Εναλλακτικοί οικονομικοί και πολιτικοί χώροι: Αντιμετωπίζοντας την κρίση ή δημιουργώντας μια νέα κοινωνία;

Στην Ελλάδα και ειδικά στην Αθήνα βρισκόμαστε σε φάση ραγδαίας ανάπτυξης εναλλακτικών κοινωνικών και οικονομικών πρακτικών που αφορούν σχεδόν το σύνολο των βασικών κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων: την υγεία, την παιδεία, την τροφή, την πρωτογενή και δευτερογενή παραγωγή, τις υπηρεσίες και τις ανταλλαγές. Στον χάρτη (υπο κατασκευή)  αποτυπώνονται κοινωνικά ιατρεία και φαρμακεία, κοινωνικά παντοπωλεία, δράσεις χωρίς μεσάζοντες, συλλογικές κουζίνες, κοινωνικοί εκπαιδευτικοί χώροι (φροντιστήρια, μαθήματα διαφόρων ειδών, ωδεία), ανταλλακτικά δίκτυα (τράπεζες χρόνου, νομίσματα, ανταλλακτικά παζάρια), αστικοί λαχανόκηποι, οικοκοινότητες, συνεταιρισμοί, κολλεκτίβες και κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις που στην πλειονότητά τους έχουν γεννηθεί τα τελευταία χρόνια από πρωτοβουλίες πολιτών και όχι από επίσημους φορείς, όπως τους δήμους και την εκκλησία.

Τα αίτια αυτής της «έκρηξης» μπορούν να ανιχνευθούν σε πολλά επίπεδα, με προεξάρχον αυτό της οικονομικής και ανθρωπιστικής κρίσης. Σημαίνει αυτό ότι πρόκειται απλώς για στρατηγικές επιβίωσης στις δύσκολες συνθήκες της κρίσης ή ότι οι στρατηγικές επιβίωσης συνυπάρχουν και συνδυάζονται με ευρύτερες κοινωνικές, οικονομικές ή και πολιτικές στοχεύσεις;

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες η θεωρητική συζήτηση και η εμπειρική έρευνα σχετικά με τους εναλλακτικούς κοινωνικούς και πολιτικούς χώρους έχει γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη. Στο πλαίσιο της συζήτησης αυτής το ερώτημα της κοινωνικής και πολιτικής σημασίας των εναλλακτικών χώρων έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τη διεθνή βιβλιογραφία, δίνοντας μια μεγάλη ποικιλία απαντήσεων που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το βαθμό «αισιοδοξίας» σχετικά με τις δυνατότητες των εναλλακτικών χώρων να συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας διαφορετικής οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας.

Οι πιο απαισιόδοξες προσεγγίσεις τείνουν να θεωρούν τους εναλλακτικούς χώρους άλλοτε ως περιθωριακά φαινόμενα, άλλοτε ως εφήμερες δράσεις και άλλοτε ως συμπληρωματικά στηρίγματα του συστήματος, τα οποία είναι αδύνατο να απειλήσουν την κυριαρχία του καπιταλισμού. Για παράδειγμα, οι Schreven, Spoelstra και Svensson (2008) ισχυρίζονται ότι ο εναλλακτικός χαρακτήρας αυτών των χώρων ή, με άλλα λόγια, η προσπάθεια για απόρριψη του κατεστημένου τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας, της οικονομίας και της πολιτικής έχει έναν μάλλον εφήμερο χαρακτήρα. Στη συνέχεια, τα εναλλακτικά εγχειρήματα τείνουν να ενσωματωθούν στο κυρίαρχο σύστημα. Στο ίδιο μήκος κύματος οι Amin, Cameron και Hudson (2003) εγείρουν ερωτήματα σχετικά με την ενσωμάτωση των εναλλακτικών εγχειρημάτων, υποστηρίζοντας ότι οι εναλλακτικοί χώροι μπορούν να θεωρηθούν ως στοιχεία που συμπληρώνουν το κοινωνικό κράτος και με αυτό τον τρόπο συμβάλλουν περισσότερο στη σταθερότητα παρά στην αμφισβήτηση του καπιταλισμού.

Σε μια πιο εκλεπτυσμένη προσέγγιση, οι Jonas (2010 και 2013) και Fuller και Jonas (2003) θεωρούν ότι πρέπει να αντιμετωπίσουμε τους εναλλακτικούς χώρους πέρα από μια απλουστευτική διπολική θεώρηση (εναλλακτικός/κυρίαρχος). Επικεντρώνοντας στον λόγο και στις πρακτικές των συμμετεχόντων στους εναλλακτικούς χώρους, θεωρούν ότι δεν είναι δυνατόν να τους μελετάμε ανεξάρτητα από το βαθμό στον οποίον μετασχηματίζουν τους κυρίαρχους χώρους, τις κοινωνικές σχέσεις και τις γεωγραφικές φαντασίες προς όφελος της βελτίωσης της ατομικής και κοινωνικής ευημερίας, καθώς και του περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο αυτό, προτείνουν την έννοια της ετερότητας (alterity) που αντανακλά αυτή την ανάγκη μέτρησης της δύναμης μετασχηματισμού και επιτρέπει την ανάλογη κατηγοριοποίηση των εναλλακτικών χώρων. Ειδικότερα, ανάλογα με το βαθμό ετερότητας κατηγοριοποίησαν τους εναλλακτικούς χώρους σε τρεις βασικές κατηγορίες: τους αντιτιθέμενους, τους υποκατάστατους και τους επιπρόσθετους. Αντιτιθέμενοι είναι οι εναλλακτικοί χώροι στους οποίους οι συμμετέχοντες είναι ενεργά και συνειδητά εναλλακτικοί, ενσωματώνοντας τη διαφορετικότητα τόσο στο επίπεδο της λειτουργίας, όσο και σε αυτό των αξιών, ενώ ταυτόχρονα απορρίπτουν το κυρίαρχο σύστημα. Υποκατάστατοι μπορούν να θεωρηθούν οι εναλλακτικοί χώροι που με τη λειτουργία τους υποκαθιστούν θεσμούς που για κάποιους λόγους έπαψαν να υφίστανται ή να λειτουργούν αποτελεσματικά. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως αυτές των μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών κρίσεων, αυτοί οι χώροι αποτελούν τη μόνη λύση επιβίωσης. Τέλος, επιπρόσθετοι είναι οι χώροι που προσφέρουν απλώς μια πρόσθετη επιλογή σε ήδη υπάρχουσες, χωρίς να υιοθετούν αξίες και πρακτικές που εναντιώνονται ή απορρίπτουν τις αντίστοιχες κυρίαρχες κρατικές ή αγοραίες.