Το σκιώδες κράτος: ορατή και αθέατη έλλειψη στέγης στην Αθήνα το 2013

Στο παρόν κείμενο [1] παρουσιάζουμε δεδομένα από πρωτογενή έρευνα (Arapoglou & Gounis 2014) [2] που διενεργήθηκε το 2013-14 με στόχο να χαρτογραφήσει διαφορετικές μορφές έλλειψης στέγης στην Αθήνα και να επικαιροποιήσει τα δεδομένα από τις απόπειρες καταγραφής αστέγων που πραγματοποιήθηκαν προ κρίσης (FEANTSA 2012, Sapounakis 2006). Είκοσι πέντε φορείς ανταποκρίθηκαν στα ερωτηματολόγια της έρευνας και καταγράφηκαν 77 δράσεις εφαρμογής για την άμεση αντιμετώπιση των αναγκών περισσότερων από 115.000 ατόμων που βιώνουν οξείες μορφές φτώχειας και έλλειψης στέγης. Η έρευνα περιλαμβάνει τους μεγαλύτερους φορείς που διαχειρίζονται υπνωτήρια και ξενώνες, καθώς και μια σειρά από μικρότερες οργανώσεις. Η πλειονότητα των φορέων που ανταποκρίθηκαν είναι ΜΚΟ, αλλά συμπεριλήφθηκαν και οι πιο σημαντικές δημόσιες υπηρεσίες υπό την εποπτεία του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης, καθώς και οι ξενώνες των δύο μεγαλύτερων δήμων (Αθηναίων και Πειραιώς).

Τα ευρήματα παρουσιάζονται χρησιμοποιώντας την ταξινόμηση των καταλυμάτων αστέγων του Hopper (1991) προσαρμοσμένη στις συνθήκες που διαπιστώσαμε στην Αθηναϊκή πραγματικότητα. Η ταξινόμηση του Hopper έχει σημαντικά πλεονεκτήματα προκειμένου να αποτυπωθούν διαφορετικές μορφές επισφαλούς ή ακατάλληλης κατοικίας, ο οποίες προκύπτουν από δυο κυρίως συνθήκες. Πρώτον, η ανεργία και η μείωση του εισοδήματος από εργασία έχει άμεσες επιπτώσεις στις δυνατότητες επιβίωσης των νοικοκυριών και της πρόσβασής τους σε κατοικία. Δεύτερον, η κρίση χρέους μετασχηματίστηκε σε κρίση του κράτους πρόνοιας, το οποίο μέσω εξουθενωτικών πολιτικών λιτότητας συρρικνώθηκε κατά δραματικό τρόπο. Η συρρίκνωση αφορά τόσο τις εισοδηματικές μεταβιβάσεις του κράτους προς τα νοικοκυριά όσο και τις παροχές σε υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής φροντίδας που ιδιωτικοποιούνται. Η συρρίκνωση των δημόσιων υπηρεσιών και η αντικατάσταση τους από εθελοντικές ή φιλανθρωπικές δράσεις με έμφαση στην πρόσκαιρη ανακούφιση των φτωχών και των αστέγων αποτελεί το μείζον στοιχείο των αλλαγών που συντελέστηκαν κατά την περίοδο 2010-2013. Το πλέγμα των φορέων της κοινωνίας των πολιτών που αναλαμβάνει την φροντίδα των πλέον ευάλωτων πληθυσμών έχει διεθνώς αποδοθεί με τον όρο «σκιώδες κράτος» (Wolch 1989). Το σκιώδες κράτος έχει αντιφατικές όψεις, καθώς επιμέρους φορείς άλλοτε προσαρμόζουν τις πρακτικές τους στις νεοφιλελεύθερες επιλογές και άλλοτε τις αμφισβητούν (Cloke, May & Johnsen 2010, Keel 2009, Peck 2012) όπως επιχειρούμε να αποτυπώσουμε στη συνέχεια του κειμένου. Αφενός ενισχύονται οι πρακτικές κοινωνικής αλληλεγγύης και αλλαγής των γραφειοκρατικών ή κλειστών ιδρυματικών δομών, αφετέρου όμως τα θύματα της κρατικής αμέλειας και καταστολής δεν βρίσκουν σταθερή φροντίδα και ωφελούνται εκείνοι οι φορείς που προσαρμόζονται στις απαιτήσεις του κράτους ή μεγάλων χορηγών.

Το Σχήμα 1 παρουσιάζει εκτιμήσεις σχετικά με διάφορες κατηγορίες των αστέγων και τις συνθήκες διαβίωσής τους το 2013 στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας. Οι εκτιμήσεις προέκυψαν από τη δική μας πρωτογενή έρευνα, αλλά και από δευτερογενείς πηγές.

Σχήμα 1: Τοπία έλλειψης στέγης στην Αθήνα

Πηγή: πρωτογενής έρευνα των συγγραφέων και επεξεργασία δευτερογενών πηγών

Αθέατη και άτυπη έλλειψη στέγης: φτώχεια και επισφάλεια

Αφορά τα νοικοκυριά που δεν ιδιοκατοικούν και υφίστανται συνθήκες φτώχειας και αποκλεισμού σύμφωνα με τον ορισμό της Eurostat. Δηλαδή νοικοκυριά που δεν έχουν ιδιόκτητη κατοικία και είτε το εισόδημα τους είναι χαμηλότερο από το όριο φτώχειας, είτε το σύνολο των ενηλίκων μελών είναι άνεργα ή υποαπασχολούνται, είτε αντιμετωπίζουν συνθήκες στεγαστικής αποστέρησης. Συνολικά εκτιμούμε ότι το 13-14% του πληθυσμού στην Αττική διαβιώνει σήμερα σε τέτοιες συνθήκες, δηλαδή περίπου 514.000 άτομα, εκ των οποίων 305.000 έχουν ελληνική και 209.000 αλλοδαπή ιθαγένεια. Η εκτίμηση αυτή είναι ανάλογη των ορισμών που στις ΗΠΑ αφορούν τη «χειρότερη στεγαστική συνθήκη» και χρησιμοποιούνται για να δοθεί προτεραιότητα στη χορήγηση επιδομάτων και στη διαμόρφωση πολιτικών πρόληψης. Ο αριθμός αναφέρεται σε εκείνους που αντιμετωπίζουν εξαιρετικά δυσχερείς συνθήκες, οι οποίες αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο να βρεθούν στο δρόμο αν ενεργοποιηθεί κάποιος επιπλέον επιβαρυντικός παράγοντας (π.χ. σημαντικό πρόβλημα υγείας, έξωση, αδυναμία φιλοξενίας από φίλους, απώλεια προσώπων στήριξης, διάρρηξη συγγενικών ή διαπροσωπικών δεσμών, κ.ο.κ.).

Επισημαίνεται ότι το μέγεθος της αθέατης και άτυπης έλλειψης στέγης παρουσιάζει δραματική αύξηση. Εκτιμούμε ότι από την έναρξη της κρίσης μέχρι σήμερα ο πληθυσμός που διαβιεί σε τέτοιες συνθήκες στην Αθήνα έχει διπλασιαστεί. Η αύξηση αυτή οφείλεται στη ραγδαία άνοδο της φτώχειας και της ανεργίας καθώς και στις ειδικές συνθήκες στεγαστικής επισφάλειας και αποστέρησης στα πυκνοκατοικημένα αστικά κέντρα της χώρας, όπως είναι η αδυναμία των νοικοκυριών να καλύψουν τα έξοδα στέγασης, ιδίως τα ενοίκια, ο συνωστισμός σε μικρής επιφάνειας κατοικίες, και η ακαταλληλότητα των κατοικιών. Ενδεικτικά για το 2013, σύμφωνα με την on-line βάση δεδομένων για τον πληθυσμό και τις συνθήκες διαβίωσης της Eurostat: το στεγαστικό κόστος των φτωχών νοικοκυριών αντιστοιχούσε στο 71% του διαθέσιμου εισοδήματος τους, 69% των φτωχών νοικοκυριών καθυστερούσε την πληρωμή ενοικίων, λογαριασμών ύδρευσης ή ηλεκτροδότησης, 45% των φτωχών νοικοκυριών διαβιούσαν σε συνθήκες συνωστισμού. Επιπλέον οι κίνδυνοι φτώχειας, ανεργίας και έλλειψης στέγης είναι άνισα κατανεμημένοι μεταξύ των Ελλήνων πολιτών και ξένων υπηκόων. Για παράδειγμα το ποσοστό φτώχειας και αποκλεισμού το 2013 ανέρχονταν στο 32,6% για τους Έλληνες και σε 68% για τους αλλοδαπούς.

Αθέατη και τυπική έλλειψη στέγης: επαναιδρυματοποίηση και εγκλεισμός

Περιλαμβάνεται η χρήση ακατάλληλων καταλυμάτων σε δημόσια ιδρύματα περίθαλψης και φροντίδας (νοσοκομεία, ψυχιατρικά ιδρύματα, άσυλα, ιδρύματα παιδικής προστασίας, γηροκομεία) ή σωφρονισμού (κέντρα κράτησης, φυλακές) σε παρέκκλιση από τον πρωταρχικό σκοπό τους ή με αναιτιολόγητη παράταση της παραμονής ή με εξιτήριο χωρίς να έχει διασφαλιστεί σταθερή κατοικία. Αξιοποιώντας ποικιλία δευτερογενών πηγών και σημαντικές πρωτογενείς πληροφορίες, εκτιμήσαμε ότι σε τέτοιες συνθήκες βρίσκονται 9000 άτομα στην Αττική. Οι πληροφορητές μας ανέφεραν τον καταχρηστικό χαρακτήρα των προσαγωγών κατά τις εκτεταμένες αστυνομικές επιχειρήσεις ΞΕΝΙΟΣ ΔΙΑΣ και τις απαράδεκτες συνθήκες στα κέντρα κράτησης αλλοδαπών, την υπερπληρότητα στις στεγαστικές μονάδες ψυχιατρικής αποκατάστασης, την αιφνίδια συγχώνευση ψυχιατρικών νοσοκομείων και την απρογραμμάτιστη μεταφορά ασθενών σε ιδιωτικές μονάδες με επιβάρυνση των οικογενειών τους, την αύξηση αιτημάτων φιλοξενίας σε παιδικές στέγες και μονάδες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης λόγω οικονομικής αδυναμίας.

Οι εξελίξεις αυτές δημιουργούν σοβαρά εμπόδια στην ανάπτυξη κοινοτικών δομών ψυχικής υγείας και εκτρέπουν την πορεία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην κατεύθυνση της ιδιωτικοποίησης και της επανιδρυματοποίησης σε τοπική κλίμακα. Αγνοείται έτσι η σημαντική εμπειρία των φορέων που στην προηγούμενη δεκαετία πρωτοστάτησαν στην ανάπτυξη στεγαστικών δομών ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και κοινοτικής φροντίδας. Επιπλέον, η μεταφορά και «εγκλεισμός» αλλοδαπών σε κρατητήρια και κέντρα κράτησης υπονομεύουν τις προσπάθειες στεγαστικής αρωγής αιτούντων άσυλο και προσφύγων που πρωτοεμφανίστηκαν στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 2000 υπό την πίεση ανθρωπιστικών οργανώσεων.

Ορατή και τυπική έλλειψη στέγης: έκτακτη ανάγκη και υποστηριζόμενη κατοικία

Κατά την προηγούμενη δεκαετία η στεγαστική αρωγή των αστέγων περιορίζονταν σε ξενώνες βραχυχρόνιας παραμονής τους οποίους ως επί το πλείστον διαχειρίζονταν η αυτοδιοίκηση ή δημόσιοι κρατικοί φορείς πρόνοιας. Σήμερα έχουν αναδυθεί δύο νέα είδη παρεμβάσεων, διαφορετικής μεταξύ τους φιλοσοφίας όπου οι ΜΚΟ έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Οι τοπικές αρχές, παρά την πολιτική ρητορική, παίζουν δευτερεύοντα ρόλο. Οι υπηρεσίες και τα καταφύγια στέγης από τις δημόσιες υπηρεσίες είναι πια ελάχιστες. Ιδιωτικές επιχειρήσεις και φιλανθρωπικά ιδρύματα. αποτελούν την πιο ζωτικής σημασίας πηγή χρηματοδότησης για τις ΜΚΟ, αλλά και τις δημοτικές αρχές. Ο μέσος όρος της ιδιωτικής χρηματοδότησης των έργων που καταγράψαμε ανέρχεται σε 49% και ο συνολικός αριθμός όσων έλαβαν οποιουδήποτε είδους στεγαστική συνδρομή ήταν σχεδόν 6.400 άτομα.