Σημερινή κατάσταση κτιριακού αποθέματος στους προσφυγικούς συνοικισμούς Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών

Ο Κεντρικός και Νότιος Τομέας Αθηνών περιλαμβάνει πλήθος προσφυγικών συνοικισμών διαφόρων μεγεθών και πολεοδομικών προτύπων, με κτίρια που ακολουθούν ποικιλία αρχιτεκτονικών προτύπων. Η παρούσα διερεύνηση εστιάζει στη σημερινή κατάσταση του κτιριακού αποθέματος, σκιαγραφώντας την ποιότητα συντήρησης, τις τιμές ζώνης και τις υφιστάμενες χρήσεις, δίνοντας παράλληλα πληροφορίες για τον αρχικό τρόπο αρχιτεκτονικού σχεδιασμού τους, και πολεοδομικής συγκρότησής τους. Πραγματοποιείται συγκριτική αξιολόγηση της εξέλιξης διαφόρων αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών επιλογών και του αποτυπώματός τους στη σημερινή πόλη. Στόχος της δημοσίευσης είναι να θέσει ξανά στο προσκήνιο το ζήτημα των προσφυγικών συγκροτημάτων, αναδεικνύοντας το εύρος των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών επιλογών, το πλήθος των διάσπαρτων θυλάκων σήμερα, και να χαρτογραφήσει θύλακες που αντιμετωπίζουν σημαντική φθορά και εγκατάλειψη.

Η δημοσίευση περιλαμβάνει βιβλιογραφική επισκόπηση, μελέτη αρχειακού υλικού και έρευνα πεδίου, η οποία έλαβε χώρα την περίοδο Οκτωβρίου – Δεκεμβρίου 2023. Η έρευνα πεδίου πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Study Abroad, College Year in Athens, και του μαθήματος “Social Housing and Social Exclusion. International Experience and the case of Athens”, διδάσκουσα Ε. Τούση με την συμμετοχή των παρακάτω φοιτητών: Cavanaugh Anissa (University of Notre Dame), Conte Isabella Kathleen – (Union College), Erickson Alyssa (University of Puget Sound), Hill Jordan Elizabeth (University of Notre Dame), Hochman Anna Gabrielle (University of Pennsylvania), Iannios Mia (The George Washington University), McCracken Fiona Rory (Furman University), Schwab Joseph (University of Puget Sound) και Skylar Yarter (Williams College).

Εισαγωγή

Η πόλη της Αθήνας έχει μια μακρά ιστορία περίπου 3.400 ετών, και είναι η πρωτεύουσα και η μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας. Ο σχηματισμός και η εξέλιξή της συνδέονται με δημογραφικές ροές, ιστορικές συγκυρίες και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις, διαμορφώνοντας ένα χωρο-κοινωνικό παλίμψηστο (Παπαευαγγέλου-Γκενάκου, 2023:12). Ήδη, από την περίοδο 1830-1840, εντοπίζεται η εισροή κατοίκων διαφορετικής πολιτισμικής αφετηρίας, η οποία εντείνεται μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων (Γκιζελή, 1984:88). Η σημαντικότερη όμως δημογραφική ροή είναι, αναμφίβολα, η προσφυγική εγκατάσταση του 1922, η οποία αποτελούσε για την εποχή της, μια από τις μεγαλύτερες μετεγκαταστάσεις πληθυσμού σε παγκόσμιο επίπεδο (The National Geographic Magazine, 1925). Στη διεθνή ακαδημαϊκή συζήτηση, η μελέτη προσφυγικών πληθυσμών και αντίστοιχων εγκαταστάσεων, αποτελεί από το 1982  ένα ξεχωριστό ερευνητικό πεδίο που διακρίνεται για τον διεπιστημονικό χαρακτήρα του [1] . Όπως υποστηρίζουν μελετητές, οι προσφυγικές εγκαταστάσεις λειτούργησαν διεθνώς ως ιδανικό πεδίο πειραματισμού, συμβάλλοντας στην εφαρμογή προγραμμάτων κοινωνικής πολιτικής (Chimni, 2009).

Η σημερινή ανάγνωση του αστικού τοπίου της πρωτεύουσας αποκαλύπτει σημαντικές χωρο-κοινωνικές επιπτώσεις από την προσφυγική εγκατάσταση του 1922, καθιστώντας το ζήτημα αυτό σημαντικό για την ερμηνεία του ελληνικού αστικού χώρου (Τούση, 2014:12). Προσφυγικές κατοικίες, πολεοδομικές χαράξεις και ονοματοδοσία οδών είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία της υλικής κληρονομιάς που συμβάλουν στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Σε πολλές περιπτώσεις, η έντονη φθορά του κτιριακού αποθέματος που είχε εξυπηρετήσει την στεγαστική αποκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων, υπενθυμίζει, ότι η μελέτη των προσφυγικών γειτονιών δεν είναι κάτι που αφορά την πόλη του χθες. Αφορά αναμφίβολα την πόλη του σήμερα.

Με γνώμονα τη θέση αυτή, το παρόν άρθρο επιχειρεί να παρέχει συστηματική πληροφορία σχετικά με τους προσφυγικούς συνοικισμούς του Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών (Γράφημα 1), μέσα από μελέτη συναφούς βιβλιογραφίας, αρχειακού υλικού και εκτεταμένης έρευνας πεδίου, η οποία περιλαμβάνει επιτόπια παρατήρηση, αποτυπώσεις κτισμάτων και ημι-δομημένες συνεντεύξεις με κατοίκους. Επιχειρείται η σύνδεση του αρχικού τρόπου σχεδιασμού με τη σημερινή εικόνα των γειτονιών αυτών και εξάγονται συμπεράσματα για την αποτελεσματικότητα των τύπων προσφυγικής στεγαστικής αποκατάστασης στην περιοχή μελέτης. Πραγματοποιήθηκε επίσης, καταγραφή των συνοικισμών που κατεδαφίστηκαν. Το υλικό αυτό δύναται να αποτελέσει τη βάση για μελλοντική έρευνα η οποία, στο πλαίσιο μικρο-γεωγραφικής προσέγγισης, θα μελετήσει σε βάθος εξειδικεύσεις τοπικού χαρακτήρα.

Γράφημα 1: Διοικητικά όρια Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών και επισήμανση με κόκκινο χρώμα Δήμων όπου εγκαταστάθηκαν Μικρασιάτες πρόσφυγες

Πηγή: https://el.wikipedia.org και επεξεργασία από τους συγγραφείς

Ο αρχικός σχεδιασμός

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, περισσότεροι από 1.200.000 πρόσφυγες [2] . βρήκαν καταφύγιο στην Ελλάδα, ανατρέποντας τις υπάρχουσες χωρο-κοινωνικές ισορροπίες (Χίρσον, 2004:11). Το 1923, η Συνθήκη της Λωζάνης επέβαλε την υποχρεωτική ανταλλαγή ορθοδόξων χριστιανικών και μουσουλμανικών πληθυσμών, την πρώτη στα χρονικά της ιστορίας (Χιρσον, 2004:11), διαμορφώνοντας το γενικό πλαίσιο μετεγκατάστασης (Clark, 2009:127). Το άρθρο 142 προέβλεπε την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, εξαιρώντας τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου, καθώς και τους μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης. Η σύμβαση καθόριζε τα άτομα προς ανταλλαγή, την ιθαγένεια και τις περιουσίες τους (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2022:12). Υπό την πίεση της ιστορικής συγκυρίας πολλές περιοχές της χώρας συνέδεσαν την εξέλιξή τους με την προσφυγική αποκατάσταση, αστική και αγροτική (Βεϊνόγλου Μ και Φ., 1997:21).

Στο κομμάτι της αστικής αποκατάστασης, έμφαση δόθηκε στην εξασφάλιση στέγης (Ανδριώτης, 2020:144). Με το ζήτημα της προσφυγικής στεγαστικής αποκατάστασης, απασχολήθηκαν δημόσιοι φορείς και οργανισμοί όπως το Υπουργείο Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως, το Υπουργείο Γεωργίας, το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ), η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) και η Εθνική Τράπεζα Ελλάδος (ΕΤΕ). Στην αποκατάσταση των προσφύγων εμπλέκεται επίσης, η ιδιωτική πρωτοβουλία καθώς και ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις, όπως οι αμερικανικός και ο σουηδικός Ερυθρός Σταυρός, η American Near East Relief κ.ά (Τζεδόπουλος, 2007:74). Στην ευρύτερη περιοχή του πολεοδομικού συγκροτήματος Αθήνας-Πειραιά, δημιουργήθηκαν 12 μεγάλοι και 34 μικροί προσφυγικοί συνοικισμοί (Σαρηγάννης, 2000:105), οι οποίοι μέχρι σήμερα -άλλοι περισσότερο, άλλοι λιγότερο- αντανακλούν το προσφυγικό παρελθόν τους. Ειδικότερα, στην περιοχή του σημερινού Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών (Γράφημα 1) έχει καταγραφεί πλήθος διαφορετικών τύπων μόνιμων προσφυγικών εγκαταστάσεων μέχρι το 1959 (Γράφημα 2 και 3).

Γράφημα 2: Μόνιμοι Προσφυγικοί Συνοικισμοί Τεως Περιφέρειας Πρωτευούσης, Υπουργείο Πρόνοιας 1959

Πηγή: H κωδικοποίηση των εγκαταστάσεων είναι βασισμένη σε αρχειακό υλικό από σχετικό πίνακα του Τμ.Κοινωνικής Μέριμνας, Περιφ. Αττικής, μελέτη αρχειακού υλικού, κωδικοποίηση και σχεδιασμός πίνακα, Τούση Ε., 2024

Γράφημα 3:  Συνεταιρισμοί, Μόνιμοι Προσφυγικοί Συνοικισμοί Περιφ. Τεως πρωτευούσης, Υπουργείο Πρόνοιας 1959,

Πηγή: Κωδικοποίηση βάσει αρχειακού υλικού από σχετικό πίνακα του Τμ.Κοινωνικής Μέριμνας, Περιφ. Αττικής, μελέτη αρχειακού υλικού, κωδικοποίηση και σχεδιασμός πίνακα, Τούση Ε., 2024

Την περίοδο του μεσοπολέμου, όπου και χρονολογούνται οι πρώτες απόπειρες μόνιμης στεγαστικής προσφυγικής αποκατάστασης, εξελίσσεται και ο σχεδιασμός των κηποπροαστίων της πρωτεύουσας, εμπνευσμένος από Ευρωπαϊκά παραδείγματα. Ο σχεδιασμός αυτός επηρέασε τη διαμόρφωση ορισμένων αστικών προσφυγικών συνοικισμών (Κοσμάκη, 1991:247). Πιο συγκεκριμένα, καταγράφονται δυο διαφορετικές προσεγγίσεις αναφορικά με το σχεδιασμό των αστικών προσφυγικών εγκαταστάσεων. Από τη μια πλευρά εντοπίζεται ο σχεδιασμός του συνοικισμού με βάση ορθογωνικό κάναβο,  χωρίς διακεκριμένο κέντρο, κατόπιν επανάληψης τυπικών μορφών οικοδομικών τετραγώνων, με απουσία μεγαλύτερης κλίμακας κοινόχρηστων χώρων, πέρα από τις εσωτερικές αυλές των οικοδομικών τετραγώνων (Κοσμάκη, 1991:288 και Ανδριώτης, 2020:36). Από την άλλη πλευρά, τα προσφυγικά κηποπροάστια (Ν.Σμύρνη, Υμηττός, Ν.Φιλαδέλφεια, Ελληνικό) ακολουθούν τις βασικές αρχές σχεδιασμού της κηπούπολης, με κεντρικούς και δευτερεύοντες, μεγαλύτερης κλίμακας υπαίθριους χώρους, όπου το κέντρο του συνοικισμού είναι διακεκριμένο (Γράφημα 4). Και στις δυο περιπτώσεις, οι προσφυγικοί συνοικισμοί δεν σχεδιάζονται ως άμεση συνέχεια του υφιστάμενου αστικού ιστού (Κοσμάκη, 1991:258). Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις καίριο ρόλο έπαιξε η διαθεσιμότητα γης, καθώς και η δυνατότητα απαλλοτρίωσης και άμεσης αποπεράτωσης του έργου (Ανδριώτης, 2020:236). Συναφείς πηγές αναφέρουν ότι προς διευκόλυνση της εύρεσης οικοπέδων, κατά παρέκκλιση του άρθρου 19 του Συντάγματος, πραγματοποιηθήκαν απαλλοτριώσεις χωρίς να προκαταβάλλεται η αξία (Βασιλειάδης, 1944:71). Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι η απόσταση (1-4 χλμ.) των προσφυγικών συνοικισμών από τα τότε υφιστάμενα αστικά κέντρα αποτέλεσε συνειδητή επιλογή, ως μια μορφή σκόπιμου κοινωνικού και γεωγραφικού αποκλεισμού (Λεοντίδου, 2017).

Γράφημα 4: Προσφυγικά κηποπροάστια, με βάση το διαχωρισμό της Κοσμάκη (1991)

Πηγή: Χαρτογραφικό υλικό από Τμ.Κοινωνικής Μέριμνας, Περιφ. Αττικής, μελέτη αρχειακού υλικού, σύνθεση πληροφορίας και σχεδίαση πίνακα, Τούση Ε., 2024

Τόσο το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1923-1925) όσο και η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.) (1925-1930) κατασκεύασαν σημαντικό αριθμό προσφυγικών κατοικιών (Ρούσση, 2011:148). Η τελευταία έκθεση της Ε.Α.Π., αναφέρει ότι στην περιοχή Αθηνών-Πειραιώς είχαν στεγαστεί 16.345 οικογένειες και έμενε να στεγαστούν ακόμη 22.492 (Κοσμάκη, 1991:329). Σύμφωνα με πηγές, την περίοδο 1924-1930 είχαν κτιστεί συνολικά,  στην περιοχή Αθήνας-Πειραιά, 15.000 προσφυγικές κατοικίες (Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2006:52-53). Μετά το 1930, το Υπουργείο Πρόνοιας, κατασκεύασε συγκροτήματα πολυκατοικιών, με πλήθος διαμερισμάτων στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας (228 διαμερίσματα), στη Στέγη Πατρίδος (120 διαμερίσματα), στο Δουργούτι (237 διαμερίσματα) (Ρούσση, 2011:148).

Μετά την περίοδο του Μεσοπολέμου, οι διαδικασίες της μόνιμης στεγαστικής αποκατάστασης των προσφύγων συνεχίζονται μέχρι και τη δεκαετία του 1980 (Γράφημα 5). Ειδικότερα, μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε η σχετική νομοθεσία, υλοποιήθηκε νέα απογραφή των κατοίκων παραπηγμάτων και συστάθηκε η Ειδική Υπηρεσία Στεγάσεως Παραπηγμάτων στο Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας (Ανδριώτης, 2020:250). H υπογραφή του «Κώδικα αποκατάστασης αστών προσφύγων», ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις 23.5.1960, διαμόρφωσε το πλαίσιο προσφυγικής αποκατάστασης τη μεταπολεμική περίοδο. Στο άρθρο 1 περιγράφεται η έννοια της «αστικής αποκατάστασης» [3], ενώ στο άρθρο 7  αναφέρεται η κατεδάφιση παραπηγμάτων. Η πολιτική αυτή έχει συσχετιστεί [4]  με τις προσπάθειες να αλλοιωθεί η κοινωνική σύνθεση των προσφυγικών περιοχών. Όπως αναφέρει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης (Χαραλαμπίδης, 2024:392) οι περιοχές εγκατάστασης των Μικρασιατών προσφύγων, αποτέλεσαν προπύργια των οργανώσεων του ΕΑΜ, αναδεικνύοντας τον καίριο ρόλο του προσφυγικού πληθυσμού στην ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος στην περιοχή της πρωτεύουσας. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα προηγούμενα και κατόπιν μελέτης αρχειακού υλικού από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας, Περιφέρειας Αττικής [5], εντοπίστηκαν εγκαταστάσεις παραπηγμάτων που κατεδαφίστηκαν σε διάφορες χρονικές περιόδους, αυτοτελώς ή σε διαδοχικές φάσεις, οι οποίες παρουσιάζονται στο γράφημα 6. Στην πλειονότητά τους τα καταλύματα αυτά αποτελούνταν από ένα δωμάτιο για όλες της λειτουργίες της κατοικίας και μια μικρή κουζίνα (Τσίχλα-Μαρκοπούλου, 1996:35).

Γράφημα 5: Χρονοδιάγραμμα προσφυγικών εγκαταστάσεων

Πηγή: Σύνθεση πληροφορίας με βάση αρχειακό υλικό από το Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας Περιφ. Αττικής και τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και συναφή βιβλιογραφία που παρατίθεται στο βιβλιογραφικό κατάλογο του παρόντος, μελέτη και κωδικοποίηση υλικού και σχεδίαση πίνακα, Τούση Ε., 2024

Γράφημα 6: Κατεδαφισμένες προσφυγικές εγκαταστάσεις κεντρικού και νοτίου τομέα Αθηνών

Πηγή: Αρχειακό υλικό Τμ. Κοινωνικής Μέριμνας Περιφ. Αττικής και συναφούς βιβλιογραφίας που αναφέρεται εντός του πίνακα, μελέτη και κωδικοποίηση υλικού και σχεδίαση πίνακα, Τούση Ε., 2024

Εμβαθύνοντας στους αρχιτεκτονικούς τύπους της αστικής προσφυγικής αποκατάστασης στον Κεντρικό και Νότιο τομέα Αθηνών

Καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα επιλογών σε ό,τι αφορά την αρχιτεκτονική και τον αστικό σχεδιασμό, οι περιοχές αστικής προσφυγικής εγκατάστασης ακολουθούν μια ποικιλία προτύπων. Οι επικρατέστερες επιλογές περιστρέφονται γύρω από το κίνημα των κηπουπόλεων, τα Βιεννέζικα superblocks (π.χ. Καισαριανή), τα Γερμανικά Zeilenbau (π.χ. Λ.Αλεξάνδρας) και τυπικές μορφές Ιπποδαμείου συστήματος. Θα πρέπει εδώ να επισημανθεί, ότι η κλίμακα είναι διαφορετική, με τα ελληνικά παραδείγματα να είναι σαφώς μικρότερα σε έκταση, συγκρινόμενα με τα αντίστοιχα Ευρωπαϊκά (Γράφημα 7). Υπάρχει επίσης η μοναδική περίπτωση της πολυκατοικίας του Ασύρματου (1967, βλ. Εικόνα 5), που χρησιμοποιεί στρατηγικές όπως το “streets in the sky” για να προωθήσει την κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των ενοίκων του, ακολουθώντας ανάλογα παραδείγματα από τη διεθνή εμπειρία [6] (Feliz-Ricoy, 2017:526 και Borges et.al, 2019:2). Οι εγκαταστάσεις αυτές κυμαίνονται από την κλίμακα μερικών οικοδομικών τετραγώνων (π.χ. Στέγη Πατρίδος) έως την κλίμακα ενός δήμου (π.χ. Καισαριανή) και βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στην περιοχή του σημερινού Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών. Εστιάζοντας στην αρχιτεκτονική μορφολογία, τα κτίρια στις αρχές της πρώτης περιόδου, αντλούν στοιχεία από τη λαϊκή αρχιτεκτονική, με αναφορές στην αρχιτεκτονική της Οθωμανικής περιόδου, είναι ισόγεια ή διώροφα, μονοκατοικίες, διπλοκατοικίες και τετρακατοικίες (Γράφημα 7), ενώ τα πιο πρόσφατα παραδείγματα ακολουθούν τις αρχές του Μοντερνισμού (Γράφημα 8 και 9).  Τα υλικά κατασκευής επίσης ποικίλουν: φέρουσα τοιχοποιία, συνδυασμό φέρουσας τοιχοποιίας με πλάκες οπλισμένου σκυροδέματος και κατασκευές με φέροντα οργανισμό από οπλισμένο σκυρόδεμα. Κοινό χαρακτηριστικό αποτελεί η μικρή ωφέλιμη επιφάνεια του κάθε διαμερίσματος, με τα πιο πρόσφατα παραδείγματα να εξασφαλίζουν μεγαλύτερους χώρους εντός της κατοικίας (βλ. Γράφημα 9).