντρων” συνοικιών. Ήδη το 1916 ένα χρονογράφημα περιέγραφε τις «μικρογειτονιές» ως αυτάρκεις, αυτοτελείς ενότητες: «υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι, εκτός ενός βραδινού περιπάτου μέχρι της πλατείας Συντάγματος, δεν συγκοινωνούν ουδαμώς με τα λεγόμενα κέντρα. Ανήκουν εις την συνοικίαν. Το καφενείον της, το πεζοδρόμιό της, το κοριτσόπουλόν της, το μικρό της θέατρο, η κίνησίς της γίνονται από ημέρας εις ημέραν πράγματα αρκετά δια να ικανοποιούν κάθε τους ενδιαφέρον» (Πατρίς 30 Ιουνίου 1916). Το κλασικό θεατρικό έργο «Φιντανάκι» του Παντελή Χορν (1921) μοιάζει να εκφράζει μια τέτοια συνείδηση, τοποθετώντας την πλοκή του σε μια σμικρυμένη εκδοχή της λαϊκής γειτονιάς, την «αυλή», και παρουσιάζοντάς την ως έναν ολοκληρωμένο κόσμο στα όρια του οποίου εξελίσσεται η ζωή των ενοίκων των δωματίων-σπιτιών γύρω από την κοινή αυλή. Ασφαλώς δεν είναι ορθό να αντιλαμβανόμαστε τη γειτονιά ως έναν χώρο περίκλειστο, φαίνεται όμως ότι κατά τον μεσοπόλεμο γίνεται πιο αυτάρκης και αυτοτελής· χαρακτηριστική αυτής της εξέλιξης είναι και η έκδοση συνοικιακών εφημερίδων όπως η Φωνή του Παγκρατίου το 1930. Μια αίσθηση μεγαλύτερης απομόνωσης και αυτάρκειας προκαλούνταν οπωσδήποτε και από το γεγονός των περιορισμένων αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στους γηγενείς και στους πρόσφυγες του 1922 που εγκαταστάθηκαν σε συνοικισμούς γύρω από την Αθήνα.

Η λαϊκή γειτονιά, στις νέες αυτές συνθήκες αυξημένης αυτοτέλειας, υπήρξε ο χώρος στον οποίο αναπτύχθηκε ένας νέος λαϊκός πολιτισμός τον μεσοπόλεμο, με εμβληματική την κουλτούρα του ρεμπέτικου. Από τα στοιχεία που έχουμε συγκεντρώσει, ωστόσο, δεν προκύπτει κάποιος ιδιαίτερος δυναμισμός στο πεδίο της αποκριάτικης κουλτούρας. Παλιότερα λαϊκά θεάματα όπως η καμήλα ή το γαϊτανάκι δεν ξαναβρήκαν τις παλιές τους δόξες (στην παρακμή τους αναφέρονται το Έθνος 5 Μαρτίου 1924, η Πρωία 3 Μαρτίου 1929 κλπ), ούτε αναβίωσαν οι σατιρικές μασκαράτες. Οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, με την εξαίρεση ίσως της πρακτικής του πετάγματος χαρταετών την Καθαρά Δευτέρα (χρωστάω την επισήμανση στην Κλειώ Γκουγκουλή), δεν έβαλαν τη σφραγίδα τους στην αποκριάτικη κουλτούρα, όπως το έκαναν σε πεδία όπως η μουσική ή η μαγειρική. Ενδεχομένως αντιπροσωπευτική είναι μία περιγραφή της συνοικιακής αποκριάτικης ζωής όπως αυτή που δημοσιεύτηκε το 1924 ως ανταπόκριση από την Αγία Τριάδα: «Δεν είδαμε την κίνηση που βλέπαμε άλλοτε, την γκαμήλα, το γαϊτανάκι και τον Φασουλή, αλλά δεν είδαμε και μασκαράδες. Είδαμε όμως μια άλλη κίνηση, από γλεντζέδες που ανεβασμένοι σε αμάξια τραγουδούσαν διάφορα αποκριάτικα τραγούδια, ενώ σε πολλά ζυθοπωλεία άλλοι χόρευαν». Γιορτές με χορούς ευρωπαϊκούς και ελληνικούς έγιναν και στα σπίτια, «διαδίδεται δε ότι τις τελευταίες μέρες της αποκριάς θα δοθούν χοροί εις όλα τα ζυθοπωλεία της συνοικίας, μικρά και μεγάλα, τα οποία θα μετατραπούν προσωρινώς σε χορευτικά κέντρα όπου, λένε, η είσοδος θα επιτραπεί μόνο εις μασκαρεμένους» (Εύα 23 Φεβρουαρίου 1924).

Οπωσδήποτε μια ζωηρότερη κίνηση στους δρόμους πρέπει να χαρακτήριζε το καρναβάλι στις λαϊκές γειτονιές, δεδομένης και της στενότητας χώρου στα σπίτια των φτωχότερων. Σύμφωνα με τον Παπαζαχαρίου (1980: 205-206), όμως, πλέον αυτή η κίνηση σε περιορισμένο μόνο βαθμό διαχεόταν έξω από τη συνοικία: οι μασκαράδες του μεσοπολέμου παρέμεναν σε μεγάλο βαθμό στις γειτονιές τους χωρίς να εξέρχονται και να συναντιούνται στο κέντρο. Επρόκειτο για μια αντιστροφή της τάσης προς τη συγκέντρωση που είχε παρατηρηθεί στην προηγούμενη περίοδο, που ίσως δεν είναι εντελώς αυθαίρετο να συσχετίσουμε με τον κλονισμό της αστικής ηγεμονίας κατά τον μεσοπόλεμο, ο οποίος στο πολιτικό επίπεδο εκφράστηκε με μια σειρά από στρατιωτικά πραξικοπήματα (δηλαδή με την αύξηση της προσφυγής στη βία και την υποχώρηση της θεσμοποίησης της πολιτικής αντιπαράθεσης: Κωστής 2013). Η τάση αυτή των λαϊκών γειτονιών να αυτονομηθούν θα φτάσει σε ακραία επίπεδα στις συνθήκες της Κατοχής, και θα ολοκληρωθεί με την απόπειρα κατάληψης του κέντρου της Αθήνας κατά τα Δεκεμβριανά από μια κομμουνιστική αριστερά που ως βάση της είχε την περιφέρεια της πόλης.