Καλλιθέα: Αναδρομή στην εξέλιξη ενός πρότυπου οικισμού της Αθήνας

Η δημιουργία της Καλλιθέας, οι πρώτοι οικιστές και η εξέλιξή της μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

Η Καλλιθέα άρχισε να κατοικείται στα τέλη του 19^ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα το 1884 [1] .Το 1885 εγκρίθηκε το σχέδιο δημιουργίας του προαστίου της Αθήνας με την ονομασία «Καλλιθέα» (Εικόνα 1). Η περιοχή είναι πεδινή με μερικούς λόφους να διακόπτουν το ιδιαίτερα χαμηλό γεωγραφικό ανάγλυφο της. Το γεγονός αυτό συνδέεται άμεσα με το χαρακτηρισμό της ως «ευθυορία» (ό.π.), δηλαδή χωρίς κλήση.

Εικόνα 1: Έγκριση του Σχεδίου δημιουργίας του αθηναϊκού προαστίου «Καλλιθέα»

Πηγή:  ΦΕΚ 3Α/12.01.1885

Η ετυμολογία του ονόματος Καλλιθέα (από τις λέξεις κάλλος + θέα) προσδιορίζει την όμορφη θέα που είχε η περιοχή. Η όμορφη θέα προς το Σαρωνικό, η μικρή απόσταση από την Αθήνα και το υγιεινό κλίμα της είναι οι τρεις βασικοί παράγοντες που προσέλκυσαν την Ανώνυμη Οικοδομική Εταιρεία. Η εταιρεία επέλεξε την περιοχή για να ανοικοδομήσει ένα πρότυπο προάστιο, αντίστοιχο με τις εργατικές συνοικίες της Γαλλίας (Λερίου & Μουρουγκλού, 2006). Ο πρόεδρός της, Ευθύμιος Κεχαγιάς, έδωσε το όνομα Καλλιθέα στην περιοχή (Κασιάνης, 1996).

Στόχος της Οικοδομικής Εταιρείας ήταν η δημιουργία ενός εργατικού συνοικισμού που να ανταποκρίνεται στις ολοένα και αυξανόμενες ανάγκες για παροχή καλής ποιότητας και οικονομικά προσιτής στέγης (Λερίου & Μουρουγκλού, 2006). Άλλωστε, οι συνθήκες στέγασης στις αρχές του 20^ου αιώνα, ιδιαίτερα για την εργατική-λαϊκή τάξη, ήταν «άθλιες» (Λεοντίδου, 2001) δεδομένου ότι οι  διαθέσιμοι  οικονομικοί  πόροι λόγω των δύο Βαλκανικών και του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν περιορισμένοι. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι στεγαστικές ανάγκες μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού να μην αντιμετωπίζονται, αλλά να προστίθενται στις ήδη υπάρχουσες και να οξύνουν το πρόβλημα.

Αρχικά, η Ανώνυμη Οικοδομική Εταιρεία αγόρασε έκταση 910 βασιλικών στρεμμάτων στην περιοχή, η οποία ορίζεται σήμερα μεταξύ των συνοικιών Χαροκόπου και Αγίας Ελεούσας, όπου δημιουργήθηκε ο πρώτος πυρήνας εγκατάστασης (Λερίου & Μουρουγκλού, 2006:47). Το πρόγραμμα της Εταιρείας περιλάμβανε τη δημιουργία μικρών κατοικιών, με βάση τυποποιημένα αρχιτεκτονικά πρότυπα. Οι εργάτες, στους οποίους απευθύνονταν αυτές οι κατοικίες, μπορούσαν να αγοράσουν ένα ακίνητο λαμβάνοντας δάνειο από την Εταιρεία (ό.π). Με μια προκαταβολή είχαν τη δυνατότητα να εξοφλήσουν το δάνειο σε πολλές μικρές μηνιαίες δόσεις με χαμηλά επιτόκια. Επιπλέον, στόχος της Εταιρείας ήταν ο πολεοδομικός-ρυμοτομικός σχεδιασμός της περιοχής να βασίζεται στο Ιπποδάμειο σύστημα με βάση το οποίο η Καλλιθέα απέκτησε ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο σχήμα (ό.π.).

Εικόνα 2: Το πρώτο Πολεοδομικό Σχέδιο της Καλλιθέας το οποίο εν τέλει δεν εφαρμόστηκε

Πηγή: Κασιάνης, 1996:17

Εν τέλει, το φιλόδοξο σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, όπως το εμπνεύστηκαν οι σχεδιαστές του (Εικόνα 2). Η μη υλοποίηση του οφείλεται στην οικονομική αδυναμία της Εταιρείας (Λερίου & Μουρουγκλού, 2006:53) σε συνδυασμό με τον θάνατο του εμπνευστή του σχεδίου Ευθύμιου Κεχαγιά (Κασιάνης, 1996). Ωστόσο, η Καλλιθέα κατάφερε να διατηρήσει την καλή ρυμοτόμηση σε σχέση με άλλους οικισμούς της Αθήνας.

Για να αντιμετωπιστούν τα οικονομικά προβλήματα, η Εταιρεία πούλησε τα οικόπεδα σε χαμηλές τιμές. Η δημιουργία του εργατικού οικισμού, που ήταν ο αρχικός στόχος της Οικοδομικής Εταιρείας, δεν υλοποιήθηκε και η Καλλιθέα έγινε τελικά τόπος θερινής κατοικίας ευκατάστατων Αθηναίων (Λερίου & Μουρουγκλού, 2006:61) (Εικόνα 3) [2]. Ο Τσίλλερ ανέλαβε την ανέγερση των πρώτων οικιών (βλ. περισσότερα ό.π., 51-53) και η πλεονεκτική τοποθεσία σε συνδυασμό με τη διαθεσιμότητα γης προσέλκυσε κατοίκους στην Καλλιθέα. Σταδιακά η περιοχή άρχισε να μετατρέπεται από τόπο εξοχικής σε τόπο μόνιμης κατοικίας κυρίως γιατί η ποιότητα ζωής ήταν καλύτερη από ό,τι στην Αθήνα (ό.π., 61-62).

Εικόνα 3: Τα δύο πρώτα σπίτια που ανεγέρθηκαν στην Καλλιθέα ήταν του Γιώργου Φιλάρετου και του Λάσκαρη Λασκαρίδη (δεξιά και αριστερά αντίστοιχα)

Πηγή: Καρδαμίτση-Αδάμη, 2003: 11

Στις αρχές του 20^ου αιώνα, η κοινωνική φυσιογνωμία των κατοίκων της Καλλιθέας άρχισε να αλλάζει. Από τόπος κατοικίας υψηλών κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων σταδιακά άρχισε να μετατρέπεται σε τόπο κατοικίας των ευρύτερων μεσαίων αλλά και χαμηλότερων-εργατικών στρωμάτων [3]. Σύμφωνα με τους Λερίου & Μουρουγκλού (2006:65) οι νέοι κάτοικοι της Καλλιθέας ήταν δικηγόροι, εκπαιδευτικοί, φαρμακοποιοί, ζωγράφοι, στρατιωτικοί, ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, αρχιτέκτονες, κτηματίες, εμπορομεσίτες, εργολάβοι οικοδομών αλλά και παντοπώλες, αρτοποιοί και ανθρακέμποροι. Επίσης, ανάμεσα στους νέους κατοίκους βρίσκονταν και εσωτερικοί μετανάστες από διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Οι νεοεισερχόμενοι πληθυσμοί από αγροτικές περιοχές εργάζονταν είτε στους αγρούς και στα περιβόλια γύρω από την Καλλιθέα, είτε ως κτηνοτρόφοι στα βουστάσια της περιοχής, στα Δημοτικά Σφαγεία και στις βιοτεχνίες που άρχισαν να εγκαθίστανται σταδιακά στην περιοχή (ό.π.).

Η αλλαγή στη φυσιογνωμία των κατοίκων της Καλλιθέας άρχισε σταδιακά να αντανακλάται στην ποιότητα και στο μέγεθος των κατοικιών. Οι νέες κατοικίες ήταν λιγότερο πολυτελείς από τις προηγούμενες (Λερίου & Μουρουγκλού, 2006:65). Η Εταιρεία Οικοδομικών Επιχειρήσεων, η οποία συστάθηκε το 1909, ανέλαβε να συνεχίσει το έργο της ανέγερσης κατοικιών στην περιοχή. Ανέγειρε 50 διώροφες μονοκατοικίες, που απευθύνονταν σε αγοραστές από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα, στην περιοχή Χαροκόπου στο βόρειο τμήμα της Καλλιθέας, μακριά από τον αρχικό πυρήνα των πρώτων κατοίκων. Δημιουργήθηκε έτσι μια μορφή οριζόντιου κοινωνικού διαχωρισμού με τα φτωχότερα κοινωνικο-επαγγελματικά στρώματα να κατοικούν στις ισόγειες κατοικίες με αυλές, τα μεσαία στις καλύτερης ποιότητας διώροφες μονοκατοικίες στην περιοχή Χαροκόπου και τα ανώτερα στρώματα στις επαύλεις που είχαν κατασκευαστεί την προηγούμενη περίοδο στην περιοχή μεταξύ Χαροκόπου και Αγίας Ελεούσας (Λερίου & Μουρουγκλού, 2006:68) (βλ. Χάρτη 1 τον πρώτο πυρήνα κατοικιών μεταξύ Χαροκόπου και Αγίας Ελεούσας ενώ διακρίνονται και κάποιες διάσπαρτες εγκαταστάσεις στις Τζιτζιφιές).

Εγκατάσταση προσφύγων από τη Μικρά Ασία στην Καλλιθέα

Η εγκατάσταση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία επηρέασε την ανάπτυξη της Καλλιθέας, όπως συνέβη με το σύνολο σχεδόν των περιοχών της Αθήνας, του Πειραιά αλλά και άλλων πόλεων της Ελλάδας (Λεοντίδου, 2001). Οι ανάγκες για στέγαση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και τη Θράκη ήταν πολύ μεγάλες, με πολλές περιοχές να μετατρέπονται σε προσφυγικούς συνοικισμούς και άλλες να δημιουργούνται εκ του μηδενός ως προσφυγικοί συνοικισμού (Μυωφά & Σταυριανάκης, 2019). Η ανάπτυξη της Καλλιθέας ως προάστιο της Αθήνας ανακόπηκε εξαιτίας των αναγκών που δημιουργήθηκαν για την άμεση στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων.

Διοικητικά η Καλλιθέα ανήκε στο Δήμο Αθηναίων μέχρι το 1925, οπότε και μετατράπηκε σε  αυτόνομη Κοινότητα. Από το 1933 μετατράπηκε σε αυτόνομο Δήμο λόγω του μεγέθους του πληθυσμού της (Δήμος Καλλιθέας, 2021). Οι Τζιτζιφιές, συνοικισμός στο νοτιότερο τμήμα του Δήμου που αποτελούσε τμήμα της Κοινότητας Νέου Φαλήρου, προσαρτήθηκε στην Καλλιθέα το 1926 (ΦΕΚ 234Α/15.07.1926).

Με βάση την απογραφή του πληθυσμού το 1920, η Καλλιθέα και οι Τζιτζιφιές αριθμούσαν 4.185 και 446 κατοίκους αντίστοιχα (Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας – Διεύθυνση Στατιστικής, 1921:49). Με βάση την απογραφή των προσφύγων του 1923 εγκαταστάθηκαν 3.336 πρόσφυγες στην Καλλιθέα και 339 στις Τζιτζιφιές  (Υπουργείον Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως – Τμήμα Στατιστικής,  1923: 4-5). Το 1928 η αυτόνομη πλέον Κοινότητα Καλλιθέας [4], αριθμούσε 29.656 κατοίκους (Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας – Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, 1933:34). Με βάση την απογραφή του 1928 καταγράφηκαν 14.036 πρόσφυγες οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (ό.π., 34). Επομένως, μέσα σε οκτώ χρόνια ο πληθυσμός της Καλλιθέας σχεδόν επταπλασιάστηκε. Ο αριθμός των προσφύγων που δέχθηκε η Καλλιθέα ήταν ο τρίτος μεγαλύτερος στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας μετά τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς [5] (Μυωφά & Σταυριανάκης, 2019: 150).

Εικόνα 4: Φωτογραφία του προσφυγικού συνοικισμού Σκοπευτηρίου στη διασταύρωση των οδών Πλάτωνος με Φιλαρέτου

Πηγή: Γεωργιτσογιάννη, 2003: 13 (φωτ.: αρχείο Νίκου Φ. Πολίτη)

Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Καλλιθέα έγινε σε παραπήγματα που κατασκευάστηκαν από διάφορους κρατικούς φορείς [6], που κατασκεύασαν οι ίδιοι οι πρόσφυγες (δηλαδή με αυτοστέγαση και προσωπική εργασία) ή σε στοιχισμένα κτίσματα στη Λεωφόρο Συγγρού στα όρια με τη Νέα Σμύρνη, αλλά και σε διάσπαρτα σημεία εντός της περιοχής (Εικόνα 4). Τα σημεία αυτά βρίσκονταν στο Νότιο τμήμα της περιοχής στις Τζιτζιφιές, στο Βόρειο τμήμα στη Χαροκόπου αλλά και στις όχθες του Ιλισού (Παπαδοπούλου & Σαρηγιάννης, 2006:90). Για παράδειγμα, για τη στέγαση των προσφύγων δημιουργήθηκε ο συνοικισμός παραπηγμάτων Χαροκόπου σε έκταση που ανήκε στο κράτος δίπλα από την τότε Χαροκόπειο Σχολή Οικοκυρικής (Εικόνα 5). Η εγκατάσταση των προσφύγων εκεί έγινε με αυτοστέγαση «σε 12 επιμήκη παραπήγματα κάθετα στην όχθη του Ιλισού και δύο παράλληλα, μετά ο χώρος συμπληρώθηκε από αυθαίρετες εγκαταστάσεις» (ό.π., 193).

Εικόνα 5: Χάρτης της ΕΣΥΕ στον οποίο διακρίνονται τα παραπήγματα του συνοικισμού Χαροκόπου

Πηγή: Παπαδοπούλου & Σαρηγιάννης, 2006:194

Το σύνολο των παραπηγμάτων της περιοχής κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 1960, στο πλαίσιο της κρατικής πολιτικής για την οριστική στεγαστική αποκατάσταση των προσφύγων σε μόνιμες κατοικίες (Μυωφά, 2021). Στη θέση των παραπηγμάτων, υπάρχουν κυρίως πολυκατοικίες (Παπαδοπούλου & Σαρηγιάννης, 2006:90), που κατασκευάστηκαν στο πλαίσιο της έντονης ανοικοδόμησης της περιοχής με το σύστημα της αντιπαροχής [7]. Αντιθέτως, διασώζονται οι πολυκατοικίες που ανεγέρθηκαν για τη στέγαση των προσφύγων από το Υπουργείο Πρόνοιας στα τέλη της δεκαετίας του 1930 (Χάρτης 1) [8].

Χάρτης 1: Η Καλλιθέα όπως αποτυπώθηκε σε χάρτη το 1908 από τους μαθητές του Σχολείου Υπαξιωματικών με διευθυντή τον καθηγητή της Τοπογραφίας Λοχαγό του πεζικού Αν. Κατσιμήδη

Πηγή: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού