Αναχαιτίζοντας τάσεις εγκατάλειψης του αθηναϊκού κέντρου: η παρουσία των μεταναστών στην κατοικία και στις επιχειρηματικές δραστηριότητες
Μπαλαμπανίδης Δημήτρης|Πολύζου Ίρις
Γειτονιές, Εθνοτικές Ομάδες, Κοινωνική Δομή, Στέγαση
2015 | Δεκ
Μετά το 1990, η έλευση και εγκατάσταση σημαντικού αριθμού μεταναστών στην Περιφέρεια Αττικής και, κυρίως, στον Δήμο της Αθήνας λαμβάνουν χώρα σε ένα ήδη μεταβαλλόμενο αστικό περιβάλλον. Η δεκαετία του 1980 υπήρξε δεκαετία έντονων κοινωνικο-δημογραφικών μεταβολών, τόσο στο κέντρο όσο και στην περιφέρεια, καθώς επίσης σημαντικών μετασχηματισμών του λειτουργικού χαρακτήρα της πόλης.
Συγκεκριμένα, κατά τη δεκαετία του 1980, η Αττική παρουσίασε περιορισμένη πληθυσμιακή αύξηση, αλλά και μεγάλη γεωγραφική ανακατανομή του πληθυσμού της, με κυρίαρχη τάση τη μετακίνηση προς τα προάστια. Οι πληθυσμιακές απώλειες στις κεντρικές περιοχές κατοικίας και οι αυξήσεις στις περιφερειακές περιοχές υπήρξαν εντονότερες για τις μεσαίες έως υψηλές κοινωνικο-επαγγελματικές κατηγορίες, ενώ τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή μεταβολή εμφάνισαν τα λεγόμενα «καλά προάστια» στα βόρεια και στα νοτιο-ανατολικά του ΠΣΠ (Μαλούτας κ.ά., 2006) [1]. Σε διάστημα δέκα μόλις χρόνων, ο πληθυσμός του Δήμου Αθηναίων μειώνεται από 885.737 το 1981 σε 772.072 το 1991, ενώ σύμφωνα με τα αποτελέσματα της τελευταίας απογραφής του 2011, φτάνει σήμερα μόλις τους 664.046 κατοίκους, συμπεριλαμβανομένου μάλιστα του σημαντικού αριθμού μεταναστών που προστέθηκαν στον συνολικό πληθυσμό τις δύο τελευταίες δεκαετίες [2].Η διαρκής αυτή πληθυσμιακή μείωση καθώς και η κοινωνικά ασύμμετρη «φυγή» προς τα προάστια, που σημειώνονται ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, δημιούργησαν στις κεντρικές περιοχές του Δήμου Αθηναίων ένα μεγάλο κενό οικιστικό απόθεμα, παλαιωμένο, απαξιωμένο και φθηνό.
Την ίδια περίοδο, παρόμοιες τάσεις προαστιοποίησης εμφάνισε και η γεωγραφία του μικρού και μεσαίου λιανικού εμπορίου. Ενώ μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, ο Δήμος της Αθήνας συγκεντρώνει το 41 % των εμπορικών δραστηριοτήτων της Περιφέρειας Αττικής, σταδιακά χάνει τη δυναμική του και το 2011 συγκεντρώνει μόλις το 34 % (ΓΕΩΒΑΣΗ ΑΤΤΙΚΗΣ 2012). Τόσο η είσοδος διεθνικών αλυσίδων και εμπορικών κέντρων στην εγχώρια αγορά, όσο και η χωροθέτηση νέων εμπορικών συγκεντρώσεων σε νεόδμητες περιοχές κατοικίας στα προάστια, εντείνουν την αποδυνάμωση των εμπορικών δραστηριοτήτων στις κεντρικές γειτονιές της πόλης. Σήμερα, με επιπλέον βασικό παράγοντα την οικονομική κρίση, το ποσοστό των κλειστών καταστημάτων υπερβαίνει το 30 % σε κεντρικούς δρόμους της πόλης (ΕΣΕΕ-ΙΝΕΜΥ, 20/9/2012).
Μετά από μία δεκαετία έντονων αστικών μετασχηματισμών, όπως περιγράφηκαν προηγουμένως, οι μετανάστες που αρχίζουν να φτάνουν μαζικά στην Ελλάδα συγκεντρώνονται κατά κύριο λόγο στην Περιφέρεια Αττικής, ενώ από αυτούς περίπου οι μισοί εγκαθίστανται στον Δήμο Αθηναίων (Βαΐου κ.ά. 2007). Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2011, στον Κεντρικό Τομέα Περιφέρειας Αττικής, ο αριθμός των μεταναστών υπολογίζεται σε 17,7 % του συνολικού πληθυσμού.
Σκοπός του παρόντος κειμένου είναι να αναδείξουμε τη σημασία της παρουσίας του μεταναστευτικού πληθυσμού στον Δήμο Αθηναίων, ως προς την αναχαίτιση των διαχρονικών πλέον φαινομένων εγκατάλειψης και υποβάθμισης, τόσο του οικιστικού αποθέματος, όσο και των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων στο κέντρο της πόλης.
Για το σκοπό αυτό, αντικείμενο μελέτης αποτέλεσε ο βαθμός και ο τρόπος συμμετοχής των μεταναστών στον τομέα της κατοικίας και του εμπορίου, σε δύο κεντρικές γειτονιές του Δήμου, την Κυψέλη και το Μεταξουργείο. Ως προς την κατοικία, καταγράφηκε η αναλογία και η γεωγραφική κατανομή των ενοίκων, Ελλήνων και μεταναστών, με βάση τα ονόματα που αναγράφονται στα θυροτηλέφωνα αντιπροσωπευτικού αριθμού πολυκατοικιών [3].
Ως προς τις επιχειρηματικές δραστηριότητες, καταγράφηκε ο αριθμός και η θέση των ανοιχτών και κλειστών καταστημάτων και υπηρεσιών των μεταναστών καθώς επίσης και ορισμένα χαρακτηριστικά τους, όπως ο τύπος της εμπορικής δραστηριότητας, η περιοχή προέλευσης του μετανάστη καταστηματάρχη και η πελατεία. Συμπληρωματικά, σε τρεις χαρακτηριστικούς κεντρικούς δρόμους κάθε περιοχής, καταγράφηκε το σύνολο των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, μεταναστών και Ελλήνων, προκειμένου να προσδιοριστεί η μεταξύ τους αναλογία [4].
Σύμφωνα με τις επιτόπιες καταγραφές στην Κυψέλη και στο Μεταξουργείο, 15 % και 16,5 % των διαμερισμάτων αντίστοιχα κατοικείται από μετανάστες ενώ ένα άλλο 15 % και 21,5 % του οικιστικού αποθέματος της κάθε περιοχής παραμένει κενό.
Χάρτης 1α: Αριθμός μεταναστών ανά πολυκατοικία στην Κυψέλη (δείγμα 600 πολυκατοικιών και 11.213 διαμερισμάτων) 
Χάρτης 1β: Αριθμός Ελλήνων κατοίκων ανά πολυκατοικία στην Κυψέλη (δείγμα 600 πολυκατοικιών και 11.213 διαμερισμάτων)
Στην Κυψέλη, η οριζόντια γεωγραφική κατανομή των μεταναστών κατοίκων είναι σχετικά ομοιόμορφη, με εξαίρεση τη μειωμένη παρουσία τους κατά μήκος του άξονα της Φωκίωνος Νέγρη (όπου τα ενοίκια παραμένουν υψηλά) και την ελαφρώς αυξημένη συγκέντρωσή τους στα βορειο-δυτικά, όπου κατοικούν διαχρονικά νοικοκυριά χαμηλότερων εισοδημάτων. Συγκρίνοντας την οριζόντια κατανομή των μεταναστών κατοίκων με αυτήν των Ελλήνων, τα πρότυπα εγκατάστασης είναι παρόμοια, γεγονός που δηλώνει μία γενικώς ισορροπημένη εθνοτική στεγαστική ανάμειξη (Χάρτης 1α, 1β). Παρομοίως, στο Μεταξουργείο, οι μετανάστες κάτοικοι διαχέονται σχετικά ομοιόμορφα στο σύνολο της περιοχής, με εξαίρεση την ελαφρώς αυξημένη συγκέντρωσή τους στα βορειο-ανατολικά, κοντά στην πλατεία Ομόνοιας (Χάρτης 2α, 2β).
Χάρτης 2α: Αριθμός μεταναστών ανά πολυκατοικία στο Μεταξουργείο (δείγμα 181 πολυκατοικιών και 2.800 διαμερισμάτων)
Χάρτης 2β: Αριθμός Ελλήνων κατοίκων ανά πολυκατοικία στο Μεταξουργείο (δείγμα 181 πολυκατοικιών και 2.800 διαμερισμάτων)
Η εθνοτική στεγαστική ανάμειξη επιβεβαιώνεται όχι μόνο οριζοντίως (σε επίπεδο γειτονιάς) αλλά και καθέτως (σε επίπεδο κτηρίου), αφού οι μετανάστες, όπως και οι Έλληνες κάτοικοι, δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένους μόνο ορόφους των πολυκατοικιών. Στην Κυψέλη, περίπου οι μισοί μετανάστες κάτοικοι εντοπίζονται ανάμεσα στο υπόγειο και τον ημι-όροφο και σχεδόν οι υπόλοιποι μισοί κατοικούν μεταξύ του πρώτου και του τέταρτου ορόφου, ενώ ελάχιστοι έχουν πρόσβαση σε ψηλότερους ορόφους. Στο Μεταξουργείο, όπου η δόμηση είναι πολύ χαμηλότερη και οι μονοκατοικίες περισσότερες από ότι στην Κυψέλη, η πλειονότητα των μεταναστών κατοικεί μεταξύ πρώτου και τρίτου ορόφου.
Η παρουσία των μεταναστών στην Κυψέλη και στο Μεταξουργείο ως εμπόρων καλύπτει αντίστοιχα 10 % και 44 % του συνόλου της εμπορικής δραστηριότητας. Οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο περιοχών είναι σημαντικές και σχετίζονται τόσο με τα χωροκοινωνικά χαρακτηριστικά τους, όσο και με τις ιδιαίτερες μεταναστευτικές συγκεντρώσεις που εμφανίζει κάθε περιοχή.
Στην Κυψέλη, καταγράφονται 133 ανοιχτά και 48 κλειστά καταστήματα μεταναστών, τα οποία κατανέμονται σχεδόν ομοιόμορφα στη γειτονιά (Χάρτης 3). Στη μεγάλη πλειονότητά τους, πρόκειται για καταστήματα ειδών διατροφής, τηλεφωνικών υπηρεσιών, καταστήματα γενικού εμπορίου και κομμωτήρια. Οι κύριες περιοχές προέλευσης των μεταναστών καταστηματαρχών είναι η Αφρική, η Ασία, το πρώην Σοβιετικό Μπλοκ, η Κίνα και η Εγγύς Ανατολή (Πίνακας 1). Σε πολλές περιπτώσεις, το είδος της εμπορικής δραστηριότητας συνδέεται με τις περιοχές προέλευσης των μεταναστών. Επίσης, η εθνοτική εμπορική δραστηριότητα στην Κυψέλη απευθύνεται κατά κύριο λόγο σε μια μεικτή πελατεία. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις καταγραφές, 56 % των επιχειρήσεων απευθύνονται πρωτίστως σε μετανάστες, κυρίως τα κομμωτήρια και οι τηλεφωνικές υπηρεσίες, και 44 % σε μεικτή πελατεία, κυρίως τα καταστήματα ειδών διατροφής και γενικού εμπορίου.
Χάρτης 3: Ανοιχτά και κλειστά καταστημάτα μεταναστών στην Κυψέλη
Πίνακας 1: Τύπος εμπορικής δραστηριότητας και περιοχή προέλευσης των μεταναστών καταστηματαρχών στην Κυψέλη
Στο Μεταξουργείο, καταγράφονται 260 ανοιχτά και 28 κλειστά καταστήματα μεταναστών, τα οποία κατανέμονται κυρίως στο ανατολικό τμήμα της περιοχής, στο ύψος της πλατείας Κουμουνδούρου και στο βόρειο τμήμα της περιοχής, σε γειτνίαση με την πλατεία Ομόνοιας (Χάρτης 4). Στη γειτονιά αυτή, υπερτερεί το χονδρικό εμπόριο έτοιμου ενδύματος και ακολουθούν τα καταστήματα γενικού εμπορίου, ειδών διατροφής και εστίασης. Οι περιοχές προέλευσης των μεταναστών καταστηματαρχών είναι, και στην περιοχή του Μεταξουργείου, άμεσα συνδεδεμένες με τους τύπους εμπορικής δραστηριότητας: υπερτερούν οι Κινέζοι μετανάστες και ακολουθούν οι υπήκοοι χωρών του πρώην Σοβιετικού Μπλοκ και της Ασίας (Πίνακας 2). Τέλος, 67 % των καταστημάτων απευθύνονται σε μεικτή και 32 % σε μεταναστευτική πελατεία.
Χάρτης 4: Ανοιχτά και κλειστά καταστημάτα μεταναστών στο Μεταξουργείο
Πίνακας 2: Τύπος εμπορικής δραστηριότητας και περιοχή προέλευσης των μεταναστών καταστηματαρχών στο Μεταξουργείο
Με βάση τις παραπάνω καταγραφές, προκύπτει ότι η μαζική έλευση και εγκατάσταση των μεταναστών στον Δήμο της Αθήνας αποτελεί σημαντική συμβολή στην αναχαίτιση των τάσεων εγκατάλειψης ορισμένων κεντρικών γειτονιών, απαξίωσης του οικιστικού αποθέματος και αποδυνάμωσης ζωτικών για την πόλη λειτουργιών, όπως η κατοικία και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες. Με άλλα λόγια, η παρουσία των μεταναστών σε αυτούς τους δύο τομείς κάλυψε τη «φυγή» προς τα προάστια των προηγούμενων χρόνων και συγκράτησε την ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα στις δύο κεντρικές υπό μελέτη γειτονιές. Συνέβαλε ακόμα στην αναθέρμανση της τοπικής οικονομίας μέσω της (επαν)ενεργοποίησης της αγοράς ενοικιαζόμενων κατοικιών και επαγγελματικών χώρων. Και τέλος, με προσωπικά έξοδα και κόπο, μέσα από εργασίες συντήρησης, βελτιώσεων και μετατροπών, οι μετανάστες συνέβαλαν στην αναβάθμιση του κτηριακού αποθέματος καθώς και του περιβάλλοντα δημόσιου χώρου. Συνολικά, η παρουσία των μεταναστών στο κέντρο της πόλης φαίνεται να αποτρέπει την περαιτέρω πληθυσμιακή και λειτουργική απαξίωσή του και να ενδυναμώνει τον ιστορικά πολυλειτουργικό χαρακτήρα του.
[1] Η μείωση του πληθυσμού στον Δήμο Αθηναίων και η αύξηση σε μικρούς προαστιακούς δήμους και κοινότητες συνεχίσθηκε και στη δεκαετία του 1990 με μικρότερη όμως ένταση (Μαλούτας κ.ά. 2006, 279).
[2] Για τα στοιχεία του πληθυσμού, βλέπε ΕΣΥΕ, Πραγματικός πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφή της 5 Απριλίου 1981, Αθήνα, 1982, ΦΕΚ 882, Πίνακας πραγματικού πληθυσμού κατά την απογραφή της 17ης Μαρτίου 1991, 6 Δεκεμβρίου 1993, ΕΛΣΤΑΤ, Πίνακας αποτελεσμάτων Μόνιμου Πληθυσμού – Απογραφής 2011, http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/PAGE-census2011.
[3] Η συγκεκριμένη μέθοδος συλλογής δεδομένων θέτει ορισμένους σοβαρούς περιορισμούς. Τα αναγραφόμενα ονόματα των ενοίκων στα θυροτηλέφωνα των πολυκατοικιών συχνά δεν είναι ενημερωμένα ή «αποκρύπτουν» πληροφορίες, στην περίπτωση που κάποιοι ένοικοι δεν επιθυμούν να είναι «ορατοί» (Βαΐου κ.ά. 2007, 82). Ωστόσο, θεωρούμε ότι η συγκεκριμένη μέθοδος μπορεί να προσφέρει, όχι μία απολύτως ακριβή καταγραφή, αλλά μία ικανοποιητική εκτίμηση του αριθμού των μεταναστών ενοίκων στη μικρή κλίμακα της πολυκατοικίας.
[4] Οι επιτόπιες καταγραφές στο σύνολο των δύο υπό μελέτη περιοχών πραγματοποιήθηκαν στο διάστημα μεταξύ Ιουνίου 2012 και Φεβρουαρίου 2013. Οι τρεις χαρακτηριστικοί κεντρικοί δρόμοι των περιοχών είναι οι οδοί Δροσοπούλου, Αγίας Ζώνης και Κύπρου στην Κυψέλη, και οι οδοί Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αγησιλάου και Κολοκυνθούς στο Μεταξουργείο.
Αναφορά λήμματος
Μπαλαμπανίδης, Δ., Πολύζου, Ί. (2015) Αναχαιτίζοντας τάσεις εγκατάλειψης του αθηναϊκού κέντρου: η παρουσία των μεταναστών στην κατοικία και στις επιχειρηματικές δραστηριότητες, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/μετανάστες-κατοικία-και-επιχειρήσει/ , DOI: 10.17902/20971.48
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Βαΐου Ν (2007) Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωρο-κοινωνικές μεταβολές στην πόλη. Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας. Αθήνα. Available from: http://iktinos2.arch.ntua.gr/genspace/pithagoras.pdf.
- Γεωβάση Αττικής (2012) Η εξέλιξη του λιανικού εμπορίου 1978-2011. Οργανωτική-λειτουργική αναδιάρθρωση και χωρο-κοινωνικές επιπτώσεις (Επιστημονικός υπεύθυνος Ι. Σαγιάς). Αθήνα.
- ΕΛΣΤΑΤ (2011) Πίνακας αποτελεσμάτων Μόνιμου Πληθυσμού – Απογραφής 2011. Available from: http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/PAGE-census2011.
- ΕΣΕΕ-ΙΝΕΜΥ (2012) Απογραφή του εμπορικού κέντρου της Αθήνας και καταγραφή των λουκέτων στα πλαίσια της ΓΕΩΒΑΣΗΣ. Αθήνα. Available from: http://www.inemy.gr/Portals/0/Gewvasi/Louketa/1.ereuna_louketa_athina_septevrios_2012 -.pdf.
- ΕΣΥΕ (1982) Πραγματικός πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφή της 5 Απριλίου 1981. ΕΣΥΕ.
- Μαλούτας Θ, Εμμανουήλ Δ και Παντελίδου Μαλούτα Μ (2006) Αθήνα. Κοινωνικές δομές, πρακτικές και αντιλήψεις: Νέες παράμετροι και τάσεις μεταβολής 1980-2000. Αθήνα. Available from: http://www.ekke.gr/open_books/athens_2006.pdf.
- ΦΕΚ Β’ 882 (1993) Πίνακας πραγματικού πληθυσμού κατά την απογραφή της 17ης Μαρτίου 1991. Ελλάδα.
