Μεταμορφώσεις ενός δρόμου-μάρτυρα της βιομηχανικής Ελλάδας

2η ζώνη: Από την Ιερά Οδό προς την Πέτρου Ράλλη

Οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις αγκάλιαζαν τουλάχιστον μέχρι το τρίτο τέταρτο του 20ού αιώνα, το βράχο των Πετραλώνων στα αριστερά, και ξεχείλιζαν στα δεξιά της Πειραιώς, στη συνοικία Ρουφ, που φέρει το όνομα του πλούσιου Βαυαρού ιδιοκτήτη του τόπου, προς το Βοτανικό. Η συνοικία αυτή, πιο μακριά από το ιστορικό κέντρο, φιλοξενούσε στα δεξιά, γύρω από το Γκάζι, μηχανολογικά εργαστήρια (χυτήρια, μεταλλουργεία), το αμαξοστάσιο του ΗΛΠΑΠ (Ηλεκτροκίνητα Λεωφορεία Περιοχής Αθηνών Πειραιώς) και αριστερά βιομηχανίες πολυτελών ειδών (σοκολατοποιία Παυλίδη και Ατσάρου, πιλοποιείο Πουλόπουλου, νήματα Μέντη, Χαρτιά Περράκη, φανέλες-εσώρουχα Palco).

Δυναμικός Χάρτης 2: Πληροφορίες για τις βασικες βιομηχανίες που βρίσκονται στη δεύτερη ζώνη (από την Ιερά Οδό προς την Πέτρου Ράλλη)

Πηγή: Κ. Διαμαντοπούλου, 1955

Περίπου εξήντα εταιρείες βρίσκονταν σε αυτό το τμήμα του δρόμου το 1939 – πιο γνωστή ήταν η σοκολατοποιία Παυλίδη στον αριθμό 145· δεν καταγράφονται ανώτερα ελεύθερα επαγγέλματα, εκτός από δύο πολιτικούς μηχανικούς που εργάζονταν στη δική τους εταιρεία, τον Δ. Παυλίδη (σοκολατοποιία) και τον Δ. Σακελλαριάδη (εταιρεία χρωμάτων, στον αριθμό 123), καθώς και ένα φαρμακείο. Καταγράφονται όμως εταιρείες μηχανικών, χημικών και ειδών διατροφής και γύρω στα δώδεκα καφενεία. Είκοσι χρόνια αργότερα, το 1957, ο Νικ. Ιγγλέσης σημειώνει έναν μόνο γιατρό, ανάμεσα σε εβδομήντα εταιρείες, μηχανολογικά εργαστήρια (γκαράζ), βιομηχανίες τροφίμων, κατασκευαστικές εταιρείες.

Σήμερα, η ενεργή πολιτική ανακαίνισης που εφαρμόζεται σε έναν χώρο που εξυπηρετείται καλά από τα μέσα μαζικής μεταφοράς έχει αλλάξει τον χαρακτήρα της περιοχής. Η επιτυχημένη μετατροπή του παλιού εργοστασίου φωταερίου σε βιομηχανικό μουσείο έχει προσελκύσει πολλά κέντρα αναψυχής (νυχτερινά κέντρα, γυμναστήρια) και πολιτιστικά ιδρύματα (μουσεία, θέατρα, κινηματογράφο). Εκεί έχουν εγκατασταθεί διοικητικές υπηρεσίες είτε για βιομηχανίες (η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας [ΡΑΕ], η εταιρεία τηλεπικοινωνιών Cosmote) είτε για εκδηλώσεις (The Hub Events ΑΕ, το Μεταλλουργείο). Η κατασκευή πολυτελών κατοικιών βιομηχανικού στιλ (τύπου loft) συνοδεύει την αλλαγή πληθυσμού: η προσπάθεια «αστικού εξευγενισμού» προχωρά με ταχείς ρυθμούς.

3η ζώνη: Από την Πέτρου Ράλλη προς τη Χαμοστέρνα

Ποικιλία βαρύτερων βιομηχανιών αναπτύχθηκε στην περιοχή πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, επωφελούμενες από τις μεγαλύτερες ελεύθερες εκτάσεις. Το 1939 υπήρχαν περίπου τριάντα βιομηχανίες: μηχανουργίες, σωληνουργίες, εργοστάσια παραγωγής χρωμάτων και ρητινών, επιπλοποιεία, εργοστάσια παραγωγής ασφάλτου, αλλά και πιο παραδοσιακές βιοτεχνίες, όπως εργαστήρια κατασκευής πετάλων, βυρσοδεψίες κατά μήκος του Ιλισού, βιοτεχνίες δερμάτινων ειδών και σελοποιεία, αλλά και εταιρείες εμπορίας σανού. Τα τότε σφαγεία δεν απείχαν πολύ. Όπως και στην προηγούμενη ενότητα, η περιοχή ήταν καθαρά βιομηχανική και υπήρχε μόνο ένα καφενείο, ένας ζαχαροπλάστης και τρία ζυθεστιατόρια.

Δυναμικός Χάρτης 3: Πληροφορίες για τις βασικες βιομηχανίες που βρίσκονται στην τρίτη ζώνη (από την Πέτρου Ράλλη προς τη Χαμοστέρνα)

Πηγή: Κ. Διαμαντοπούλου, 1955

Είκοσι χρόνια αργότερα, ο βιομηχανικός χαρακτήρας ενισχύθηκε: μηχανουργίες (ΣΠΑΠ), μεταλλουργίες (Χαλυβουργική, Ελληνικά Συρματουργεία), ηλεκτρικά προϊόντα (OSRAM-Lux, ΕΛΒΗΜΑ), φαρμακοβιομηχανία (Κόπερ ΑΕ), Εργοληπτικές τεχνικές εταιρείες (ΕΔΟΚ, ΕΤΕΡ, Τέκτων), χρώματα και ρητίνες (Χρωτέξ), πλαστικά (Plastina), γκαράζ (Ford), ξυλουργείο. Υπήρχαν και κάποιες βιομηχανίες κλωστοϋφαντουργίας. Επίσης δεν έλειπαν μαρμαράδικα και αποθήκες ξυλείας, που απαιτούσαν χώρο και εγγύτητα στο κέντρο της πόλης.

Σήμερα στη συνοικία κυριαρχούν μεγάλοι λιανοπωλητές (η Praktiker Hellas, το Athens Heart Mall, που ανακατασκευάζεται προκειμένου ως το 2024 να έχει μετατραπεί σε κτίριο γραφείων υψηλών βιοκλιματικών προδιαγραφών, ο Σκλαβενίτης) και διοικήσεις (ΕΛ.ΑΣ., Φαρμακείο Ενόπλων Δυνάμεων, ΣΔΟΕ και ΚΕΔΕ στο 166, το οποίο θα αντικατασταθεί από νέο κτίριο που προορίζεται για τη Γενική Γραμματεία Υποδομών). Εμφανίζονται υπηρεσίες στη βιομηχανία (η Vodaphone, η έδρα του ομίλου Ελληνική Πρωτεΐνη) ή σε επιχειρήσεις ηλεκτρονικών προϊόντων (η Topelectronics Components ΑΕ, η AEG), που μαρτυρούν την εξέλιξη των αναγκών. Τέλος, η γειτνίαση ακόμα με το κέντρο εξηγεί την παρουσία χώρων αναψυχής, που δεν είναι πια μόνο θέατρα ή νυχτερινά κέντρα, αλλά και αθλητικοί χώροι, όπως το Σεράφειο συγκρότημα του Δήμου Αθηναίων, ένα σύγχρονο κέντρο αθλητισμού και πολιτισμού.

4η & 5η ζώνη: Ταύρος-Μοσχάτο-Ρέντη

Οι πρώτες κατοικίες, τα «προσφυγικά», χτίστηκαν στον Ταύρο μεταξύ των αριθμών 209 και 211 της οδού Πειραιώς, στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη εκατέρωθεν του Κηφισού, και στη συνέχεια στο Μοσχάτο και στο Νέο Φάληρο. Η σημερινή κατάσταση αυτών των κατοικιών διαφέρει –έγιναν μεταγενέστερες τροποποιήσεις και επεκτάσεις–, αλλά τις περισσότερες φορές είναι κατοικίες ευχάριστες, που εκπέμπουν αίσθημα του «μεταξύ μας», προσαρμοσμένες στις επιθυμίες των ενοίκων τους. Εξάλλου οι ένοικοί τους είναι ιδιοκτήτες αυτών των κατοικιών [8].

Στον Ταύρο, ανάμεσα στη Χαμοστέρνα και την τοποθεσία «Στροφή», οι χώροι καλύφθηκαν σταδιακά, από το 1920 έως το 1950, από ρυπογόνες βιομηχανίες, όπως είναι οι μεταλλουργίες (Βιοχάλκο, Βιοσώλ, ΕΒΜΕ Τσαούσογλου, Σωληνουργία Elso), τα εργοστάσια κατασκευής πλαστικών και καουτσούκ (Πετζετάκης, Βουλκάνια ΑΕ), τα βυρσοδεψεία και τα βαφεία κοντά στα σφαγεία και το ποτάμι (Μηγιάκης, Γεωργαλάς & Κέπετζης, Μουμούρης, Πορφύρα), το εργοστάσιο που κατασκεύαζε τα καζανάκια Νιαγάρας, τα υφαντουργεία (Σικιαρίδης, Τζιροπίδης, Αθηναϊκά Στριπτήρια Ρόκα, που αγόρασε η Βιοκαρπέτ). Γύρω από τα Παλαιά Σφαγεία στον Ταύρο και τους αχυρώνες της Ζωαγοράς αναπτύχθηκαν αγροδιατροφικές βιομηχανίες, όπως τα ψυκτήρια Καλυψώ και Βέρμιον, το παγοποιείο Μπογιατζίδη. Σε αυτό το βιομηχανικό περιβάλλον της Πειραιώς, εγκαταστάθηκε η Σιβιτανίδειος Δημόσια Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων, που ιδρύθηκε το 1927 και βρίσκεται απέναντι από το σταθμό της Καλλιθέας, και η Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, που από το 1997 στεγάζεται στον αριθμό 256 της οδού Πειραιώς, στους χώρους της παλιάς βιομηχανίας των Ελληνικών Υφαντηρίων, γνωστής και με το όνομα του ιδιοκτήτη «Σικιαρίδειος».

Σταδιακά, οι ρυπογόνες βιομηχανίες έκλεισαν ή μετακινήθηκαν, και η εγκατάσταση στη θέση τους πολιτιστικών φορέων (Ίδρυμα Κακογιάννη, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, Ελληνικός Κόσμος) ή διοικητικών ιδρυμάτων (Δημαρχείο Ταύρου, Εθνικό Κέντρο Δημόσιας και Τοπικής Διοίκησης, έδρες συστημάτων υπολογιστών) έφεραν την αναζωογόνηση της οδού Πειραιώς. Η βιομηχανία περιορίστηκε στα αγροδιατροφικά είδη (Κρέων, Αίνος), στα δερμάτινα είδη και τον οικιακό εξοπλισμό (Hunter, Viopros, Vioper, Κωνσταντουράκης) και σε πολύ εξειδικευμένες κατασκευές και τεχνολογίες αιχμής, όπως η επιχείρηση κατασκευής βιδών ΒΙΔΟ FERRO, η εταιρεία μεταλλικών κατασκευών Γρηγόριος Τζαβίδας, το εργοστάσιο υποδημάτων Olympic Engineering (Shoe Manufacturing Machinery). Τέλος, η εγκατάσταση το 2008 στον Ταύρο της Teleperformance (γαλλικής πολυεθνικής εταιρείας διαχείρισης πελατειακής εμπειρίας) και η μεγάλη ανάπτυξή της (απασχολεί σχεδόν 6.000 άτομα κατανεμημένα σε έξι τοποθεσίες στην Αττική) χαρακτηρίζει την επιτυχημένη στροφή του δευτερογενούς τομέα στην υποστήριξη βιομηχανιών μέσω της παροχής υπηρεσιών πληροφορικής και επικοινωνιών, αλλά και αναδεικνύει την ικανότητα της οδού Πειραιώς να ανανεώνεται, χρησιμοποιώντας και τοπικό εργατικό δυναμικό. Ανάλογα παραδείγματα είναι η εταιρεία σχεδίασης λογισμικού CPI (Computer Peripherals International), εισηγμένη στο χρηματιστήριο, η εταιρεία ηλεκτρονικών εκτυπώσεων Image Works, ή το ΕΛΚΕΜΕ (Ελληνικό Κέντρο Έρευνας Μετάλλων ΑΕ), το ερευνητικό κέντρο της Βιοχάλκο.

Δυναμικός Χάρτης 4: Πληροφορίες για τις βασικες βιομηχανίες που βρίσκονται στην τέταρτη ζώνη (από Ταύρο προς Μοσχάτο)

Πηγή: Κ. Διαμαντοπούλου, 1955

Στο Μοσχάτο, μεταξύ της τοποθεσίας «Στροφής» και της οδού Κηφισού, η Αγορά του Ρέντη προσανατόλισε τον τοπικό βιομηχανικό ιστό προς τον κλάδο των τροφίμων και τις συναφείς επιχειρήσεις: ελαιουργίες (η Ολίβα ΑΕ, η Μάνος ΑΕ, η ΕΒΓΛΟ ΑΕ, η Μινέρβα ΑΕ κ.λπ.), εταιρείες βιομηχανικής ψύξης (Όλυμπος), σοκολατοποιία (Αστήρ). Η απόσταση από το κέντρο της Αθήνας, η διαθεσιμότητα γης και η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση εταιρειών πετροχημικών προϊόντων, όπως η Ελληνική Βιομηχανία Υπολειμμάτων Νάφθης (ΕΛΒΥΝ), εταιρειών χρωμάτων και καλλυντικών (η Adelco ΑΕ, η Rolco ΒΙΑΝΙΛ ΑΕ, οι Αφοί Γιαννίδη ΑΕ, η Ερμής-Vitex, η Vechro), εταιρειών πλαστικών (η Άπκο), χάρτου, φαρμακευτικών προϊόντων, και μια μόνο επιχείρηση κλωστοϋφαντουργίας (η Perfil Σ. Προυσάλογλου & Υιός). Σημαντική δραστηριότητα εκεί παραμένει η επεξεργασία δέρματος με τη βυρσοδεψία (εταιρείες Στέφ. Καλουτάς & Υιοί ΑΒΕ, καθώς και Μιχάλης & Γεώργιος Σίμος), κοντά στο Κηφισό.

Η αγροδιατροφή κυριαρχεί ακόμη και σήμερα: κρέατα (η Φλωρίδης ΑΕΒΕΚ, τα Κρέατα Αττικής Βουδούρης-Κώνστας ΑΕ και η Μποζιονέλος), εταιρείες εκτύπωσης και συσκευασίας (η Τσιμής ΑΕ και η Στυλ. Σ. Κοσκινίδης ΑΒΕΕ). Παραμένει η μηχανολογική βιομηχανία, αλλά εξειδικευμένη, όπως η εταιρεία Ε. & Γ. Μαλιδάκης & ΣΙΑ ΟΕ (κοπή με λέιζερ) και η εταιρεία ανελκυστήρων Polylift ΑΕ (Στέφανος Παπαδόπουλος). Σημειώνουμε τον ειδικευμένο στον εξοπλισμό για δίκτυα Χρυσαφίδη ΑΕ, και την εταιρεία παραγωγής ασβέστη Κρίνος ΑΕ. Η μαζική διανομή αντιπροσωπεύεται από την εταιρεία Βερούκας-ΑΛΠΙΚΟ ΑΕ και τη Metro ΑΕΒΕ, αλλά υπάρχουν και εταιρείες διανομής με εξειδίκευση στο ρουχισμό (η εταιρεία Λητώ), στα υαλουργικά προϊόντα (οι Αφοί Βαλαβάνης-GLASSWORKS ΑΕ) και στα έπιπλα (οι εταιρείες Entos, Sato, Spider). Ανάμεσα στις υπηρεσίες, βρίσκουμε τα νέα κεντρικά γραφεία της Νέας Δημοκρατίας, το ιδιωτικό εκπαιδευτήριο IST και μία από τις εγκαταστάσεις της Teleperformance, στο κτιριακό συγκρότημα Ena.

Δυναμικός Χάρτης 5: Πληροφορίες για τις βασικες βιομηχανίες που βρίσκονται στην πέμπτη ζώνη (από Μοσχάτο προς Ρέντη)

Πηγή: Κ. Διαμαντοπούλου, 1955

6η ζώνη: Στον Πειραιά, το Μάντσεστερ της Ελλάδος…

Από τα τέλη του 19ου αιώνα, τα περίχωρα του Πειραιά έγιναν το επίκεντρο της ελληνικής εκβιομηχάνισης, με πλήθος επιχειρήσεις που αναπτύχθηκαν γύρω από τις μεγάλες κλωστοϋφαντουργίες, τις χημικές βιομηχανίες και τις αλευροποιίες, εκμεταλλευόμενες τις δυνατότητες εισαγωγής πρώτων υλών. Έτσι, γύρω στη δεκαετία του 1950, δραστηριοποιήθηκαν το εργοστάσιο σχοινιών κάνναβης Μάγγου, η βιομηχανία ελαστικών Ινδιάνα και οι κλωστοϋφαντουργίες-μεταξουργίες: Βάμβαξ, Βελλής, Μανούσος, Αιγαίον, Βέλκα, Δημητριάδης, καθώς επίσης και το εργοστάσιο Γαβριήλ (σημερινό Factory Outlet), δίπλα στο Γήπεδο Καραϊσκάκη, εργοστάσιο που είχε ανεγερθεί στη θέση του «Μεταξοϋφαντουργείου Η Χρυσαλίς», το οποίο λειτουργούσε ως τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Εκεί, στο εγκαταλελειμμένο πια κτίριο, δεσπόζει ακόμη το σήμα «Γαβριήλ». Ενώ τα παραπάνω βρίσκονταν μεταξύ του γηπέδου Καραϊσκάκη και των οδών Σοφιανόπουλου και Επονιτών, στην άλλη πλευρά του Ηλεκτρικού ήταν ένα από τα τέσσερα εργοστάσια των αδερφών Ρετσίνα και το κλωστήριο Ελπίς. Η ΣΚΥΠ, δηλαδή η Πανελλήνια Σχολή Κλωστικής-Υφαντικής και Πλεκτικής (επαγγελματικής κατάρτισης για εργάτες κλωστοϋφαντουργίας), είναι ακόμα ορατή. Η χημική βιομηχανία εκπροσωπούνταν από τις εταιρείες Χρωπεί, Rolco-Βιανίλ ΑΕ και την AΒΕΕ Χημικών και Φαρμακευτικών προϊόντων Sanitas. Υπήρχαν πολλοί αλευρόμυλοι (Ευτυχία, Ευρώτας, Σπάρτη, Κυλινδρόμυλοι Αττικής ΑΕ), ελαιουργίες [9] (Ελαΐς, Έλμα ΑΕ), αμυλουργίες (Βιαμύλ, ΑΖΕΛ Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρεία Παραγωγής Αμύλου & Ζυμών, ΑΒΕ Ζαχαρωδών και Αμυλωδών προϊόντων, και Ταΰγετος), οι ποτοποιίες Ήβη-Φινόπουλου και Αφοί Μπαρμπαρέσου, το εργοστάσιο τσιγάρων του Κεράνη και, στη συνοικία Απόλλωνα, το ομώνυμο εργοστάσιο κεριών και οι Ελληνικοί Ορυζόμυλοι. Λόγω της ύπαρξης των παραπάνω, δημιουργήθηκαν εργοστάσια συσκευασίας, όπως οι χαρτοβιομηχανίες ΒΙΣ, Πάπυρος και Ερμής. Σημειώνουμε επίσης αυτή την περίοδο το εργοστάσιο πορσελάνης Κεραμεικός, το κασσιτερουργείο ΕΛΣΑ και τον ατμοηλεκτρικό σταθμό (ΑΗΣ).

Δυναμικός Χάρτης 6: Πληροφορίες για τις βασικες βιομηχανίες που βρίσκονται στην έκτη ζώνη στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά

Πηγή: Κ. Διαμαντοπούλου, 1955

Στις μέρες μας οι υφαντουργίες εγκαταλείφθηκαν· απέμειναν μόνο ερείπια. Λειτουργούν ακόμα η σοκολατοποιία Ίον, η ελαιουργία Ελαΐς και η βιομηχανία αλλαντικών Dianik AE. Στον τομέα των απορρυπαντικών μπορούμε να αναφέρουμε τα κεντρικά της Colgate-Palmolive στα Καμίνια.

Μορφωτικά και πολιτιστικά ιδρύματα που στεγάζονται στην περιοχή είναι η θεατρική σχολή της Ειρήνης Παππά (στο κτίριο της εταιρείας Sanitas), το Ράλλειο Γυμνάσιο Θηλέων, το Δημόσιο ΙΕΚ Πειραιά, η Σχολή Μηχανικών Προμηθεύς, η σχολή χορού Art Factory Creative Group – Γ. Γαβριήλ & Σία ΕΕ, ο Πολιτιστικός Πολυχώρος Απόλλων και το Κέντρο Επιμόρφωσης Στελεχών Εμπορικού Ναυτικού (ΚΕΣΕΝ). Επίσης στη γωνία Πειραιώς και Επονιτών στο Νέο Φάληρο, βρίσκεται η Ελληνική Στατιστική Αρχή.

Τα σούπερ μάρκετ βρήκαν τον άφθονο χώρο που χρειάζονται: Leroy Merlin, Σκλαβενίτης, Carrefour, Factory Outlet, Jumbo, JSK, Pet Services· και η κίνηση εντείνεται με την κατασκευή ενός πάρκου λιανικής από τον όμιλο Ten Brinke στη μεγάλη έκταση που βρίσκεται μεταξύ του Κηφισού και του παλιού ατμοηλεκτρικού Σταθμού της ΔΕΗ.

Μερικές γενικές παρατηρήσεις

Στην πορεία αστικοποίησης του δρόμου, δηλαδή από την εγκατάσταση των πρώτων κατοίκων (προσφυγικά, εργατικές κατοικίες), ως την οικονομική ανάπτυξη, την οργάνωση των οικονομικών δραστηριοτήτων ανά οικισμό, και τη συνεχή μεταμόρφωση του βιομηχανικού ιστού παρατηρούμε τα εξής τρία «φυσικά» φαινόμενα:

Α) Μια ανθρωπογεωγραφία σε κίνηση.

Η οδός Πειραιώς είναι αραιοκατοικημένη –εκτός από το πρώτο της τμήμα, από την Ομόνοια έως το Γκάζι– και αυτή η αραιοκατοίκηση διαρκεί πολλές δεκαετίες, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τα μέσα του 20ού αιώνα (αεροφωτογραφίες και σχέδια της Κικής Διαμαντοπούλου το 1955 επιβεβαιώνουν τη θέση των περιβολιών και των κήπων που τροφοδοτούσαν την πρωτεύουσα). Η εκβιομηχάνιση και η Μικρασιατική Καταστροφή οδήγησαν στον εποικισμό της περιοχής και στη σταδιακή ανέγερση προσφυγικών κατοικιών. Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες αποτέλεσαν το εργατικό δυναμικό στο οποίο στηρίχθηκε η βιομηχανική ανάπτυξη του Μεσοπολέμου, η οποία επιταχύνθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, εξαιτίας της αγροτικής εξόδου, που συνοδεύτηκε από την ανέγερση εργατικών κατοικιών.

Αν κρατήσουμε την ιδέα ότι η οικονομική ανάπτυξη δημιουργεί μια ορισμένη κοινωνική και γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού, και ότι η γεωγραφική σταθερότητα μπορεί να συμπέσει με τις κοινωνικές εξελίξεις, τότε αναμφίβολα μπορούμε να πούμε ότι οι εργατικές συνοικίες των Πετραλώνων, του Ταύρου, του Μοσχάτου, του Αγίου Ιωάννη Ρέντη και του Απόλλωνα σταδιακά έγιναν γειτονιές μικροαστικές και δήμοι, ταυτόχρονα με την εξέλιξη της οικονομικής δραστηριότητας του περιβάλλοντός τους. Το 2018 στο βιβλίο του Κοινωνική Γεωγραφία της Αθήνας, ο Θωμάς Μαλούτας εξέθεσε με σαφήνεια την εξέλιξη του πληθυσμού στις διάφορες συνοικίες, ιδιαίτερα αυτές που μας ενδιαφέρουν. Η υπόθεση εδώ είναι ότι η διατήρηση μιας ήπιας βιομηχανικής δραστηριότητας (αγροδιατροφή ή φαρμακευτικά-καλλυντικά προϊόντα) και η μετάβαση σε τριτογενή δραστηριότητα (υπηρεσίες στη βιομηχανία, πολιτισμός, δημόσιες υπηρεσίες, μεγάλες εμπορικές αναπτύξεις, μεταφορές) έχουν ευνοήσει αυτήν την κοινωνική εξέλιξη. Από την άλλη, η κρίση της δεκαετίας του 2010, με την τεράστια μείωση της οικοδομικής δραστηριότητας, διέκοψε τη γεωγραφική κινητικότητα.

Αντιθέτως, πιο πρόσφατα, πληθυσμοί μεταναστών εγκαταστάθηκαν στην κάτω πλευρά της οδού Τσαλδάρη. Ο μέτριος εξοπλισμός των υφιστάμενων κατοικιών, η μη ανέγερση νέων, και τα χαμηλά ενοίκια, εξηγούν αυτή την εισροή. Η διαδικασία του «gentrification» έχει μπλοκαριστεί.

Β) Ορισμένες οικονομικές δραστηριότητες συγκεντρώνονται σε ορισμένα μέρη σε ορισμένες χρονικές στιγμές.

Στις εξωτερικές επιδράσεις που συνδέονται με την τοποθεσία (η Πειραιώς προσφέρει τα πλεονεκτήματα μιας συγκεντρωμένης αγοράς και της ευκολίας μετακίνησης) προστίθενται στην πραγματικότητα οι εξωτερικές επιδράσεις που συνδέονται με την εξειδίκευση (εργασία, υπεργολαβία, ευκολία πρόσβασης για τους προμηθευτές) [10].

Οι πιο γνωστές συγκεντρώσεις βιομηχανιών ήταν οι κλωστοϋφαντουργίες και οι αλευροποιίες που χαρακτήριζαν το λιμάνι του Πειραιά στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Μπορούν να εξηγηθούν από την ευκολία πρόσβασης σε πρώτες ύλες και ενεργειακούς πόρους, που συνδέεται με το άνοιγμα της Μαύρης Θάλασσας στο ρωσικό σιτάρι ή στον αγγλικό άνθρακα.

Οι χημικές βιομηχανίες απαιτούσαν επίσης πρόσβαση σε οικονομική πηγή ενέργειας. Ρυπογόνες καθώς ήταν, έπρεπε να μείνουν μακριά από τα σπίτια. Βρήκαν άφθονη γη μεταξύ Ταύρου και Μοσχάτου. Περιλάμβαναν τόσο την επεξεργασία πρώτων υλών, όπως άμυλο, γλυκόζη, λάδι για την παραγωγή ζυμαρικών, ειδών ζαχαροπλαστικής και σαπουνιού, όσο και την παραγωγή αμιγώς βιομηχανικών προϊόντων, όπως ρητίνες, χρώματα και βερνίκια, ναφθαλίνη, βιομηχανικά λάδια με βάση τη νάφθα, αλλά και φαρμακευτικά και καλλυντικά προϊόντα.

Οι βιομηχανίες επεξεργασίας μετάλλων, επίσης εξαιρετικά ρυπογόνες, βρήκαν την ίδια διαθεσιμότητα γης: μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα στο Γκάζι λειτουργούσαν μηχανολογικά εργαστήρια της ίδιας ειδικότητας, εξοπλισμού ζύγισης και χυτήρια. Αργότερα, μετά τον πόλεμο, κατεβαίνοντας την οδό Πειραιώς, πριν από την τοποθεσία «Στροφή» (τη συνδεδεμένη με τη γραμμή του Σιδηρόδρομου Πειραιώς- Αθηνών-Πελοποννήσου), αναπτύχθηκαν αρκετά εργαστήρια σύρματος ή σωλήνων, επεξεργασίας χαλκού, σιδήρου και αλουμινίου. Σήμερα υπάρχουν αρκετοί διανομείς εξοπλισμού κουζίνας στη διασταύρωση με την Ιερά Οδό.

Ένα άλλο στοιχείο της συγκέντρωσης βιομηχανιών συνδέεται με την παρουσία της Αγοράς Ρέντη και των σφαγείων. Μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο τα βυρσοδεψεία [11] ακολουθούσαν την πορεία της κοίτης των δύο ποταμών, του Ιλισού και του Κηφισού, και τη μεταφορά των σφαγείων, ενώ τρεις εταιρείες χάρτινης συσκευασίας διαδέχονταν η μία την άλλη μετά τη γέφυρα του Κηφισού. Σήμερα, 350 εταιρείες συσκευάζουν ή/και διανέμουν διάφορα τρόφιμα, κρέατα, φρούτα και λαχανικά και λάδια. Προφανώς, χρειάζονται ψυκτικές αποθήκες, κατασκευαστές συσκευασιών (πλαστικές μεμβράνες ή βαρέλια, ξύλινα ή χαρτόκουτα), εκτυπωτές, για να μην αναφέρουμε εισαγωγείς μηχανημάτων που προορίζονται για αυτόν τον κλάδο.

Γ) Το βιομηχανικό τοπίο μεταμορφώνεται εκεί με ιδιαίτερα ενεργητικό ρυθμό μιας Schumpeterian διαδικασίας «δημιουργικής καταστροφής» .

Καταστροφή του παρελθόντος

Απομεινάρια του παρελθόντος είναι οι χερσαίες εκτάσεις που περιμένουν επανάχρησή τους ή αύξηση της τιμής της γης. Απομεινάρια και αυτά τα παλιά κτίρια, εγκαταλελειμμένα στην τύχη τους, που είτε παρουσιάζουν αισθητικό ενδιαφέρον (Σικιαρίδης, Νικολετόπουλος, Φινόπουλος) είτε όχι (Spider, Βιοχάλκο). Αυτά τα βιομηχανικά ερείπια φανερώνουν τις κοινωνικές μεταβολές, την αποβιομηχάνιση. Αναμφίβολα τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, τα ρούχα και η επεξεργασία δέρματος έχουν νικηθεί, όπως είναι η τάση σε όλη την Ευρώπη, από τον ασιατικό ανταγωνισμό.

Αλλά αυτή η εικόνα δεν είναι ακριβής και έχει πολλές αποχρώσεις: πολλές από τις εταιρείες που κάποτε ιδρύθηκαν στην οδό Πειραιώς είναι στην πραγματικότητα ακόμα ζωντανές και ακμάζουσες. Απλώς μετακινήθηκαν στα σύνορα της Αττικής, στα Οινόφυτα και στο Σχηματάρι από τη μια, στους Αγίους Θεοδώρους από την άλλη. Αυτό συνέβη για τη Βιοχάλκο (μεταλλουργία), την Κάλας (αλάτι), τη Βιοσώλ (ηλιακοί θερμοσίφωνες), τη Μινέρβα (τομέας τροφίμων), τη ΒΙΣ (χάρτινες συσκευασίες), τις Vitex, Χρωτέξ και Vechro (βαφές). Επιπλέον, έχουν γίνει συγχωνεύσεις και εξαγορές στην αλευροποιία ή τη μεταλλουργία. Αυτές οι αλλαγές ενθαρρύνθηκαν από τη σταθερή αύξηση των τιμών της γης, από περιβαλλοντικές ανησυχίες και από τα μέτρα που θεσπίστηκαν για την προώθηση της αποκέντρωσης των δραστηριοτήτων.

Ωστόσο, μερικές εταιρείες ευημερούν ακόμη στον τόπο της ίδρυσής τους: η ελαιουργία Ελαΐς, τα δύο εργοστάσια σοκολάτας Ίον και Παυλίδης, οι βιομηχανίες φαρμάκων και καλλυντικών Adelco και Κόπερ. Έχουν μάλιστα εκσυγχρονιστεί και επεκταθεί. Πρόκειται για βιομηχανίες χαμηλής ρύπανσης κοντά στην καταναλωτική αγορά τους.

Δημιουργία νέων δραστηριοτήτων

Ο μετασχηματισμός της Πειραιώς πραγματοποιείται τόσο μέσω της ανακαίνισης βιομηχανικών κτιρίων με σκοπό τη μετατροπή της λειτουργίας τους σε πολιτιστικές δράσεις, όσο και μέσω της ανάπτυξης νέων βιομηχανικών ή τριτογενών δραστηριοτήτων.

Η ανακαίνιση των κτιρίων πήρε πολλές μορφές. Το εργοστάσιο Φωταερίου μετατράπηκε σε Τεχνόπολη που φιλοξενεί πλήθος πολιτιστικές εκδηλώσεις και το Σικιαρίδειο εργοστάσιο υφαντουργίας μεταμορφώθηκε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Το ελαιοτριβείο Πουλόπουλου αποκαταστάθηκε από το ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη, ο πολυχώρος Απόλλων λειτουργεί στο κτίριο των Ελληνικών Ορυζόμυλων, μετά την αποκατάσταση και αναστήλωση και τις αναγκαίες λειτουργικές επεμβάσεις του παλαιού εργοστασίου, η Ελαΐς αναπαλαίωσε τον παλιό Κεραμεικό με όμορφα πήλινα πλακάκια. Κάποιες φορές το αρχικό κτίριο αντικαταστάθηκε από μια σύγχρονη κατασκευή (το Ίδρυμα Κακογιάννη βρίσκεται στη θέση που κάποτε ήταν τα βαφεία Πορφύρα, το Κέντρο Μείζονος Ελληνισμού χτίστηκε στη θέση της Βιοσώλ), ή δέχτηκε προσθήκες, όπως η υφαντουργία Γαβριήλ που στεγάζει πια το Factory Outlet.

Η δημιουργία νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων στα ερείπια των παλιών είναι μια άλλη πτυχή αυτής της διαδικασίας. Οι νέες βιομηχανίες είναι κυρίως αγροδιατροφικές, με επίκεντρο την Αγορά του Ρέντη. Αφορούν, όπως είδαμε, τη συσκευασία κρέατος, φρούτων και λαχανικών, τους βιομηχανικούς φούρνους, το catering. Ταυτόχρονα εξελίχθηκαν και οι προμηθευτές τους, και προστέθηκαν επιχειρήσεις ψυγείων, συσκευασίας και μια δυναμική βιομηχανία εκτύπωσης.

Η μηχανουργία, η οποία μαζί με την κλωστοϋφαντουργία επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την παγκοσμιοποίηση, χαρακτηρίζεται συγχρόνως από την εμφάνιση πολλών εταιρειών υψηλής εξειδίκευσης, όπως η Olympic Engineering (Shoe Manufacturing Machinery), η Χρυσαφίδης, η ΒΙΔΟ FERRO, η Μαλιδάκης, η Γρηγόριος Τζαβίδας, η Polylift, η Inox Mare Hellas, οι Αφοί Σίμου.

Πάνω απ’ όλα, η οδός Πειραιώς είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της τάσης για εξωτερική ανάθεση υπηρεσιών στη βιομηχανία, αντικατοπτρίζοντας έτσι τη γενική εξέλιξη των οικονομικών δομών: βιομηχανική έρευνα, όπως το Ελληνικό Κέντρο Έρευνας Μετάλλων (ΕΛΚΕΜΕ), υπηρεσίες σε κλάδους επικοινωνίας, ενέργειας, λογισμικού υπολογιστών, όπως η Cosmote, η Vodaphone, η ΡΑΕ (Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας), η Easy Mail, η Teleperformance, η CPI (Computer Peripherals International). Επιπλέον, επιτυχημένες εταιρείες δημιούργησαν ένα εκθεσιακό κέντρο καθώς και κέντρο διανομής, όπως η εταιρεία Kyriazis που κατασκευάζει ηλιακά πάρκα στην Αλεξάνδρεια ή η εταιρεία Βαλαβάνης που κατασκευάζει μπουκάλια και άλλα γυάλινα αντικείμενα στη Λάρισα. Πολλοί διανομείς μηχανημάτων και εξοπλισμού έχουν εγκατασταθεί στην οδό Πειραιώς, όπως η εταιρεία Rigas, ή η ειδική στα βιομηχανικά συγκολλητικά Bostik, η Marco στις αντλίες, και όλοι οι προμηθευτές εξοπλισμού κουζίνας. Τέλος, οι ανοιχτοί χώροι έχουν προσελκύσει κεντρικά γραφεία εταιρειών όπως η Colgate-Palmolive ή o όμιλος Ελληνική Πρωτεΐνη. Και βεβαίως, πληθαίνουν οι μεταφορικές εταιρείες κοντά στο λιμάνι.

Για αρκετά χρόνια, η οδός Πειραιώς ταυτίστηκε με το βιομηχανικό τοπίο. Τώρα πια οι καμινάδες του Πειραιά, του ελληνικού Μάντσεστερ, δεσπόζουν σαν αρχαίες κολώνες που αναμένουν να αναστηλωθούν.

Αλλά η εικόνα, όπως είδαμε, είναι εύκολα παραπλανητική και η πραγματικότητα πιο σύνθετη, καθώς τα τελευταία χρόνια, φαίνεται να διαμορφώνονται συνθήκες αναζωογόνησης της περιοχής. Αν και η κρίση διέκοψε πολλές εργασίες μετασχηματισμού ή αποκατάστασης, η οδός Πειραιώς παραμένει βασικός άξονας ανάπτυξης της Αθήνας και η αλλαγή των δραστηριοτήτων της σηματοδοτεί την προσαρμογή του βιομηχανικού ιστού –και όχι την εξαφάνισή του– και την εξέλιξή του προς τον τριτογενή τομέα που τρέφει μια μεγάλη πρωτεύουσα.

Η αξιοποίηση πολλών χέρσων εκτάσεων, η αποκατάσταση κτιρίων, η εκπληκτική περίπτωση της Teleperformance και η εγκατάσταση εταιρειών όπως αυτές που προαναφέρθηκαν, αναδιαμορφώνουν έναν ιστορικό δρόμο της ελληνικής πρωτεύουσας και μαρτυρούν την εξέλιξη της πόλης.

Ευχαριστίες

Η ομάδα του Κοινωνικού Άτλαντα της Αθήνα ευχαριστεί θερμά τον Κωνσταντίνο Λεφάκη για την τεχνική υποστήριξη, και τις πολύτιμες γνώσεις του, κατά την παραγωγή των Δυναμικών Χαρτών που συνοδεύουν αυτό το λήμμα

[1] Νικος Μπελαβίλας, Οδός Πειραιώς,

[2] Σιδέρης Νικολάος Γ., Η Ελληνική Βιομηχανία: βιομηχανική παραγωγή και αξία αυτής: κατά τα έτη 1945 – 1946 – 1947 εν συγκρίσει προς το έτος 1939, Αθήνα 1948.

[3] Η Κική Διαμαντοπούλου συνέταξε, κατά πάσα πιθανότητα το 1955, μια σειρά από χάρτες της Αττικής στο 5000ο, στους οποίους σημείωνε τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Αρχειοθετούνται στο Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων (Ημικτηματολογικό Χάρτη του Λεκανοπεδίου Αττικής).

[4] Πρώην ΗΣΑΠ Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι Αθηνών Πειραιώς για την πρώτη περίπτωση (Σταθμοί Μοναστηράκι, Θησείο, Πετράλωνα, Ταύρος, Καλλιθέα, Μοσχάτο, Νέο Φάληρο και Πειραιάς,) και ΣΠΑΠ (Σιδηρόδρομοι Πειραιώς Αθηνών Πελοποννήσου) για την δεύτερη (Σταθμοί : Σταθμός Λαρίσης, Ρουφ, Ταύρος, Ρέντης, Λεύκας και Πειραιάς και σταθμοί διαλογής Λαρίσης-Πελοποννήσου και Ρέντη-Πειραιά)

[5] Βλ. Διοικητικό χάρτη,

[6] Υπουργική Διάταξη ΥΑ 7863/1383/30-1-1997 – ΦΕΚ 267/Δ/7-4-1997

[7] Από το όνομα του μεταξουργείου της οικογένειας Δουρούτη, που δημιουργήθηκε το 1834, το οποίο στεγάζει σήμερα την Πινακοθηκη της Αθήνας. Βλ. Χρ. Αγριαντώνη στο επιμέλεια Χριστίνα Αγριαντώνη- Μαρία-Χριστίνα Χατζηιωάννου « Το Μεταξουργείο της Αθήνας », Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα, 1995. Το 1930, η συγγραφέας απαριθμεί 257 «βαριά» (μεταλλουργία, ξυλουργική, γραφικές τέχνες) και «ελαφριά» (παπούτσια, έπιπλα, αρτοποιείο, γκαράζ, υφάσματα) εργαστήρια, εκ των οποίων περισσότερα από τα μισά ήταν συγκεντρωμένα μεταξύ των οδών Κολωνού και Σαλαμίνος, κάθετα την Πειραιώς.

[8] Η παρουσίαση της Ελίζας Παπαδοπούλου και του Γιώργου Σαρηγιάννη για τα προσφυγικά στον κάμπο της Αθήνας (ΕΜΠ 2006) είναι μια πολύτιμη απογραφή των εγκαταστάσεων. Αναφέρουν, λοιπόν, στον Ταύρο τους οικισμούς Άνω Νέα Σφαγεία, Γερμανικά και Παναγίτσα, στο Μοσχάτο τους οικισμούς κάτω από τη Μινέρβα και στην άλλη πλευρά του Ηλεκτρικού, μεταξύ του Κηφισού και της οδού Κωνσταντινουπόλεως και μεταξύ Κανάρη και Μεταμορφώσεως, στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη η συνοικία Απόλλωνας, οι πολυκατοικίες Φλέμινγκ και ο συνοικισμός Σταματάκη, στο Νέο Φάληρο οι συνοικισμοί που βρίσκονται μεταξύ Επονιτών και Κατσουλάκου, Κανελλοπούλου και Χρυσοστόμου Σμύρνης.

[9] Τα ελαιουργεία ταξινομούνται στη χημεία από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. μέχρι τη δεκαετία του 1960.

[10] Αναφερόμαστε στις θεωρητικές πτυχές των Alfred Marshall (Principles of Economics, 1890), Giacomo Beccatini σχετικά με τα Industrial Districts στο “The Third Italy: Model or Myth?” Ekistics 58, no. 350/351 (1991): 336–45. http://www.jstor.org/stable/43646779, 1991) και Jean-François Eck et Michel Lescure (dir.) Villes et districts industriels en Europe Occidentale, XVII e-. XX e siècles, Tours, publication de l’université François Rabelais, 2007.

[11] Η βυρσοδεψία εντοπίζεται σε 17 εταιρείες στο Ρέντη, 10 στον Ταύρο, 2 στο Μοσχάτο και 4 στα Καμίνια στο Νίκος Βελαβίλας , Το τέλος των γιγάντων. Βιομηχανική κληρονομία και μετασχηματισμοί των πόλεων. Βόλος 2007 .
xii Τσοκόπουλος, Βάσιας, Πειραιάς 1835-1870. Εισαγωγή στην ιστορία του ελληνικού Μάντσεστερ, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1984.