Αρχικές διανομές και σημερινή κατάσταση προσφυγικών κατοικιών και κοινόχρηστων χώρων στη Νίκαια Αττικής

Η περιοχή της Νίκαιας Αττικής, άρρηκτα συνδεδεμένη με την προσφυγική αστική αποκατάσταση του 1922, παρουσιάζει ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον, αποτελώντας σήμερα έναν από τους προσφυγικούς συνοικισμούς που διατηρεί μεγάλο ποσοστό των παλαιών του κτισμάτων. Τα κτίσματα αυτά ανήκουν σε διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς τύπους, είναι είτε ισόγεια είτε διώροφα, με μικρή επιφάνεια διαμερίσματος και πολλές αυθαίρετες επεκτάσεις/προσθήκες. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι δεν έχουν ενταχθεί σε καθεστώς διατήρησης/προστασίας. Συγκεκριμένοι κτιριακοί τύποι περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό εγκαταλελειμμένων διαμερισμάτων, διαμορφώνοντας συνθήκες αποσύνθεσης σε συγκεκριμένους θύλακες εντός του συνοικισμού, εγείροντας προβληματισμούς για τη μελλοντική εξέλιξη της περιοχής αλλά και τη διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο αρχικός σχεδιασμός της περιοχής που περιλαμβάνει ένα δίκτυο ενδιάμεσων χώρων στα οικοδομικά τετράγωνα σε συνδυασμό με παρόδους, τα οποία υπό προϋποθέσεις δύναται να λειτουργήσουν ως δίκτυο.

Εισαγωγή

Το προσφυγικό ζήτημα του 1922 αποτέλεσε σταθμό για τη νεότερη ελληνική ιστορία, καθώς συνδέθηκε με μια τεράστια δημογραφική αλλαγή στη χώρα. Μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο (1919–1922), η Συνθήκη της Λωζάνης το 1923 οδήγησε στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, σε Ελλάδα και Τουρκία (Εξερτζόγλου, 2016: 343). Με βάση ιστορικά στοιχεία (Clark, 2009: 11), περισσότεροι από 1.200.000 χριστιανοί ορθόδοξοι και 400.000 μουσουλμάνοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να εγκατασταθούν στην Ελλάδα και την Τουρκία αντίστοιχα. Η εμπειρία του βίαιου εκπατρισμού, οι τραυματικές μνήμες της καταστροφικής πυρκαγιάς στη Σμύρνη καθώς και οι προσπάθειες ένταξης στις νέες πατρίδες,  καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη ελληνική ταυτότητα (Παπαδόπουλος, 2013: 335-336).

Οι προσπάθειες ένταξης, σχετίστηκαν άμεσα με το ζήτημα της στέγασης. Αρχικά, στις 15 Σεπτεμβρίου του 1922 η υπουργική απόφαση « Περί επιτάξεως ακινήτων δι’ εγκατάστασιν προσφύγων» αλλά και ο σχετικός νόμος που ψηφίστηκε λίγο αργότερα, προσπάθησαν να δώσουν μια προσωρινή λύση στο ζήτημα. Η ανεπάρκεια του μέτρου αυτού, οδήγησε στη συγκρότηση του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων το Νοέμβριο του 1922, το οποίο λειτούργησε μέχρι το 1925 και δραστηριοποιήθηκε σε ολόκληρη τη χώρα  (Γκιζελή, 1984: 132-140). Στη συνέχεια, το 1925 ιδρύεται η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (E.A.Π.), υπό τη γενική εποπτεία της Κοινωνίας των Εθνών (Χίρσον, 2004: 114 και Γκιζελή, 1984: 156). Η Ε.Α.Π., έχοντας ως στόχο την οριστική αποκατάσταση, ομαδοποίησε τον προσφυγικό πληθυσμό σε «αστικό» και «αγροτικό», ανάλογα με τον τόπο προέλευσης κατευθύνοντάς τον στις πόλεις και την ύπαιθρο αντίστοιχα (Γκιζελή, 1984: 178). Στις προθέσεις της Ε.Α.Π. ήταν η ομαλή ενσωμάτωση του προσφυγικού πληθυσμού στις υπάρχουσες κοινωνικές συνθήκες, μέσα από εξασφάλιση στέγης και εργασίας. Στους αγροτικούς συνοικισμούς, το ζήτημα  επιλύθηκε μέσω παραχώρησης καλλιεργητικών εκτάσεων. Στις πόλεις το ζήτημα δεν επιλύθηκε συλλογικά, με την Ε.Α.Π. να δίνει έμφαση τελικά στο κομμάτι της στεγαστικής αποκατάστασης (Τούση, 2014: 55-57). Έτσι, υπό την πίεση της ιστορικής συγκυρίας, εμφανίστηκε για πρώτη φορά η κοινωνική κατοικία, στο πλαίσιο των έκτακτων αναγκών που δημιουργήθηκαν για τη στέγαση των προσφύγων. (Γκιζελή, 1984: 14, 123).

Οι πρώτοι αστικοί προσφυγικοί οικισμοί χωροθετήθηκαν εκτός των ορίων της πόλης (Σαρηγιάννης, 2000: 104), σε απόσταση 1 εως 4 χιλιόμετρα (Λεοντίδου, 1989: 209). Αυτή η επιλογή είχε επίσης κοινωνικό αντίκτυπο. Για πολλές δεκαετίες ο προσφυγικός πληθυσμός υπόκειται διακρίσεις και κοινωνικό αποκλεισμό, ζώντας σε αστικές μορφές με έλλειψη κοινωνικών υποδομών (Λεοντίδου, 2001: 216; Χίρσον, 2004: 117; Κουτελάκης κ.α., 1991:171; Pentzopoulos, 1962:12).

Με την πάροδο των ετών η φυσιογνωμία των προσφυγογενών περιοχών άρχισε να αλλάζει και ιδιαίτερα μετά το 1960 και την εξάπλωση του συστήματος της αντιπαροχής, όπου αντικαθίσταται σταδιακά το κτιριακό απόθεμα (Τούση, 2014: 40). Παρά τις αλλαγές που σημειώθηκαν στη  πορεία του χρόνου, σημαντικός αριθμός των περιοχών αυτών διατηρεί στοιχεία που θυμίζουν το προσφυγικό παρελθόν (ρυμοτομικό σχέδιο, προσφυγικές κατοικίες, ονόματα οδών, μνημεία). Από τη σκοπιά αυτή,  χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Νίκαιας Αττικής, όπου διατηρείται σημαντικό κομμάτι του αρχικού προσφυγικού πυρήνα. Στην ανάλυση που ακολουθεί παρουσιάζεται συνοπτικά η εξέλιξη του συνοικισμού, με έμφαση στη σημερινή κατάσταση.

Σύντομη επισκόπηση της αρχικής συγκρότησης του συνοικισμού της Νίκαιας

Ένας από τους μεγαλύτερους προσφυγικούς αστικούς συνοικισμούς, ο συνοικισμός της Νίκαιας, είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την αποκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων του 1922,  αφού πριν την εγκατάσταση τους, η περιοχή ήταν πρακτικά ακατοίκητη (εποχικός βοσκότοπος , Χίρσον, 2004: 114; Παπαδοπούλου, 2003: 67). Οι πρώτοι κάτοικοι της ήταν Αρμένιοι, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στο νοτιότερο άκρο του συνοικισμού το 1923 στα σύνορα με την Παλιά Κοκκινιά. (Παπαδοπούλου, 2003: 65).  Στη συνέχεια την ίδια χρονιά εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τη Μ.Ασία. Η ίδρυση του συνοικισμού αποδίδεται στον Επαμεινώνδα Χαριλάου, Α’ Αντιπρόεδρο του Ταμείου Περιθάλψεως Προσφύγων (Παπαδοπούλου, 2003: 7). Η τοποθεσία έλαβε το όνομα «Νέα Κοκκινιά», για να διακρίνεται από την ήδη υπάρχουσα συνοικία της Κοκκινιάς και μέχρι το 1934 άνηκε στο δήμο Πειραιά.  Στις 18-12-1939 μετονομάσθηκε, κατόπιν διαγωνισμού, σε Νίκαια, από τη Νίκαια της Βιθυνίας, πόλη στη βορειοδυτική Μ. Ασία. Το όνομα Κοκκινιά δεν συνδέεται άμεσα με την προσφυγική εγκατάσταση και τον πολιτισμό της Μ.Ασίας.

Στις αρχές του 1923 το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων χαρτογράφησε την περιοχή με στόχο την ανέγερση κατοικιών. Αρχικά η διαμονή έγινε σε προσωρινά καταλύματα (σκηνές) και στη συνέχεια κτίστηκαν κατοικίες με εξαιρετικά μικρό εμβαδό (5χ4 μ ή 6χ4μ., Χίρσον, 2004: 114). Αποσπάσματα από τον ημερήσιο Τύπο της περιόδου 1928-1932 αναφέρονται  στην Κοκκινιά, περιγράφοντας την πλημμελή ιατρική περίθαλψη, την απουσία αποχωρητηρίων, την υψηλή πυκνότητα κατοίκησης, την έλλειψη σύνδεσης στο δίκτυο ύδρευσης και την έλλειψη τεχνητού φωτισμού επί των οδών. Στην απογραφή του 1928 καταγράφθηκαν 33.201κάτοικοι, όμως ο ημερήσιος τύπος της εποχής αναφέρει πως ο πληθυσμός κυμαινόταν από 45 έως 50 χιλιάδες άτομα. Χαρακτηριστικό είναι το πιο κάτω απόσπασμα από το άρθρο του Δημ. Μακρίδη «Πώς ζουν οι πρόσφυγες εις Ν.Κοκκινιάν», 14,15,16/12/1928 Ημερήσιος Τύπος:

Οι αναφορές αυτές είναι ενδεικτικές των δυσμενών συνθηκών στέγασης και των ελλείψεων σε υποδομές. (Κουτελάκης κ.α., 1991: 171).

Στα επόμενα 5 χρόνια η ΕΑΠ, προχώρησε σε συστηματικό σχεδιασμό της περιοχής, καθώς και ανέγερση κατοικιών (Παπαδοπούλου, 2006:7 ; Χίρσον, 2004: 114). Οι κατοικίες αυτές εντάσσονται σε διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς τύπους όπως παρουσιάζονται στην  ενότητα ΙΙΙ του παρόντος. Η αρχική φάση στέγασης (1924-1926) κάλυψε την περιοχή της οσίας Ξένης και του Αγ. Νικολάου (Χίρσον, 2004: 114). Την περίοδο 1925-1926 η δραστηριότητα της Ε.Α.Π. κορυφώθηκε διαμορφώνοντας την πλειονότητα των οικοδομικών τετραγώνων του συνοικισμού (Χίρσον, 2004: 115). Το 1927, κατόπιν δεύτερου διεθνούς δανείου, διαμορφώνεται η συνοικία Γερμανικά (ο.π.) Η τελευταία προσπάθεια στεγαστικής αποκατάστασης των προσφύγων στην περιοχή, χρονολογείται μεταξύ 1934 και 1935, με την κατασκευή πολυκατοικιών από το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας (Χίρσον, 2004, 116). Πρόκειται για τις πολυκατοικίες που κατεδαφίστηκαν, αφού κρίθηκαν ακατάλληλες μετά το σεισμό του 1981, αποδίδοντας το χώρο στο Γενικό Νοσοκομείο Νίκαιας «Ο Άγιος Παντελεήμων».  Ανατρέχοντας στη δραστηριότητα της ΕΑΠ στην περιοχή της πρωτεύουσας την περίοδο 1926-1930, στο συνοικισμό της Κοκκινιάς κτίστηκαν συνολικά 5.584 κατοικίες (Λεοντίδου, 1989: 211). Στο βιβλίο «Πειραιάς και Συνοικισμοί» (Κουτελάκης, 1991: 172) αναφέρονται τα ονόματα των μηχανικών Διον. Κόκκινος και Αλεξ. Φατσέας, οι οποίοι εργάστηκαν για 4 χρόνια στο συνοικισμό με σκοπό την αποπεράτωση των προσφυγικών κατοικιών. Έκτοτε, ο συνοικισμός συνέχισε να επεκτείνεται μέσω παραχώρησης οικοπέδων (βλ. Εικ.1), όμως η ανέγερση της κατοικίας πραγματοποιούταν πια από τους ίδιους τους πρόσφυγες (Χίρσον, 2004: 116).

Όπως αναφέρει ο Μιχ. Λ. Ροδάς στα «Χρονικά της Νίκαιας (στο Παπαδοπούλου, 2003: 7) οι πρόσφυγες που αγόραζαν οι ίδιοι την κατοικία τους πλήρωναν το 1/10 της αξίας και χρεωλυτικώς με τόκο 8%. Σύμφωνα με τη μελέτη παραχωρητηρίων από το Τμήμα Κοινωνικής Αρωγής της Περιφέρειας Αττικής, διαπιστώθηκε ότι το ποσό διαφοροποιούταν ανάλογα με τον τύπο κατοικίας και κυμαινόταν από 18.000 έως 24.000 δρχ [1]. Εκτός από τις δυσμενείς συνθήκες στέγασης, ένα άλλο καίριο ζήτημα ήταν η σύνδεση της περιοχής με τον υπόλοιπο αστικό ιστό. Το θέμα απασχόλησε επί σειρά ετών την περιοχή, αφού σημαντικός αριθμός κατοίκων μετακινούταν καθημερινά εκτός συνοικισμού. Τελικά, το 1936, το Υπουργείο Συγκοινωνιών με την υπ.αρ. Πράξη 279/20-2-1936, ενέκρινε τη συγκοινωνία μεταξύ οδού Πειραιώς – Άσπρων Χωμάτων (συνοικία στη Νίκαια μεταξύ των οδών Ηπείρου, Π.Ράλλη, Θηβών, Παπαδοπούλου, 2003: 13, 56).

Γράφημα 1: Χάρτης Νίκαιας με επιμέρους τύπους αποκατάστασης

Γράφημα 1: Χάρτης Νίκαιας με επιμέρους τύπους αποκατάστασης, Τούση Ε., 2018, μελέτη αρχειακού υλικού Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Νικαίας- Αγ.Ι.Ρέντη και Τμήμα Κοινωνικής Αρωγής, Περιφέρειας Αττικής, πηγή χάρτη- υποβάθρου Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Νικαίας-Αγ.Ι. Ρέντη

Πηγή: Τούση Ε., 2018, μελέτη αρχειακού υλικού Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Νικαίας- Αγ.Ι.Ρέντη και Τμήμα Κοινωνικής Αρωγής, Περιφέρειας Αττικής, πηγή χάρτη- υποβάθρου Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Νικαίας-Αγ.Ι. Ρέντη

Όσον αφορά την αρχική κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού της Νίκαιας οι κάτοικοι προέρχονταν από διαφορετικές περιοχές της Μικράς Ασίας και ανήκαν σε διαφορετικά επίπεδα κοινωνικο-οικονομικής διαστρωμάτωσης (Παπαδοπούλου, 2003: 6; Χίρσον, 2004: 302). Δεδομένης της κοινωνικής και γεωγραφικής απομόνωσης του συνοικισμού,  σταδιακά, αναπτύχθηκαν δίκτυα κοινωνικών σχέσεων, τα οποία ενισχύθηκαν με γάμους και πνευματικές συγγένειες. Σύμφωνα με τη Χίρσον (2004: 82) τα δίκτυα αυτά αφορούσαν κυρίως τους Μικρασιάτες, ενώ οι επαφές με τους Αρμενίους ήταν περιορισμένες. Επισημαίνεται όμως η αρμονική συνύπαρξη και ο αμοιβαίος σεβασμός (ο.π.).  Οι κοινωνικές σχέσεις αντανακλώνταν στη χρήση του δημόσιου χώρου, στη μικροκλίμακα της πόλης. Ο συνειδητός χαρακτήρας της κοινωνικής αυτής αλληλεπίδρασης, εκτός από τις συνθήκες απομόνωσης,  οφειλόταν και στην οργάνωση της Μικρασιατικής κοινωνίας σε επιμέρους συνοικίες με βάση την εθνικότητα του πληθυσμού (Χίρσον, 2004: 304 και 80-82 αρμένικη συνοικία, εβραϊκή, τουρκική, ελληνορθόδοξη κλπ [2] ). Το πλέγμα των σχέσεων αυτών, ενισχύθηκε και από την προικοδότηση των θυγατέρων, γεγονός που οδήγησε σε μια γυναικεία κυριαρχία στο γεωγραφικό χώρο. Έτσι, τα νοικοκυριά στα προσφυγικά είχαν συγγενικούς δεσμούς από την πλευρά της γυναίκας (matrilocal, μητροτοπία, Λεοντίδου, 1989: 246). Το σύστημα αυτών των καθημερινών σχέσεων ενισχυόταν από έναν ενδιάμεσο πολυ-λειτουργικό χώρο  στα οικοδομικά τετράγωνα των προσφυγικών, που δήλωνε την ασάφεια των ορίων μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου και συγκρουόταν με τη λογική ενός κατηγορηματικού διαχωρισμού αυτών (Νικολαϊδου, 1991:83).

Η εγκατάσταση νέων κατοίκων μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε συνδυασμό με τις επεκτάσεις του σχεδίου πόλης, διαφοροποίησαν τις υπάρχουσες ισορροπίες, εξαλείφοντας σε κάποιο βαθμό τον κοινωνικό αποκλεισμό (Τούση, 2014: 316). Οι εσωτερικοί μετανάστες των δεκαετιών 1950 και 1960, κινήθηκαν στα όρια του οικισμού διευρύνοντάς τα παράλληλα, με την κατασκευή αυθαίρετων ισόγειων κατασκευών (ο.π.).  Μετά τη δεκαετία του 1970 και την ακμή του συστήματος της αντιπαροχής στην περιοχή, ο αρχικός χαρακτήρας του προσφυγικού συνοικισμού αλλοιώνεται σημαντικά, τόσο εξαιτίας των αλλαγών που σημειώνονται στο δομημένο περιβάλλον όσο και στην υιοθέτηση νέων κοινωνικών προτύπων καθημερινής ζωής (ο.π.).

Πολεοδομικός σχεδιασμός της περιοχής και επικρατέστεροι αρχιτεκτονικοί τύποι

Η έλευση των Μικρασιατών προσφύγων οδήγησε σε εκτεταμένες απαλλοτριώσεις στην περιοχή. Ο προσφυγικός συνοικισμός ακολούθησε χάραξη Ιπποδάμειου συστήματος περιλαμβάνοντας τέσσερις διαφορετικούς τύπους οικοδομικών τετραγώνων (Γράφημα 2). Τα οικοδομικά τετράγωνα στην πλειονότητά τους σχεδιάστηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχει κοινόχρηστος χώρος στο εσωτερικό τους και μια ή δυο πάροδοι. Σε ελάχιστες περιπτώσεις συναντώνται οικοδομικά τετράγωνα χωρίς παρόδους και κοινόχρηστο υπαίθριο χώρο.

Γράφημα 2: Τύποι ο.τ. στον προσφυγικό συνοικισμό της Νίκαιας

Πηγή: Πρωτογενής έρευνα και μελέτη αρχειακού υλικού, Ε. Τούση, 2011 και 2014

Στην περιοχή, κατά την πρωτογενή έρευνα,  εντοπίστηκαν τρεις βασικοί διαφορετικοί τύποι προσφυγικών κατοικιών, όπως απεικονίζονται στο γράφημα 3. Πρόκειται για ισόγειες και διώροφες κατασκευές, κεραμοσκεπείς, με μικρό εμβαδό. Ο επικρατέστερος τύπος είναι ο Ι α, που περιλαμβάνει επανάληψη τεσσάρων ίδιων μονάδων κατοικίας. Μεμονωμένα διάσπαρτα εντοπίζονται τα διώροφα συγκροτήματα (ΙΙ α και ΙΙ β), τα οποία είναι λιγότερα σε αριθμό.

Γράφημα 3: Ομαδοποίηση των αρχιτεκτονικών τύπων κατοικίας που εντοπίστηκαν στην περιοχή μελέτης

Πηγή: Πρωτογενής έρευνα

Σημείωση: για τη διαμόρφωση του πίνακα πραγματοποιήθηκε μελέτη των αρχικών κτηματογραφικών διαγραμμάτων, επιβεβαίωση διαστάσεων /αποτύπωση υφιστάμενων κτισμάτων, αναγνώριση της θέσης των κτισμάτων στην περιοχή,  φωτογραφική τεκμηρίωση και ψηφιακή σχεδίαση, Τούση Ε., 2011-2019