Κοινωνικός διαχωρισμός, εκπαίδευση και πόλη: Εκπαιδευτικές στρατηγικές των μεσαίων στρωμάτων στη Δυτική Αττική

• Οι γονείς που ανήκουν στα μεσαία στρώματα και αποφασίζουν να παραμείνουν τα παιδιά τους στο τοπικό σχολείο είτε γιατί δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα είτε γιατί συνειδητά επιλέγουν το σχολείο της γειτονιάς, παρεμβαίνουν στη λειτουργία του προκειμένου να ελέγχουν το σχολικό περιβάλλον. Χρησιμοποιούν τακτικές μέσω των Συλλόγων Γονέων, συνεργάζονται με τους διευθυντές των σχολείων και με γονείς του ίδιου κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου, προσφέρουν τις υπηρεσίες τους είτε υλικά είτε διαμεσολαβώντας, μέσω πελατειακών σχέσεων, για το συμφέρον του σχολείου. Στις διαχωριστικές τακτικές των γονέων συμπεριλαμβάνεται και το να επεμβαίνουν στη χάραξη των νέων σχολικών περιοχών με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συχνά σχολεία με αμιγή μειονοτικό πληθυσμό, όπως για παράδειγμα συμβαίνει σε περιοχές κοντά σε καταυλισμούς Τσιγγάνων.
• Οι γονείς των χαμηλότερων, εργατικών κυρίως, τάξεων (υπάλληλοι, απασχολούμενοι σε δουλειές ρουτίνας, ανειδίκευτοι εργάτες) έχουν μεγαλύτερη δυσκολία στην παρακολούθηση της σχολικής εκπαίδευσης των παιδιών τους. Το κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο καθώς και ή έλλειψη ισχυρών κοινωνικών δικτύων δεν προσφέρουν τις προϋποθέσεις, αλλά συνήθως δεν δημιουργούν και την επιθυμία, για μεταφορά των παιδιών σε άλλα σχολεία. Οι οικογένειες που κατέχουν περιορισμένο οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο προσαρμόζουν τις στρατηγικές τους σε μια προσιτή σε αυτές εκπαιδευτική προσφορά, η οποία έχει συγκεκριμένα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά, πολλές φορές υιοθετώντας τακτικές των μεσαίων στρωμάτων, όπου αυτό είναι δυνατόν. Για παράδειγμα, διατηρώντας γεωγραφική απόσταση, δηλαδή επιλέγοντας σχολείο εκτός της περιοχής κατοικίας τους ή υιοθετώντας τακτικές συμβολικής απόστασης και διαφοροποίησης από συγκεκριμένες ομάδες («εμείς» και οι «άλλοι»).

Ποιοι είναι όμως οι παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή σχολείου από τους γονείς των μεσαίων στρωμάτων; Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας:

• Η κοινωνική σύνθεση του σχολείου αποτελεί βασικό προσδιοριστικό παράγοντα της αποφυγής του σχολείου, ιδιαίτερα όπου υπάρχει σημαντική αναλογία μαθητών που προέρχονται από μη ευνοούμενες ομάδες (χαμηλά εργατικά στρώματα, μετανάστες, Ρομά).
• Η τοπική ετερογένεια παίζει σημαντικό ρόλο στις πρακτικές αποφυγής, ιδιαίτερα όταν η γειτονιά χαρακτηρίζεται από ασυνέχεια στη χωρική της οργάνωση, δηλαδή όταν υπάρχουν θύλακες λιγότερο υποβαθμισμένων περιοχών και οι μαθητές που διαμένουν σε αυτές ενθαρρύνονται στην αποφυγή του τοπικού Γυμνασίου. Μάλιστα, η αποφυγή μπορεί να ξεκινά από το Δημοτικό σχολείο, όταν γονείς από υψηλά και μεσαία στρώματα στέλνουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικά Δημοτικά σχολεία.
• Η ύπαρξη ισχυρών κοινωνικών δικτύων σε σχέση με κάποιο σχολείο και η καλή του «φήμη» αποτελούν επίσης σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή του. Οι κοινωνικοί θύλακες των «καλών» σχολείων και τα ομοιογενή δίκτυα συντείνουν στην ανιούσα κοινωνική κινητικότητα και στις καλύτερες ευκαιρίες απασχόλησης. Τα προσωπικά κοινωνικά δίκτυα επηρεάζουν την πρόσβαση των κοινωνικών ομάδων στην εκπαίδευση και βοηθούν τους γονείς των μεσαίων στρωμάτων να βρουν «καλά» σχολεία και να επιτύχουν την μεταφορά από ένα δημόσιο σχολείο σε άλλο, εκτός της περιοχής κατοικίας. Οι γονείς αυτοί διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με τη διοίκηση των σχολείων και παρουσιάζουν ομοιογενείς στάσεις και συμπεριφορές με άτομα με τα οποία έχουν κοινούς κανόνες και αξίες.
• Η γλώσσα αποτελεί κλειδί για τη διαχείριση των κοινωνικών σχέσεων και της κοινωνικής δικτύωσης. Επομένως, το ζήτημα γνώσης της ελληνικής γλώσσας αποτελεί βασικό παράγοντα, για τους γονείς των μεσαίων στρωμάτων, που προσδιορίζει την αποδοχή ή μη των εθνοτικά διαφορετικών ομάδων στο σχολείο. Η άγνοια της ελληνικής γλώσσας θεωρούν ότι υποβιβάζει το επίπεδο του σχολείου και δημιουργεί εμπόδια στην πρόοδο των δικών τους παιδιών.

Η φήμη του σχολείου είναι ιδιαίτερα σημαντική όσον αφορά την προσέλκυση μαθητών από υψηλότερα και μεσαία στρώματα. Η προσέλκυση τέτοιων μαθητών διατηρεί το «καλό» επίπεδο του σχολείου, την «καλή» εικόνα και ενισχύει την επιλογή του από τις τοπικές ελίτ. Τα σχολεία προκειμένου να προσελκύσουν μαθητές από τα υψηλότερα και μεσαία στρώματα, υιοθετούν στρατηγικές ακαδημαϊκής επιλεκτικότητας, όπως οι καλοί βαθμοί καθώς και ελαστικά διοικητικά μέτρα για μετεγγραφές σε άλλα σχολεία. Επίσης, χρησιμοποιούν τακτικές όπως την αποβολή ή διαγραφή μαθητών με προβλήματα συμπεριφοράς, την έμμεση παρέμβαση στους γονείς προβληματικών μαθητών για μετεγγραφή τους σε άλλο σχολείο, κ.λπ. που αφορούν συνήθως παιδιά που προέρχονται από μειονεκτούσες ομάδες (χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα, μετανάστες, τσιγγάνους ή και πρόσφατα πολιτογραφημένους ομογενείς).

Η ταξική διαφοροποίηση είναι πρωταρχική στην ανάπτυξη διαχωριστικών τάσεων, ενώ η παρουσία μειονοτικών ομάδων με διαφορετική εθνοτική καταγωγή και η απουσία εκπαιδευτικών πολιτικών επιδρά αυξητικά στον κοινωνικό διαχωρισμό. Σε περιοχές κοντά σε οικισμούς Ρομά, οι γονείς των μεσαίων στρωμάτων θεωρούν αρνητική την παρουσία των μαθητών Ρομά στο σχολείο και επιθυμούν συνήθως τον διαχωρισμό. Επιπλεόν, διαπιστώθηκε ότι οι γονείς αυτοί θεωρούν ως αρνητική παρουσία στο σχολείο και την ύπαρξη μαθητών από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, όπου συχνά εντάσσουν και τις οικογένειες των μεταναστών. Θεωρούν ότι οι μαθητές αυτοί υποβαθμίζουν το επίπεδο του σχολείου, αποτελούν «κακά παραδείγματα» για τα δικά τους παιδιά και δημιουργούν προβλήματα στο σχολείο.

Εθνο-πολιτισμική διάκριση και χωρική διαφοροποίηση

Η χωροθέτηση ορισμένων σχολείων κυρίως περικεντρικά του Δήμου Αχαρνών και η παρουσίασή τους ως χώρων παθογένειας καθώς και ο στιγματισμός παιδιών που διαφοροποιούνται λόγω εθνοπολιτισμικών και κοινωνικο-οικονομικών διαφορών, αποτελούν παράγοντες που επιτείνουν την πόλωση μεταξύ σχολείων και αυξάνουν τον διαχωρισμό στον τοπικό χώρο. Παράλληλα, η κακή εικόνα της γειτονιάς, επιδρά στη ζωή των παιδιών και τα εμποδίζει να νιώσουν ικανά να προχωρήσουν εκπαιδευτικά. Η αδυναμία για κοινωνική και χωρική κινητικότητα αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό των κοινωνικά αποκλεισμένων γειτονιών.

Προκειμένου να εντοπίσουμε τα παιδιά που εγκαταλείπουν την εκπαίδευση, χρησιμοποιήσαμε και πάλι την εφαρμογή «Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011» (ΕΛΣΤΑΤ/ΕΚΚΕ). Ξεχωρίσαμε τις ηλικίες 10-13 ετών και αναζητήσαμε την κύρια ασχολία, στο πλαίσιο της οποίας εμφανίζεται και η μαθητική ιδιότητα. Διαπιστώσαμε ότι υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός παιδιών αυτής της ηλικίας που δεν εμφανίζουν την μαθητική ιδιότητα, δηλαδή δεν πηγαίνουν σχολείο. Ορισμένες από τις περιοχές στις οποίες το σχετικό  ποσοστό είναι μεγάλο, ταυτίζονται με τις περιοχές των τσιγγάνων, όπως στους Δήμους Ασπροπύργου, Άνω Λιοσίων και Αχαρνών. Αυτή η ομάδα πληθυσμού περιθωριοποιείται, ενώ έχει σαφή κοινωνικά χαρακτηριστικά και χωρικά όρια. Είναι συγκεντρωμένη σε υποβαθμισμένες γειτονιές όπου υπάρχει έντονη παρουσία μειονεκτουσών κοινωνικών ομάδων (Χάρτης 5)[3]. Το ποσοστό εγκατάλειψης του σχολείου είναι υψηλό στα παιδιά των Ρομά, ενώ οι δυσκολίες ξεκινούν από την πρωτοβάθμια και συνεχίζονται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με υψηλό ποσοστό εγκατάλειψης από την πρώτη τάξη του Γυμνασίου.

Χάρτης 5: Ποσοστό παιδιών 10-13 ετών που δεν είναι μαθητές στον Δήμο Αχαρνών και σε γειτονικούς Δήμους (Άνω Λιόσια, Ζεφύρι, Καματερό, Ίλιον, Άγιοι Ανάργυροι, Νέα Φιλαδέλφεια, Μεταμόρφωση, Θρακομακεδόνες, Κηφισιά, Νέα Ερυθραία, Φυλή, Ασπρόπυργος)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Οι γονείς θεωρούν ότι τα παιδιά με εθνοπολιτισμικές διαφορές πρέπει να έχουν ίση μεταχείριση. Παρόλα αυτά, θεωρούν επίσης ότι η παρουσία τους γίνεται απειλή για την πνευματική πρόοδο και την ακαδημαϊκή επίδοση των άλλων παιδιών. Θεωρούν ότι οι δάσκαλοι θα προσαρμόσουν το πρόγραμμα της διδασκαλίας τους, τις μεθόδους και την αξιολόγηση στο επίπεδό τους και ότι θα δώσουν μεγαλύτερη προσοχή σε αυτά. Η εικόνα ορισμένων σχολείων ως χώρων κοινωνικής παθογένειας ενισχύεται από την απόφαση κάποιων γονέων να τα αποφύγουν, γεγονός που επιτείνει την πόλωση και το διαχωρισμό τόσο στα σχολεία όσο στην περιοχή όπου αυτά εντάσσονται. Η αδυναμία για κοινωνική κινητικότητα στις περιοχές αυτές σε συνδυασμό με την έλλειψη εκπαιδευτικής φροντίδας, δημιουργεί συνθήκες υποβάθμισης και γειτονιές αποκλεισμού. Οι γειτονιές αυτές συγκεντρώνουν συνήθως χαμηλότερα εργατικά στρώματα και εθνοτικές και μειονοτικές ομάδες, οι οποίες ωστόσο αναπτύσσουν έντονο το αίσθημα της κοινότητας και βασίζονται σε ενεργά κοινωνικά δίκτυα.

Ως βασικό ερώτημα τέθηκε το ζήτημα αν οι νέες διαχωριστικές τάσεις των μεσαίων στρωμάτων οδηγούν σε μεγαλύτερη κοινωνική πόλωση και στεγαστικό διαχωρισμό, δηλαδή συγκέντρωση υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων σε συγκεκριμένες περιοχές και ταυτόχρονα δημιουργία θυλάκων φτώχειας σε άλλες περιοχές. Ο ρόλος των μεσαίων στρωμάτων στην κοινωνική ανάμειξη στις μεικτές γειτονιές είναι σημαντικός, όσον αφορά την αλληλεπίδραση με τις άλλες κοινωνικές ομάδες. Σημαντική παράμετρος είναι η γειτονιά, ο τρόπος σχηματισμού και η ανάπτυξή της.

Η αποκοπή από την τοπική κοινωνία ή τη γειτονιά δεν πραγματοποιείται μέσα από την αύξηση των τιμών των ακινήτων, που θα απέκλειε την πρόσβαση σε οικονομικά ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες, αλλά μέσα από την οικειοποίηση και κοινωνική ομογενοποίηση των τοπικών δημόσιων σχολείων. Μάλιστα, οι εκπαιδευτικές στρατηγικές κοινωνικής αποκοπής γίνονται περισσότερο έκδηλες λόγω της υποχρεωτικής επιλογής του τοπικού σχολείου μέσω του συστήματος των σχολικών περιοχών. με αυτόν τον τρόπο, η αύξηση της κοινωνικής απόστασης μεταξύ σχολείων αυξάνει την πιθανότητα δημιουργίας «θυλάκων» κοινωνικής υποβάθμισης. Παρόλα αυτά, η έρευνα έδειξε ότι παρά τη διαφοροποίηση στις στρατηγικές των γονέων σε σχέση με την επιλογή σχολελιου, ο σχολικός διαχωρισμός δεν οδηγεί υποχρεωτικά και σε στεγαστικό διαχωρισμό, εφόσον δεν συνδυάζεται με στεγαστική κινητικότητα, δηλαδή με μεταστέγαση στην περιοχή του σχλείου που τελικώς επιλέγεται, αλλά κυρίως εντείνει τις κοινωνικές αποστάσεις στο τοπικό επίπεδο και την εκπαιδευτική ανισότητα.

Συμπεράσματα

Στην περιοχή μελέτης δεν παρατηρήθηκε κάποια τάση μεταστέγασης των μεσοστρωματικών νοικοκυριών με παιδιά σχολικής ηλίκίας σε περιοχές κοντά σε σχολεία της επιλογής τους. Αντίθετα, παρατηρήθηκε απόσυρση από τα δημόσια σχολεία της γειτονιάς τους ή οικειοποίηση του δημόσιου σχολείου με στρατηγικές που στοχεύουν στο διαχωρισμό από άλλες κοινωνικές ομάδες.

Το εκπαιδευτικό σύστημα, ως θεσμική λειτουργία, δεν μένει αμέτοχο σε αυτήές τις διαδικασίες. Αντίθετα, ενισχύει την ακαδημαϊκή επιλεκτικότητα υιοθετώντας στρατηγικές διαχωρισμού και επιλογής του μαθητικού πληθυσμού. Η επιλεκτική αυτή χρήση των δομών/θεσμών, δημόσιου χώρου και η διαχείριση των επαφών μέσω των κοινωνικών δικτύων, ενισχύει τα νοικοκυριά των μεσαίων τάξεων που κρατούν σε απόσταση από την καθημερινή τους ζωή τις «προβληματικές» κοινωνικές ομάδες και τα κοινωνικά περιβάλλοντα που θεωρούν ότι αποτελούν κακή επιρροή. Αυτή η αποσύνδεση από τον κοινωνικό ιστό, μερικώς τονίζεται και ενισχύεται δομικά μέσα από την αλλαγή των ορίων των σχολικών περιοχών, όπως παρατηρήθηκε στην περιοχή μελέτης.

Τα σχολεία δεν μπορούν να διαχωριστούν από την κοινότητα και την ενσωμάτωση των αδύναμων κοινωνικών ομάδων. Χωρίς τη συνεργασία σχολείων και κοινότητας, οι κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές για τους αδύναμους κατοίκους δεν μπορούν να έχουν επιτυχία και επομένως είναι σημαντικό να υπάρξει διαμεσολάβηση μεταξύ κοινότητας και σχολείου.

Σύμφωνα με την έρευνα διαπιστώθηκε ότι οι Ρομά υφίστανται τη μεγαλύτερη διάκριση και διαχωρισμό στην εκπαίδευση σε σχέση με άλλες εθνοτικές ομάδες ή μειονότητες. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που επιδρούν στην ενσωμάτωσή τους στο εκπαιδευτικό σύστημα και αυτοί σχετίζονται λιγότερο με πολιτισμικές διαφορές και περισσότερο με τη διαρκή κοινωνική τους περιθωριοποίηση.

[1] ΜΟΧΑΠ: Μονάδες χωρικής ανάλυσης πόλεων. Αντιστοιχούν στο επίπεδο των Απογραφικών Τομέων (ΑΤ) της ΕΛΣΤΑΤ με τη διαφορά ότι στους ΜΟΧΑΠ έχουν ενοποιηθεί οι μικροί ΑΤ ώστε να μην υπάρχει χωρική μονάδα με πληθυσμό μικρότερο των 900 κατοίκων. Οι συνενώσεις αυτές έγιναν ώστε να αποφευχθούν ζητήματα εμπιστευτικότητας. Η Αττική χωρίζεται σε 3.000 ΜΟΧΑΠ με μέσο πληθυσμό 1.250 ατόμων.