Κοινωνική καινοτομία και αστική ανάπτυξη: ανιχνεύοντας προοπτικές και προκλήσεις στην Αθήνα

Αναφορικά με το μοντέλο λειτουργίας και λήψης αποφάσεων, η πλειοψηφία των φορέων και εγχειρημάτων υιοθετεί το συμμετοχικό μοντέλο, δηλαδή οι αποφάσεις είναι προϊόν συναίνεσης ή ψηφοφορίας μεταξύ όλων των μελών, κάτι που υπογραμμίζει την δημοκρατική λειτουργία και, κατά προέκταση, εσωτερική διακυβέρνηση τους (Γράφημα 4). Επιπλέον, παρατηρείται πλουραλισμός στα μοντέλα κατανομής εργασιών, διοίκησης και οργάνωσης των φορέων, τα οποία εναλλάσσονται ανά περίπτωση, υποδηλώνοντας ανάπτυξη τεχνογνωσίας και εξειδίκευσης σε καθορισμένους ρόλους, αλλά και διαμοιρασμό αυτών (Γράφημα 5).

Γράφημα 4: Μοντέλο λήψης αποφάσεων φορέων ΚΑΛΟ

Πηγή: Έρευνα πεδίου

Γράφημα 5: Μοντέλο κατανομής εργασιών στους φορείς ΚΑΛΟ

Πηγή: Έρευνα πεδίου

Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε τάσεις ανάπτυξης συνεργασιών και δικτυώσεων, κατά προτεραιότητα μεταξύ φορέων ΚΑΛΟ, δηλαδή χωρίς κάποια θεσμικού τύπου διαμεσολάβηση, καθώς και με κρατικούς και μη κρατικούς φορείς (όπως ιδιωτικές εταιρίες, ιδρύματα κ.α) (Γράφημα 6). Τα χαρακτηριστικά των συνεργασιών και δικτυώσεων ποικίλλουν, καθώς οι φορείς αναπτύσσουν αντίστοιχη δραστηριότητα ανάλογα με τον τομέα που ανήκουν, αλλά και συνέργειες με άλλους τομείς δραστηριότητας, κάτι το οποίο, κατά την σχετική βιβλιογραφία, δυνάμει δημιουργεί συνθήκες για παραγωγή κοινωνικής καινοτομίας  (όπως για παράδειγμα σε περιπτώσεις διατομεακής δραστηριότητας). Έτσι, με βάση τη διάγνωση αναγκών τους, αναπτύσσουν αντίστοιχα συνέργειες ή δικτυώσεις, ώστε να προωθήσουν υπηρεσίες, αγαθά, ενδιαφέροντα και διάχυση τεχνογνωσίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει το γεγονός ότι, ενώ αναγνωρίζεται η δικτύωση και οι συνεργασίες ως ζητούμενο και συστατικό στοιχείο της βιωσιμότητας των φορέων, ο βαθμός ωρίμανσης που επιτυγχάνουν σε αυτές αξιολογείται ως σχετικά χαμηλός, ως προς τους στόχους που θέτουν οι ίδιοι οι φορείς και τα αποτελέσματα αυτών (όπως η διασφάλιση θέσεων εργασίας ή/και δημιουργία νέων, η δημιουργία οικονομικού αποθέματος, ή η επανεπένδυση κέρδους σε αντίστοιχες ή άλλες δραστηριότητες της δικτύωσης ).

Γράφημα 6: Συνεργασίες φορέων ΚΑΛΟ

Πηγή: Έρευνα πεδίου

Μετασχηματίζοντας κοινωνικοοικονομικές πρακτικές, συμβάλλοντας σε αστικές πολιτικές: προοπτικές και προκλήσεις

Συστατικό της εσωτερικής λειτουργίας τους καθώς και των συνεργειών που κατά καιρούς αναπτύσσουν φορείς και εγχειρήματα αποτελεί και η διαδικασία ανάπτυξης συλλογικών ταυτοτήτων, νέων υποκειμένων και νοηματοδοτήσεων γύρω από κοινωνικά καινοτόμες πρακτικές. Συγκεκριμένα, οι φορείς ΚΑΛΟ εννοιολογούν την δραστηριότητα τους, και κατά προέκταση την κοινωνική καινοτομία, δίνοντας έμφαση και προτεραιότητα στο κοινωνικό όφελος και αντίκτυπό της στην εύρεση λύσεων σε επίκαιρες κοινωνικές ανάγκες. Συγκεκριμένα, η προσέγγιση τους τονίζει την κοινωνική χρησιμότητα, τις νέες σχέσεις και πρακτικές που δημιουργούνται και την μετασχηματιστική επίδραση αυτών σε υφιστάμενα παραδείγματα (π.χ. εργασίας, παραγωγής, κατανάλωσης, περιβάλλοντος κ.α.), με στόχο την καταπολέμηση των ανισοτήτων και την κοινωνική ευημερία (Γράφημα 7).

Γράφημα 7: Εννοιολογήσεις της κοινωνικής καινοτομίας από φορείς ΚΑΛΟ

Πηγή: Έρευνα πεδίου

Σε αυτές τις νοηματοδοτήσεις κυριαρχεί η αντίληψη της κοινωνικής καινοτομίας ως σχέση και πρακτική κατά προτεραιότητα και, έπειτα, ως προϊόν ή τεχνολογική εφεύρεση.  Δίνεται, δηλαδή, έμφαση στο δυνάμει μετασχηματιστικό αποτύπωμα για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, διαμέσου της ανάπτυξης κοινωνικού αντίκτυπου των φορέων και, κατά προέκταση, ένας αναβαθμισμένος ρόλος για την κοινωνία σε αυτήν την δραστηριότητα. Αναφορικά με τις μετασχηματιστικές προοπτικές της κοινωνικής καινοτομίας, παρατηρούμε ενδεικτικά νέες δραστηριότητες και παραδείγματα, όπως η ιδιοπαραγωγή και κατανάλωση ενέργειας μέσα από ενεργειακές κοινότητες, η εκπαίδευση γύρω από ζητήματα περιβάλλοντος και η διάχυση τεχνογνωσίας σε περιπτώσεις ανακύκλωσης στην πηγή ή διαχείρισης εναλλακτικών καυσίμων, η προώθηση βιώσιμων αγροτροφικών συστημάτων παραγωγής και κατανάλωσης, δημοκρατικά μοντέλα οργάνωσης και λειτουργίας, χρηματοδοτικά προγράμματα και νέα θεσμικά εργαλεία, και πρωτοβουλίες συμμετοχικού σχεδιασμού .

Παρόλ’αυτά, στην παρούσα συνθήκη, παρατηρείται ένα μικρής κλίμακας αποτύπωμα, που αφορά σε μεγάλο βαθμό στην εσωτερική λειτουργία των φορέων και εγχειρημάτων, αλλά και σε τοπικές κοινότητες. Ως εκ τούτου, παρατηρείται ανάπτυξη εξειδικευμένης (niche) καινοτόμας δραστηριότητας, καθώς και μικρός βαθμός διάχυσης καινοτόμων πρακτικών σε ευρύτερη κοινωνικο-χωρική κλίμακα, κάτι που έρχεται σε αντίστιξη με το εύρος των αναγκών που αυτές στοχεύουν να επιλύσουν.

Αναφορικά με την ανάπτυξη κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών με στόχο την βιώσιμη αστική ανάπτυξη και την συμβολή της κοινωνικής καινοτομίας σε στοχευμένες αστικές πολιτικές, διαφαίνεται, έστω σε πρώιμο στάδιο, η προοπτική που διανοίγεται ως προς πιο δημοκρατικές μορφές διακυβέρνησης. Αυτή η προοπτική δοκιμάζεται σε τρέχουσες πρωτοβουλίες συγκρότησης συνεργειών μεταξύ φορέων ΚΑΛΟ (όπως κοινωνικών επιχειρήσεων και συνεταιρισμών) με φορείς και υπηρεσίες της τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς και μέσα από την ενεργό συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών σε δράσεις και δραστηριότητες διαβούλευσης και συμμετοχικού σχεδιασμού, συμπεριλαμβανομένων Ευρωπαϊκών προγραμμάτων χρηματοδότησης [4].

Αναγνωρίζοντας τον καθοριστικό ρόλο που μπορούν να παίξουν οι φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης σε αυτές τις διαδικασίες,  παρατηρούμε, ωστόσο, σημαντικές προκλήσεις και εμπόδια στην περαιτέρω ανάπτυξη κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών, που εκπορεύονται, ως επί το πλείστον, από μη επαρκή και μη αποτελεσματικά υφιστάμενα θεσμικά πλαίσια και εργαλεία πολιτικής. Για παράδειγμα, καίριες προκλήσεις αποτελούν τα όρια των διοικητικών αρμοδιοτήτων φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης, η πεπερασμένη χρονική διάρκεια χρηματοδοτικών προγραμμάτων και το εύρος των τοπικών πρωτοβουλιών, η μη σταθερή ή ελλειμματική λειτουργία των διαβουλευτικών σχημάτων και χώρων συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών στην χάραξη αστικών πολιτικών, αλλά και η έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού για την ανάπτυξη κοινωνικής καινοτομίας. Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται σημαντικά χαμηλός βαθμός διάχυσης και μεταφοράς τεχνογνωσίας σε άλλα επίπεδα διακυβέρνησης και τομείς δραστηριότητας, χαμηλός βαθμός ωρίμανσης κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών και κοινωνικού αντικτύπου και, εν τέλει, κρίσιμα εμπόδια στην ανάπτυξη ευρύτερων παραδειγμάτων και νέων θεσμικών εργαλείων αστικής πολιτικής.

Συμπέρασμα

Συνοψίζοντας, οι δυνατότητες και οι προοπτικές που παρουσιάζει η κοινωνική καινοτομία ως προς την συμβολή της σε κρίσιμα ζητήματα αστικής βιώσιμης ανάπτυξης, εντοπίζονται στην δραστηριότητα φορέων ΚΑΛΟ και ομάδων της κοινωνίας των πολιτών, σε δικτυώσεις και συνέργειες που προωθούνται διατομεακά, καθώς και με φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης σε παραδείγματα συμμετοχής τέτοιων φορέων και ομάδας σε δράσεις και πρωτοβουλίες που συμπεριλαμβάνουν και απευθύνονται στις τοπικές κοινωνίες. Ωστόσο υπογραμμίζεται η ανάγκη αυτή η δραστηριότητα να ενισχυθεί περαιτέρω, μέσα από πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση των υφιστάμενων και την δημιουργία νέων, σταθερών χώρων διαβούλευσης και ενεργού συμμετοχής φορέων ΚΑΛΟ και της κοινωνίας των πολιτών σε ζητήματα που άπτονται του αστικού χώρου, με στόχο την λειτουργική διάχυση κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών μεταξύ διαφορετικών χωρικών ενοτήτων και  επιπέδων διακυβέρνησης. Επιπροσθέτως, κρίσιμη κρίνεται η θέσμιση νέων εργαλείων πολιτικής, τα οποία θα εφορμούν από τη διάγνωση αναγκών σε τοπικό επίπεδο, χαρτογραφώντας τις προϋποθέσεις, τις δυνατότητες αλλά και τις προκλήσεις για την ανάπτυξη τέτοιας δραστηριότητας, και θα διασφαλίζουν την μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της κοινωνικής καινοτομίας μέσα από την εδραίωση δικτυώσεων με τον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, καθώς και με εκπαιδευτικούς φορείς. Τέλος, σημαντική συμβολή στα παραπάνω αποτελεί και η δημιουργία ευνοϊκότερου νομοθετικού και χρηματοδοτικού πλαισίου σε κεντρικό επίπεδο, σε μια κατεύθυνση ενεργητικής υποστήριξης συνεργειών σε τομεακό επίπεδο μεταξύ των φορέων ΚΑΛΟ, της τοπικής αυτοδιοίκησης και της κοινωνίας των πολιτών.

[1] Ευχαριστίες: Το ερευνητικό έργο υποστηρίχτηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της Δράσης «3η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών» (Αριθμός Έργου:7096)

[2] ypergasias.gov.gr/apascholisi/ethniko-schedio-drasis-gia-tin-koinoniki-oikonomia-kai-tin-koinoniki-kainotomia

[3] Η έρευνα εκπονήθηκε στα πλαίσια του έργου «Κοινωνική καινοτομία για την αστική ανάπτυξη: οι πόλεις της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης σε μια συγκριτική προσέγγιση (INNOVATur)», στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μεθοδολογικά, η έρευνα χρησιμοποίησε χαρτογράφηση των φορέων ΚΑΛΟ και εγχειρημάτων της κοινωνίας των πολιτών εστιάζοντας στους τομείς της τροφής και του επισιτισμού, την ενέργεια και το περιβάλλον, την εκπαίδευση, την υγεία και τον πολιτισμό, νέα ψηφιακά μέσα και συμβουλευτικές υπηρεσίες, την παροχή στέγης, και άλλες υπηρεσίες. Η χαρτογράφηση συμπεριέλαβε συνολικά 622 φορείς ΚΑΛΟ (σε συνολικό πληθυσμό 676 στους ως άνω τομείς δραστηριότητας, βάσει του μητρώου Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας του Ελληνικού Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων) και 69 άτυπα εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών (ο συνολικός πληθυσμός τους δεν καταγράφεται επίσημα). Οι χάρτες που παρατίθενται αποτελούν προϊόν επιτραπέζιας έρευνας πεδίου και επεξεργασίας από την ερευνητική ομάδα, με χρήση των ακόλουθων πηγών στο διαδίκτυο, οι οποίες είναι δημόσια διαθέσιμες και ελεύθερα προσβάσιμες: γεωχωρικά δεδομένα (geodata.gov.gr), μητρώο Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας του Ελληνικού Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων (kalo.yeka.gr), διαδικτυακοί ιστότοποι Solidarity4all.gr και Enallaktikos.gr, διαδικτυακοί ιστότοποι και μέσα κοινωνικής δικτύωσης φορέων ΚΑΛΟ και άτυπων ομάδων, Απογραφή Πληθυσμού 2021 ΕΛ.ΣΤΑΤ (www.statistics.gr/2021-census-res-pop-results). Επίσης, η έρευνα χρησιμοποίησε ένα διαδικτυακό ερωτηματολόγιο, με ποιοτικές και ποσοτικές ερωτήσεις προς συμμετέχοντες/ουσες από φορείς ΚΑΛΟ και άτυπα εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών εστιάζοντας στους τομείς της τροφής και του επισιτισμού, την ενέργεια και το περιβάλλον, την εκπαίδευση, την υγεία και τον πολιτισμό, νέα ψηφιακά μέσα και συμβουλευτικές υπηρεσίες, την παροχή στέγης, και άλλες υπηρεσίες. Οι θεματικές που κάλυψε το ερωτηματολόγιο συνοπτικά αφορούσαν στα χαρακτηριστικά των φορέων και εγχειρημάτων (νομική μορφή, τομέας δραστηριότητας, μέγεθος ανθρώπινου δυναμικού, χρονικό διάστημα λειτουργίας, μοντέλο λήψης αποφάσεων, κατανομή εργασιών), τις συνεργασίες με άλλους φορείς και αξιολόγηση τους, ποιοτικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής καινοτομίας και ανάγκες στις οποίες ανταποκρίνεται, αξιολόγηση σχετικών πολιτικών και, τέλος, δημογραφικά στοιχεία των συμμετεχόντων/ουσών. Ελήφθησαν συνολικά 36 απαντήσεις, 29 από φορείς ΚΑΛΟ και 7 από εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών (σύνολο στοχευμένου πληθυσμού στους ως άνω τομείς δραστηριότητας 253, εκ των οποίων 201 φορείς ΚΑΛΟ και 52 άτυπα εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών). Τέλος, διενεργήθηκαν 25 ημι-δομημένες εις βάθος συνεντεύξεις με φορείς ΚΑΛΟ, εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών, σύμβουλους πολιτικής και εκπροσώπους φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης που δραστηριοποιούνται στην μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας.

[4] Πρόσφατα «καλά» παραδείγματα συνεργειών μεταξύ δημοτικών αρχών, φορεών ΚΑΛΟ και ομάδων της κοινωνίας των πολιτών αποτελούν η Δημοτική Αγορά της Κυψέλης (agorakypselis.gr ) και το InnovAthens (innovathens.gr) στο Δήμο Αθηναίων, καθώς και το Αδριάνειο Υδραγωγείο (culturalhidrant.eu) στον Δήμο Χαλανδρίου.