Απουσίες στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση κατά την Πανδημία Α(Η1Ν1) του έτους 2009 – 2010. Η περίπτωση της Αττικής

Η πανδημική γρίπη Α(H1N1) του 2009, η οποία εντοπίστηκε αρχικά στο Μεξικό και διαδόθηκε ραγδαία σε όλη την υφήλιο, ταξινομείται στις πανδημίες με την πιο γρήγορη εξάπλωση στην σύγχρονη ανθρώπινη ιστορία. Στις 10 Αυγούστου του 2010, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ανακοίνωσε πως ο ιός Η1Ν1 ολοκλήρωσε τον κύκλο του και η πανδημία έχει πλέον τυπικά ολοκληρωθεί (WHO, 2009). Στον Ελλαδικό χώρο, το πρώτο κρούσμα γρίπης Α(H1N1) σημειώθηκε στις 18 Μαΐου 2009. Πρόκειται για έναν ασθενή ηλικίας 19 ετών, ο οποίος είχε επιστρέψει δύο ημέρες νωρίτερα από την Νέα Υόρκη (Panagiotopoulos et al. 2009).

O Glezen (1996) συγκρίνει τις πανδημίες Η1Ν1 των ετών 1892, 1918, 1936, 1957 ανά ηλικία και καταλήγει, από την ανασκόπηση των ειδικών ποσοστών προσβολής κατά ηλικία, ότι τα παιδιά σχολικής ηλικίας κατά κανόνα έχουν τα υψηλότερα ποσοστά προσβολής κατά την διάρκεια πανδημικών (και inter πανδημικών) περιόδων. Επιπλέον, τα παιδιά διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην διάδοση του ιού στον γενικό πληθυσμό εξ αιτίας της συγκέντρωσής του στο σχολικό περιβάλλον και στη μη σχολαστική πρόληψη όπως το πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και το στέγνωμα με καθαρό χαρτί ή αέρα.

Στην παρούσα εργασία, πραγματοποιείται για πρώτη φορά στον Ελλαδικό χώρο, η χαρτογράφηση των σχολικών απουσιών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Αττική σε επίπεδο ΟΤΑ Καποδίστρια. Θεωρούμε ότι οι σχολικές απουσίες συνδέονται άμεσα με την εξάπλωση της επιδημίας της γρίπης H1N1. Η ανάλυση έγινε σε εβδομαδιαία δεδομένα για το χρονικό διάστημα από τις 13/10 έως τις 17/12 του έτους 2009.

Πραγματοποιήθηκε ανάλυση χωρικής αυτοσυσχέτισης με τον υπολογισμό ολικών και τοπικών δεικτών Moran’s I για τις 10 εβδομάδες μελέτης. Οι τοπικοί δείκτες Moran’s I ταξινομήθηκαν και παρουσιάζονται με τη μορφή χαρτών χωρικών προτύπων, στους οποίους αναδεικνύονται περιοχές όπου παρατηρείται έξαρση του φαινομένου. Οι χάρτες αυτοί αναδεικνύουν την ύπαρξη χωρικής αυτοσυσχέτισης στις τρεις πιο κρίσιμες εβδομάδες ανάλυσης του φαινομένου, όπως θα δούμε παρακάτω. Ακολούθως, το διάγραμμα μέσων τιμών μαθητικών απουσιών, οπτικοποιεί τόσο την εξέλιξη του φαινομένου όσο και τον αντίστοιχο έλεγχο στατιστικής σημαντικότητας διαφοράς των μέσων τιμών.

Ο εντοπισμός δήμων με υψηλό ποσοστό απουσιών μπορεί να βοηθήσει στην ενημερωμένη λήψη αποφάσεων των υπεύθυνων άσκησης πολιτικής πρόληψης υγείας (Υπουργείο Υγείας, ΚΕΕΛΠΝΟ, Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση). Παρόλο που η ανάλυση αφορά δεδομένα του 2009, τα οποία συλλέχθηκαν για αυτόν τον σκοπό, τα κρούσματα της γρίπης Α συνεχίζονται κάθε χρόνο στην Ελλάδα, καθιστώντας την ανάλυση αυτή επίκαιρη. Ως εκ τούτου, η συνολική διαχείριση των κρουσμάτων και θανάτων λόγω της γρίπης Η1Ν1 ανά περιφέρεια (Δούκισσας κ.α., 2016α) σε συνδυασμό με τις σχολικές απουσίες πιθανώς να συμβάλλει ως ένα μελλοντικό εργαλείο εναργέστερης διαχείρισης και συντονισμού σε μία νέα πιθανή πανδημία.

Δεδομένα

Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από το ΚΕΕΛΠΝΟ (εβδομαδιαίες εκθέσεις επιδημιολογικής επιτήρησης της γρίπης κατά το διάστημα 2009 – 2010), τα οποία είναι διαθέσιμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση www.keelpno.gr. Παράλληλα, τα πληθυσμιακά δεδομένα προέκυψαν από την Απογραφή Πληθυσμού του 2011 που διενεργήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (www.statistics.gr). Τα δεδομένα που αφορούν τις απουσίες των μαθητών στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ελήφθησαν από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ) σε συνεργασία με το ΙΤΥΕ (Ινστιτούτο Τεχνολογίας, Υπολογιστών & Εκπαίδευσης) το οποίο εποπτεύεται από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Πιο συγκεκριμένα, τα δεδομένα αυτά αφορούν το σύνολο των απουσιών που πραγματοποιήθηκαν από τους εγγεγραμμένους μαθητές, το χρονικό διάστημα από 25/9/2009 έως 17/12/2009 σε ημερήσια βάση. Η καταγραφή απουσιών έγινε σε όλα τα σχολεία της Ελλάδας και συμπεριέλαβε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και όλους τους τύπους σχολείων.

Στην αρχική τους μορφή τα δεδομένα είναι οργανωμένα σε πίνακες. Κάθε εγγραφή του πίνακα αφορά τις συνολικές απουσίες (οι απουσίες λόγω του ιού γρίπης δεν καταγράφονταν ξεχωριστά στο σύστημα καταχώρισης απουσιών) και περιλαμβάνει α) τον κωδικό του σχολείου, β) την ημερομηνία καταγραφής των απουσιών, γ) τον αριθμό των μαθητών που απουσίαζαν ανά τμήμα, και δ) το σύνολο των ενεργών μαθητών του τμήματος.

Αρχικά, πραγματοποιήθηκε έλεγχος ως προς την πληρότητα και εγκυρότητα των στοιχείων κάθε εγγραφής. Υπήρξε ένας πολύ μικρός αριθμός εγγραφών όπου δεν αντιστοιχούσαν σε κάποιο σχολείο μέσω του κωδικού του και για τον λόγο αυτόν παραλείφθηκαν. Δημιουργήσαμε ερώτημα διασταύρωσης και μετά την εκτέλεσή του παρατηρήθηκε ότι σε κάποιες εγγραφές ο δήμος στον οποίο βρίσκεται το σχολείο δεν ήταν αυτός που προέκυπτε από τον κωδικό του σχολείου. Έγιναν οι απαραίτητες διορθώσεις και στη συνέχεια προχωρήσαμε στην επεξεργασία των δεδομένων. Δημιουργώντας διαδοχικά ερωτήματα καταλήξαμε στην δημιουργία του τελικού ερωτήματος. Εξαιρώντας τις παρουσίες της Δευτέρας και της Παρασκευής λόγω αυξημένης μεταβλητότητας (για αποφυγή έκτροπων παρατηρήσεων) υπολογίστηκε η τελική μεταβλητή που είναι ο μέσος όρος απουσιών των ημερών Τρίτη, Τετάρτη και Πέμπτη, εξαίροντας τις ημέρας που τα σχολεία είναι κλειστά (αργίες 28/10 και 17/11). Η γεωγραφική λεπτομέρεια της μεταβλητής είναι ο ΟΤΑ Καποδίστρια. Η ανάλυση στη παρόν άρθρο αφορά μόνο την Περιφέρεια Αττικής.

Θεωρητικό Υπόβαθρο

Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην περίοδο μεταξύ της πανδημίας των ετών 1999 έως 2009 και στην πανδημία του 2009 ήταν η ηλικιακή προσβολή του ιού σε νοσηρότητα και θανάτους (ECDC, 2010). Η πανδημία του ιού Α(Η1Ν1) έπληξε περισσότερο τον νεανικό πληθυσμό και ειδικότερα τα σχολεία (Health Protection in Midlands) και τα νοικοκυριά (Nishiura et al, 2009). Στην Ελλάδα εκτιμάται πως ο κλινικός δείκτης προσβολής ήταν υψηλότερος για τα παιδιά ηλικίας 5 – 19 ετών ενώ ήταν χαμηλότερος για άτομα ηλικίας άνω των 64 ετών. Υπολογίζεται πως μολύνθηκε περίπου το 19,7% του Ελληνικού πληθυσμού (ΚΕΕΛΠΝΟ, 2010). Υπολογίζοντας τους ειδικούς δείκτες νοσηρότητας (Τσίμπος, 2004) για τον ιό A(H1N1) ανά 100.000 κατοίκους παρατηρούμε την ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων μέχρι την ηλικία των 15 ετών. Πιο αναλυτικά, μέχρι την ηλικία των 5 ετών διαπιστώθηκαν 200 κρούσματα ανά 100.000 πληθυσμό. Οι αριθμοί παρουσίασαν αυξητική πορεία (300 κρούσματα) με μικρή μεταβολή και στην ηλικιακή ομάδα 5 – 10 ετών. Εντυπωσιακή είναι η αύξηση της ηλικιακής ομάδας 10 – 15 ετών. Η παρούσα ηλικιακή ομάδα αποτελεί την μέγιστη τιμή (σχεδόν 500 κρούσματα / 100.000) το οποίο επιβεβαιώνει και τις ανωτέρω εργασίες ότι τα παιδιά αποτελούν πρωταρχική εστία του ιού της γρίπης Α(Η1Ν1) και ειδικότερα οι μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (Δούκισσας κ.α., 2016β). Η επιδημία κορυφώθηκε την 48^η – 49^η εβδομάδα του 2009 (Maltezou et al., 2011).

Μεθοδολογία

Η θεματική χαρτογραφία ασχολείται με τη δημιουργία και μελέτη θεματικών χαρτών. Στο θεματικό χάρτη ενδιαφέρει κυρίως η χωρική κατανομή των δεδομένων ενώ οι θέσεις και οι αποστάσεις των χωρικών μονάδων είναι σχετικές και συμβολικές. Ο πιο συνήθης θεματικός χάρτης είναι ο χωροπληθής (choropleth map).

Μια κατηγορία μεθόδων εξερεύνησης χωρικών δεδομένων είναι τεχνικές οι οποίες εξετάζουν αποκλειστικά τη χωρική εξάρτηση μεταξύ τιμών των διαφόρων χωρικών μονάδων. Ο Goodchild (1987), αναφέρει ότι υπό τη γενικότερη έννοια της η χωρική αυτσοσυσχέτιση ενδιαφέρεται για το βαθμό με τον οποίο η τιμή μιας μεταβλητής σε κάποια θέση είναι παρόμοια με τις τιμές τις ίδιας μεταβλητής που βρίσκονται γεωγραφικά κοντά της. Τα κέντρα των χωρικών προτύπων παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον από πλευράς συμπερασμάτων για την χωρική κατανομή της μεταβλητής και το φαινομένου που αυτή αφορά.

Αποτελέσματα Διερευνητικής χωρικής ανάλυσης

Στους Χάρτες 1 και 2 παρουσιάζεται η χαρτογράφηση ανά εβδομάδα (από την 42^η έως την 51^η του έτους 2009) των ποσοστών απουσιών σε σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στο νομό Αττικής. Το φαινόμενο ξεκινάει να κορυφώνεται στα δυτικά της Αττικής και συγκεκριμένα στον Δήμο Άνω Λιοσίων και στην Κοινότητα Κρυονερίου. Κατά την 44^η εβδομάδα παρατηρούμε κορύφωση των απουσιών στους Δήμους Κρυονερίου, Καματερού, Περιστερίου, Φιλοθέης, Κρωπίου και Μαρκόπουλο καθώς και στην Κοινότητα Καπανδριτίου. Ωστόσο, η 44^η εβδομάδα ήταν η εβδομάδα εορτασμού της Εθνικής Επετείου του Όχι (28^ης Οκτωβρίου) συνεπώς ένα μεγάλο ποσοστό απουσιών ενδεχομένως να οφείλεται σ’ αυτόν. Ο τελευταίος χάρτης του Χάρτη 1 που αναφέρεται στην 46^η εβδομάδα φανερώνει υψηλά ποσοστά στους δυτικούς Δήμους Ζεφυρίου, Μάνδρας, Ερυθρών, Γέρακα και στις Κοινότητες Κρυονερίου και Αφιδνών. Τέλος και στο Νότιο τμήμα της Αττικής στην κοινότητα Αγίου Κωνσταντίνου σημειώνεται σχετικά υψηλό ποσοστό.

Γράφημα 1: Χαρτογράφηση των ποσοστών απουσιών σε σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για την περίοδο 13/10 εως 12/11/2009 στο νομό Αττικής (Χάρτες 1-6)